Słownik geograficzny Królestwa Polskiego/Tom I/Biała

by Filip Sulimierski, Bronisław Chlebowski, Władysław Walewski

Wstęp

[ 168 ]Biała, najpowszechniejsza z nazw miejscowości w obrębie całej słowiańszczyzny: góry, rzeki, jeziora, morza, osady, zarówno u zachodnich jak wschodnich i południowych słowian, noszą to miano.

Biała, por. Białe, Białka i t. p.

Zobacz też

• Biała niżna
• Biała wyżna
• Biełaja

Biała (w Królestwie Polskim)

[ 168 ]Biała, 1.) (Radziwiłowska, książęca, Alba ducalis), miasto powiatowe gubernii siedleckiej, w języku urzędowym Bieła zwane, leży nad rz. Krzną, pod 52° 1',6" szerokości i 40° 47' długości geograficznej względem Ferro; odległe od Lublina mil 16, od Warszawy 21 mil, dawne województwo i pow. brzeski. Obecnie B. posiada kilka zakładów naukowych, przeznaczonych dla ludności rusińskiej: jak gimnazyum męzkie, seminaryum nauczycielskie, dwie szkoły początkowe męzka i żeńska. Z władz rządowych znajduje tu się zarząd powiatu, zarząd akcyzy IV okręgu, zjazd sędziów pokoju i sąd pokoju III okręgu dla B. i Terespola. Szpital ś. Karola na 25 łóżek i dwie ochrony na 14 i 30 dzieci, stacya dr. żel. War. Teresp., st. poczt. i telegr. W 1827 r. B. liczyła 309 dm. i 3386 mk.; 1858 r. 323 dm. (57 murowanych) i 3786 mk. (w tem 2394 izrael.). W 1878 r. było 350 dm. i 7112 mk. Do miasta należy 2825 morgów ziemi. Przed zbudowaniem kolei łączyła się z Warszawą głównym traktem pocztowym brzeskim (Biała, Międzyrzec, Zbuczyn, Siedlce, Mingosy, Kałuszyn, Mińsk, Miłosna): mil 20 i pół. Rzym. katol. par. bialska dekanatu t. n. liczy wiernych 2750. Założycielem miasta był Piotr Janowicz Biały, woj. trocki, pierwszy het. W. Lit. (um. 1498), dziedzic Ołyki, Nieświeża. W XVI w. była własnością Illiniczów, od których nabył ją 1568 r. Radziwiłł Sierotka. Starożytna ta osada była miejscem obronnem, jak się okazuje z wałów wyniosłych i rowów głębokich, otaczających zamek. Wysoka i mocna wieża stoi dotąd nienaruszona, na 52 łokcie wysoka, opatrzona zegarem. Radziwiłł, zwany Sierotka, zbudował ten piękny zamek. Gimnazyum tutejsze, a raczej, jak je nazywano, akademia, była filią krakowskiej i w r. 1628, za Aleksandra Ludwika Radziwiłła, otrzymała od dziedziców fundusz na utrzymanie ubogich uczniów. W r. 1633 Wilski, oficyał podlaski, pomnożył tej szkoły fundusze i sprowadził z Krakowa profesorów gramatyki, retoryki, poetyki i filozofii. Kościół farny, fundowany w r. 1520 [ 169 ]pod wezwaniem Panny Maryi i ś. Jadwigi przez Grzegorza Iwanowicza marszałka wielkiego litewskiego, czas jakiś należał zapewne do wyznania helweckiego. Za Jana Kazimierza został przywrócony katolikom. Odnowiony staraniem Katarzyny z Sobieskich Radziwiłłowej przed rokiem 1690, która ozdobiła go ołtarzami i wieże na nim wzniosła. Trzy kaplice dotykają tego kościoła; w jednej mieszczą się relikwie św. Wiktora, sprowadzone z Rzymu. Bazylianie zostali tu sprowadzeni w roku 1690 przez Karola Stanisława Radziwiłła, kanclerza wielkiego litewskiego, który im kościół wymurował; najczęściej przemieszkiwał w zamku i zmarł roku 1719, znacznie przyczyniwszy siędo jego przyozdobienia. Reformatów fundował w roku 1671 Michał Kazimierz Radziwiłł, hetman polny litewski, a Siostry Miłosierdzia Karol Stanisław Radziwiłł, kanclerz wielki litewski roku 1716. Oddział Szwedów w roku 1706 miasto i zamek spustoszył z rozkazu Karola XII. Za Augusta II mieszkali tu ciągle możni dziedzice Białej, a dwór ich był siedliskiem gościnności, zabaw i wystawności. Ostatnimi z Radziwiłłów, którzy tu przebywali, byli: Karol, wojewoda wileński, zwany Panie Kochanku (umarł tutaj dnia 22 listopada 1790 r.) i Dominik, jego synowiec, syn Hieronima, podkomorzego litewskiego. W B. urodził się zasłużony historyk nasz Julian Bartoszewicz, który między innemi pracami zajmował się wyjaśnieniem przeszłości B. i historyą bialskiej linii domu Radziwiłłów. W b. szkole obwodowej tutejszej uczył się przez czas jakiś J. I. Kraszewski, który pisał o B. w dziele: Obrazy z życia i podróży. Wilno 1842 i w Atheneum I, 70. Rysunek kościoła podał Tyg Illustr. z 1871 r. (194). Zamek zaś w tomie VIII z 1863 r. (500 str.) Monografią Jul. Bartoszewicza o zamku bialskim drukuje teraz (1880) „Przewodnik nauk. i liter. lwowski.“ Powiat bialski gub. siedleckiej w obecnych zmniejszonych rozmiarach utworzony został w 1866 r. z dawnego większego pow. bialskiego, który rozdzielono na dwa powiaty: konstantynowski i bialski. W obecnym swym obszarze przedstawia on trójkąt, którego bok wschodni stanowi rz. Bug, tworząca zarazem granicę od Cesarstwa, gub. grodzieńskiej; podstawę od strony północnej stanowi łamana linia na północ od szosy warsz. brzeskiej; od zachodu trzeci bok niema żadnej naturalnej granicy. Powierzchnia powiatu przedstawia płaszczyznę nisko położoną, z niewielkiemi wzniesieniami w pobliżu brzegów Bugu. Wynioślejsze stosunkowo wzgórza ciągną się po za Krzną w północnym krańcu pow. około Biały, Woskrzenic, Kijowca, Dereczanki, Malowej góry, Mokran; dochodzą one do 67 saż. nad poz. morza. Najwyższe wzniesienie przedstawia wyżyna z praw. brzegu rz. Krzny, niedaleko Bugu, otoczona dokoła mokradlami a mieszcząca na sobie wsie: Dobrzyń i Koroszczyn; dochodzi tu ono do 75 saż. (około 550 stóp). Znaczna ilość lasów i nizkie położenie sprzyjają gromadzeniu się wód w drobnych jeziorkach i rzeczkach, spływajacych do Bugu. Główną rzeką powiatu jest Krzna, zabierająca w siebie Grabarkę, Zielawę, Białkę i inne strumienie. Błota znajdują się głównie po brzegach Krzny. Gleba ziemi średniej dobroci sprzyja głównie uprawie żyta; obfitość łąk i pastwisk hodowli licznego inwentarza. W r. 1878 wysiano w całym powiecie pszenicy 2566 czetw., żyta 13048 czetw., jarego zboża 440 czetw., owsa 9317 czetw., jęczmienia 3839 czetw., gryki 1621 czetw., innych zbóż 1598 czetw. Wysadzono kartofli 21729 czetw. i siana zebrano około 950,000 pudów. Przeważną część powiatu zajmują średnie posiadłości ziemskie; wielkich własności jest kilka zaledwie; Kodeń (hr. Krasińskich) ma 11,302 mórg, Sławatycze (ks. Hohenlohe) liczy 6900 mórg i Sitnik (tejże właścicielki) 3489 mórg. Pięć majątków liczy przeszło 2,000 mórg a 17 więcej niż 1000 mórg. Lasy, prócz rządowych (leśnictwa Rokitno, Horbów, Dobrzyń), najznaczniejsze są w dobrach: Kodeń (okolo 6000 m.) Przemysł fabryczny bardzo ubogo przedstawia się i pow. B. zajmuje ostatnie miejsce w całej gubernii co do ilości fabryk i ich produkcyi. Znajdujemy tu 2 gorzelnie (prod. roczna 5000 rs.), 5 browarów (18787 rs.), warzelnię miodu (400 rs.), 4 olejarnie (575), 2 fabr. octu (665 rs.), 7 garbarni (19240 rs.), 1 fabr. mydła (150 rs.), 3 fabr. świec (640 rs.), 1 fabr. drew. gwoździ (11,800 rs.), 1 tartak (10,000 rs.), 1 smolarnię (900), 1 dziegciarnię (915 rs.). Ogółem 29 fabryk z produkcyą roczną na 69152 rs., co stanowi czterdziestą niemal część produkcyi całej gubernii a ćwierć produkcyi najuboższego pod tym względem pow. garwolińskiego. Pow. B. przy rozległości 25,4 m. kw. liczył w 1878 r. 59,274 mk. (28967 męż. i 30307 kob.); podług wyznań: 36,120 prawosł. (rusinów), 13,319 żydów, 9494 kat., 233 protestantów, 108 mahometan. W ciągu 1878 r. ur. się 1461 (2.5%), zmarło 1008 (1,7%), zawarto małż. 225 (0,7%). Pod względem kościelnym bylo w pow. 30 parafij dla ludności rusińskiej, tworzących tak zwane bielskoje błagoczynije i 7 par. katolickich. Zakłady naukowe w 1878 r. były 1 gimnazyum, 1 seminaryum nauczyczycielskie, 1 szkoła 2-klasowa, 30 szkół początkowych i 1 prywatna szkoła żeńska: w ogóle 35 zakładów i 1606 uczniów (w tej liczbie 1431 chłopców i 175 dziewcząt). Pod względem sądowym pow. B dzieli się na cztery okręgi sądów gminnych (Horbów, Łomazy, Kodeń i Sławatycze) i jeden sąd pokoju [ 170 ]w Biały. Pod względem administracyjnym zaś na 15 gmin następujących: Dobrzyń, Kobylany, Kodeń, Kostomłoty, Koscieniewicze, Lubianka, Łomazy, Międzyleś, Piszczac, Połoski, Rososz, Sidorki, Sitniki, Sławatycze, Zabłocie. Rzym.-katolicki dekanat bialski dyec. lubelskiej składa się z 7 parafij: Biała, Huszcza, Łomazy, Malowa-góra, Piszczac z filią Horbów, Sławatycze i Terespol; zaś grecko-unicki dek. bialski b. dyec, chełmskiej dzielił się na 14 parafij: Biała, Cicibór, Dokudów, Horbów, Hrud, Kijowiec, Klonownica, Kościeniewice, Koszoty, Łomazy, Ortel-Królewski, Ortel-Książęcy, Rokitno i Woskrzenice.

2.) B., os., przedtem mko, nad rz. Białką, w pow. rawskim, gm. Maryanów, dawne województwo i ziemia rawska. Mikołaj Kościelecki, biskup chełmski, połowę tej majętności otrzymał od króla Aleksandra, drugą zaś 1510 r. kupił i wieczyście do dochodów swego biskupstwa przyłączył. W roku 1521 Zygmunt I pozwolił Jakubowi Buczackiemu, biskupowi chełmskiemu, wieś tę zamienić na miasto, któremu nadał prawo magdeburskie, targi i jarmarki. Święcicki, opisując Mazowsze około 1620 r., mówi, że miejsce to słynęlo „nie rozległością i ozdobą lecz z rozboju, i to w najdalszych stronach. Szlachta okoliczna, nieustraszona, skłonna do przyjęcia udziału w każdem bezprawiu, postrach dla możnych, z dziką swawolą się bestwi, krew rozlewając i szerząc pożogi. Szczególniej odznaczają się Pomrożanie, przezwani tak od strumienia Mroga“ (Święcicki, 119). W skład dóbr B. wchodzą: osada Biała, wsie; Żurawia, Goślinki, Marchoły, połowa Świejk małych, Chude Lipie, kolonia Aleksandrów, tartak Podborny, młyny Podborny i Podbielny, karczma Czekaj i osada Gośliny duże. W 1859 r. os. B. miała ludn. 3,786, w tem izraelitów 2394. Domów murowanych 57, drewnianych 266. Parafia B. dek. rawskiego liczy 6042 dusz

3.) B., wś, pow. nowo-radomski, gm. Rząśnia, par. Pajęczno, od miasta Pajęczna o pół mili odległa. Dziedzictwo niegdyś obudwu Bielskich, Marcina ojca i syna Joachima, dziejopisów polskich. Tu pierwsza historya powszechna i krajowa po polsku była napisana. Z tego ustronia wyszły poważne karty kronikarza-ojca i dźwięczne rymy syna. Obaj pełni zasług w zaciszu B. dla powszechnego dobra i sławy swych ziomków pracowali. W r. 1587 wieś tę swywolne żołdactwo zburzyło. Joachim Bielski w roku 1594 zbył ją Mikołajowi Gomolińskiemu, następnie weszła w dom Starczewskich. Jędrzej Starczewski, ostatni z tej rodziny dziedzic B., roztrwoniwszy majątek, postradał tę wioskę, którą na publicznej licytacyi nabył Denzo, radca sprawiedliwości Prus południowych. Ten pomny na sławę posiadłości, zamierzał starożytny dom mieszkalny Bielskich do pierwotnego wrócić stanu. Tym końcem wzniósł na pozostałych fundamentach domu naszych kronikarzy, cztery ściany główne, pokrył je dachem, a w jednej ze ścian osadził kamień z następnym napisem:
Quo pridem Bielski Chronicon Poloniae concepit
Hanc villam semper salva sit

Restaurat Denzo haeres

Anno Domini MDCCCXX.

Wkrótce atoli Denzo, pragnąc się wynieść do Prus, zamienił Białę z Józefem Martinim, dziedzicem wsi Kruszyny, na inne dobra w Szląsku położone. Martini chciał odnowić dom Bielskich, ale zanim wziął się do tego, ogień zniszczył go do szczętu, tak że dziś same tylko mury z niego sterczą. W 1827 r. było tu 37 dm. i 220 mk.

4.) B. (górna i dolna), dwie wsie rządowe, nad rz. Białką, pow. częstochowski, gm. Kamyk, par. Biała, o 9 w. na północ od Częstochowy, przy drodze z Częstochowy do Miedzna. B. górna w 1827 miała 24 dm. i 182 mk. obecnie ma 49 dm. B. dolna w 1827 roku liczyła 19 dm. i 144 mk., teraz ma 22 domy. Istnieje tu kościół par. drewniany, 1407 r. założony; par. B. dek. częstochowskiego, liczy 1800 dusz. W 15 w. zwano B. kościelną wielką a drugą małą. Obie należały do dwóch Bielów, z domu Ostoja. B. kościelna miała 24 łany kmiece, folwark i sołtystwo. Parafia tutejsza była filią kłobuckiej. Długosz III.

5.) B., wś i folw., pow. wieluński, gm. Naramnice, par. Biała, o 9 w. na zach. półn. od Wielunia, na trzy części podzielona, niegdyś dziedzictwo Psarskich, potem Zaremby. Jedna część rządowa. Posiada kościół par. drewniany z 18 w. i szkołę początkową. W 1827 r. było tu 99 dm. i 781 mk., obecnie jest 127 dm. Parafia B. dek. wieluńskiego ma 1330 dusz.

6.) B., wś rządowa, pow. piotrkowski, gmina Łęczno, par. Sulejów, na wyniosłości stanowiącej krawędź lewego brzegu doliny Pilicy; w pobliżu B. o 4 w. na zach. leży Bialska wola. W 1827 r. B. liczyła 35 dm. i 248 mk.

7.) B., wś i kol., nad rz. Czarnówką, pow. brzeziński, o 25 w. od Brzezin, par. Gieczno, gm. t. n., na prawo od drogi ze Zgierza do Ozorkowa. Posiada kościół filialny, szkołę gminną, urząd gminny, cztery młyny, 57 dm., 670 mk. Ziemi włośc. 384 morg, kolonistów 472 m. Gmina B. należy do s. gm. okr. I w os. Stryków, st. poczt. w Zgierzu; posiada: młynów wodnych 7, gorzelnię, olejarnię, szkoły 2, ludn. 2972.

8.) B., wś i probostwo, nad rz. Białą, pow. janowski, gm. Kawenczyn, par. Janów, o 2 w. na półn. od Janowa, na wyniosłych brzegach rzeczki Biały. Istniał tu dawniej kościół parafialny katolicki. W 1827 r. było tu 143 dm. i 662 mk. B. należy do ordynacyi Zamojskich i ma 149 dm. B. probostwo 18 dm.

9.) B., wś i folw., pow. radzyński, gm. t. n., par. Radzyń, [ 171 ]o 12 w. na zachód Radzynia. W 1827 r. było tu 51 dm. i 343 mk. Posiada sąd gminny okr. IV i urząd gminny; st. p. Radzyń; w gminie istnieją: 2 gorzelnie, 1 browar, 4 młyny wodne, 3 cegielnie; 5089 mk.

10.) B., wś, folw. donacyjny (do majoratu Łęck należący) i kol. rządowa, pow. płocki, gm. Brwilno, nad rzeką Wierzbicą, posiada kościół parafialny murowany, świeżo wystawiony w 1878 r. na miejsce dawnego drewnianego. W 1827 r. B. wieś miała 37 dm. i 408 mk., kolonia zaś 21 dm. i 147 mk. Folw. liczy dziś 187 mk., 11 dm., a wraz z folwarkami: Brwilno, Draganie, Trzepowo i osadą karczemną Moszewo, należącemi do tegoż samego majoratu, zajmuje rozległości 2,719 m. (2198 m. gruntu ornego). Wieś włośc. zajmuje powierzchni 1240 m., liczy 323 mk., 40 dm. Kolonia B. ma rozl. 1166 morg.; w tej liczbie 1146 m. gruntu ornego; liczy 285 mk. i 32 dm. Br. Ch.

Biała (w gubernii podolskiej)

[ 171 ]Biała, 1.) wś, pow. kamieniecki, ma 525 dusz męz., 991 dz. ziemi włośc. Do Lachowicza należy 178 dz., do Radziejowskiego i Farenholcowej 202 dz., do Farenholca Nechajewa i Machnickiego 552 dz., do Huberta Głębockiego 61 dz., do Waleryana Głębockiego 85 dz. i do Justyny Głębockiej 240 dz. ziemi używal. Jest tu kamień wapienny.

2.) B., wś rządowa, pow. jampolski, ma mieszk. 528. Ziemi 1162 dzies. Należała do starostwa jaruskiego. Dr. M.

Biała (w Galicyi)

[ 171 ]Biała, 1.) m. powiatowe w Galicyi, położone pod 36° 9′ szer. półn. i 49° 10′ dług. wsch. od Ferro, zajmuje 44 n. a. morgów rozl., ma 349 domów, liczy 3249 męż., 3286 kob., razem 6635 ludności, z której 4906 rz. katolików, 1458 ewang., 2 gr. kat., 260 izraelit. Siedziba starostwa, sądu pow., urzędu podatkowego, notaryatu, posterunku żandarmeryi, urzędu pocztowego i telegraficznego, rady powiatowej. Rz. kat. urząd dekanalny i parafialny w miejscu; kościół parafialny w miejscu, poświęcony przez biskupa tarnowskiego, Floryana Janowskiego w r. 1786. Superintendentura i probostwo ewangelickie, szpital powszechny, założony w r. 1846, fundacya ks. Bakowskiego dla ubogich. Szkoła wydziałowa 8-klasowa z dyrektorem i 10 profesorami, 5 lekarzy, 2 apteki. Miasto leży nad rz. Białą, która rozgranicza Galicyą od Szląska austr., na równinie, w położeniu malowniczem, u stóp zachodniego Beskidu. W B. rozpoczyna się gościniec rządowy, zwany środkowym galicyjskim, wybudowany w przeszłym wieku zaraz po zajęciu Galicyi—istnieje także st. kol. zel., będącej odnogą kolei północnej Cesarza Ferdynanda z Dziedzic do Żywca. B. należy do najokazalszych miast w Galicyi, ma piękne place, regularne ulice, wspaniale budowane domy i oświetlenie gazowe. Ludność, w znacznej części zniemczona, jest bardzo zamożna i nie trudno tutaj spotkać znaczne majątki. Samo miasto miało z końcem 1877 r. 319,548 złr. w. a. majątku, a w r. 1877 złr. 41188 dochodu. Pod względem przemysłu i handlu stoi B. na pierwszem miejscu w Galicyi. Istnieją tutaj następujace zakłady przemysłowe: warsztaty tkackie, rafinerya spirytusu, cegielnia parowa, gorzelnia, młyn parowy, fabryka krochmalu, fabryka machin, fabryka zapałek, fabryka chemikaliów i kilka fabryk sukna. Kasa zaliczkowa robi znaczne obroty pieniężne. B. ma do roku 4 jarmarki i 2 targi tygodniowe. Wyniesiona została do rzędu miast przywilejem Augusta II, wydanym na korzyść Jakuba Zygmunta z Rybna Rybińskiego, wojew. chełmińskiego i starosty lipnickiego, pozwalającym każdemu domy stawiać, ogrody i sady zakładać, łaźnie i jatki budować. Przywilej ten rozszerzony został w r. 1757 przez Augusta III. Przy lustracyi miasta w r. 1765, dochód miejski podany jest na 39,604 złp. 8 gr. Pod B. kopalnie żelaza arcyksięcia Albrechta. Okolicę m. Biały zbadał pod względem wyniesienia nad poziom prof. Karol Kolbenhayer (Sprawozd. Kom. fizyogr. t. IX, i III). Parafia rz. kat. bielska, dawniej część lipnickiej, ma 6009 kat., 1490 ew., 300 izr. Dek bielski dyec. tarnowskiej, liczy 12 parafij: Bestwina, Biała, Dankowice, Hałcnów, Jawiszowice, Komorowice, Lipnik, Kozy, Międzybrodzie, Pisarzowice, Starawieś, Willamowice. Ogółem liczy 33087 kat., 2733 ew., 1437 izr. Powiat bialski ma 3 miasta, 1 mko, 67 gmin wiejskich, 22 t. z. „przełożeństw obszarowych“, razem jednostek administracyjnych 93. Rozległości 11,₄₂ mil kw. austr. Ludności 81664. Miasta: B., Kęty i Oświęcim; mko Willamowice.

2.) B., czyli Białka, wś, pow. myślenicki, 11 kil. od Zawoi, ma 1977 morgów rozl., 203 domów, 1153 dusz, parafia łacińska w Makowie, szkoła ludowa filialna, położenie górskie, tartak parowy; ludność trudni sie wyrobami z drzewa. Własność Maurycego hr. Genois.

3.) B., wś, pow. rzeszowski, o 4 kil. od Tyczyna, ma 1279 m. rozl., 190 domów, 1155 mieszk.; parafia łaciń. w Słocinie a gr. kat. w Zalesiu; szkoła ludowa-filialna, kasa pożyczkowa gminna, browar fabryczny; leży przy gościńcu powiatowym z Rzeszowa do Błażowy.

4.) B., wyżna i niżna, dwie wsie, pow. grybowski, mają 3188 morg. rozl., 246 domów, 1641 mieszk.; parafia łacińska w Grybowie, szkoła ludowa filialna w Biały niżnej, tartak parowy i wodny. B. leży przy kolei żelaznej tarnowsko-leluchowskiej, o parę kil. od Grybowa, przy gościńcu krajowym do Bobowy. M. M.

5.) B., wieś, pow. tarnopolski, o pół mili na północ od Tarnopola, nad stawem tarnopolskim i tegoż [ 172 ]wierzchowinami; przez środek wsi przechodzi kolej żelazna Karola Ludwika. Przestrzeni posiadłość większa obejmuje roli ornej 945, łąk i ogrodów 166, pastwisk 42, lasu 204 morg. austr.; posiadłość mniejsza obejmuje roli ornej 1198, łąk i ogrodów 456, pastwisk 8 morg. Ziemia podolska, bardzo urodzajna, położenie wysokie, 1666 stóp nad powierzchnię morza wzniesione. Ludności ma: rzym. kat. 214, gr. kat. 320, izraelit. 212, razem 746. Należy do rzym. kat. parafii w Tarnopolu, gr. kat. parafią ma w miejscu, do której należą także wsie: Czystytów z 440 grecko kat. parafian. i Płotycz z 215 duszami; cała parafia ma 975 parafian, należy do dekanatu tarnopolskiego. Kasa pożyczkowa z funduszem zakładowym 244 złr.; browar, własność Samsona Goldenberga i gorzelnia. B. należała długo do rodziny Turkułłów.

6.) B., także Białe zwana, wieś, pow. przemyślański, nad potokiem „Złota Lipa“ zwanym, który w tej wsi bierze początek, a przepłynąwszy przez folwark Pisarówka, po pod wsie Rekszyn, Stryhańce, Dworce, w Buszczu tworzy stawek, stanowi granicę między Buszczem i Poruszynem, przepływa pod wieś Szumlany małe i między wsiami Hirowice i Żuków łączy się z drugim potokiem również „Złota Lipa“ zwanym, tworzy bezpośrednio po tem złączeniu się ogromny staw brzeżański, z którego jako rzeka „Złota Lipa“, dalej ku Dniestrowi dąży. Przestrzeni obejmuje większa posiadłość roli ornej 117, łąk i ogrodów 17, pastw. 55, lasu 564 morg.; posiadłość mniejsza obejmuje roli ornej 1922, łąk i ogrodów 853, past. 173, lasu 53 morg austr.; grunt lichy, moczarowaty, położenie wysokie. Ludności ma rzym. kat. 743, grec. kat. 740, izrael. 27, razem 1510 Wieś ta należy do rzym. kat. parafii do oddalonego o ¾ mili Dunajowa. Grecko kat. parafią ma w miejscu, do której należy także wieś Nowosiółka z 541 parafianami; zatem cała parafia obejmuje 1281 parafian i należy do dekanatu narajowskiego. Posiadłość większa należy do klucza Dunajów, dóbr stołowych arcybiskupstwa rzym. kat. lwowskiego.

7.) B. (z przysiołkami: Krzemionką, Podlesiem i Zawieniem), wieś, pow. rawski w Galicyi, o pół mili od Magierowa oddalona, nad potokiem. Okolica lesista, piaszczyta i błotnista, wzniesiona na 1369 stóp nad powierzchnię morza. Przestrzeni obejmuje obszar dworski roli ornej 314, łąk i ogrodów 60, pastwisk 40, lasu 626 mórg.; mniejsza posiadłość roli ornej 1301, łąk i ogrodów 128, pastwisk 246, lasu 64 morg. Ludności rzym. kat;. 245, gr. kat. 1019, izraelitów 23, razem 1287; należy do rzymsko kat. parafii do oddalonego o pół mili na wschód Magierowa, gr. kat, parafią ma w miejscu, która należy do dekanatu potylickiego. Wedle podania w tej lasami okrążonej wsi chronili się ludzie w czasie napadów tatarskich w chatkach pobudowanych naokoło cerkwi, przy której znachodzą się metryki od 1785 roku, jeden dzwon z 1599 roku, zapiski od 1618 roku. Właściciel Wilhelm hrabia Siemiński Lewicki.

8.) B., wieś, pow. czortkowski, o ćwierć mili od Czortkowa na północny zachód oddalona, przy ujściu potoczku Biała do rzeki Seretu. Przestrzeni posiadłość większa obejmuje: roli ornej 1212, łąk i ogrodów 95, pastwisk 43, lasu 2182 morgi; mniejszą posiadłość roli ornej 4111, łąk i ogr. 470, pastwisk 248, lasu 14 morg. Ludność rzym. kat. 323, gr. kat. 2795, izraelitów 75, razem 3193. Należy do rzym. kat. parafi w Czortkowie, grecko kat. parafią ma w miejscu (dusz 2651), nalezącą do dekanatu czortkowskiego; posiada szkołę etatową. B. R.

9.) B., wś, pow. tarnowski, o 1 kil. od Tarnowa, w par. rz. kat. Jurków, własność spadkobierców ks. W. Sanguszki.

10.) B., wś, pow. czerniowiecki na Bukowinie, o 3 kil. od Czerniowiec, w parafii greckiej nieunickiej Lenczestie, własność funduszu religijnego.

11.) B., przysiołek Bilska (ob.).

Biała (w Prusach)

[ 172 ]Biała, 1.) wieś, pow. czarnkowski, 35 dm., 307 mk., 23 ew., 284 kat., 94 analf.

2.) B., Behle, wieś szlach. i dobra, pow. czarnkowski, 17,006 morg. rozl., ordynacya księcia sasko-altenburskiego; 2 miejsc: 1) B., 2) osada Cegielnia (Ziegelkrug), 187 dm., 1709 mk., 632 ew., 1051 kat., 26 żydów, 367 analf. W r. 1878 ludności było juz 2269. Kościół paraf. należy do dekanatu czarnkowskiego. B. ma dwie szkoły elementarne, ew i kat. W miejscu jest gorzelnia i fabryka sera, ajentura pocztowa, stac. poczt. i kol. żel. Trzcianka o 6 kil., gośc. o 6 kil. Kościół w B. juz istniał w pierwszej połowie XV wieku, bo w księgach biskupich z r. 1445 jest o nim wzmianka. Pierwotny, drewniany, pogorzał w XVII wieku i wtedy ówczesny dziedzic Franciszek Czarnkowski, kasztelan poznański, wystawił nowy r. 1628 murowany. Obecnie w kościele nie ma pomników z wieków ubiegłych. Na początku b. wieku Radolińscy byli właścicielami. W okolicy znajdują się żale, w których wykopano urny, złożone w zbiorach tow. przyj. nauk poznańskiego.

3.) B., Bialasee lub Weissensee, leśnictwo, pow. bydgoski; 1 dm., 7 mk., 1 ew., 6 kat., 3 analf. M. St.

Biała (na Pomorzu)

[ 172 ]Biała, 1.) niem. Gellen lub Biala, wieś częścią szlachecka, częścią włościańska, w pow. świeckim, niedaleko Laskowic, leży nad jeziorem; obszaru ma 2078 morgów, mieszkańców 181, z których większość protestancka. Szkoła miejscowa jest ewang. Niedawno temu znaleziono pod B. stare, kamienne narzędzia, które służyły do składania ofiar. Kś. F.

2.) B., niem. Bialla, osada i młyn, pow. lubawski, niedaleko st. p. Ląkorz, w par. kat. Skarlin.

3.) [ 173 ]B., niem Weissflies lub Weissfluss, wieś i dobra, pow. wejherowski, par. Wejherowo. W tymże pow. inna os. t. n. należy do par. Luzyna, po niem. zowie się Louisenhof, leży blisko Redy.

4.) B., os., pow. człuchowski, niedaleko Kramarzyn i Borzyszków.

5.) B., niem. Bialla, wś, pow. tucholski, niedaleko st. p. Czersk, w par. Śliwice, nad jeziorem, o którem Długosz wspomina.

6.) B., niem. Bialla, mko w pow. jańsborskim, około 2000 mieszk., trudniących się rzemiosłami, uprawą roli i wyrabianiem płótna. Kościół ewang., st. p., 8 jarmarków na rok.

7.) B., niem Weissenfluss, wś w pow. leckim, niedaleko st. p. Zelki. Według Kętrzyskiego wś w pow. leckim B. zniemczono na Weissensee a Pańską Wolę na Weissenfluss.

8.) B., niem. Bialla, wś, dobra i młyn, pow. olecki, niedaleko st. p. Mieruniszki i Budek.

Biała (na Szląsku austriackim)

[ 173 ]Biała, wś na Szląsku austr., w kat. par. Jabłonków. Tu urzędowała czas jakiś rada generalna konfederacyi barskiej.

Biała (na Śląsku pruskim)

[ 173 ]Biała, 1.) niem. Bielau, wś, pow. raciborski, niedaleko Hulczyna, w par. katol. Busławice.

2.) B., przysiołek wsi Gorzów w pow. olesińskim.

3.) B. Tak według Słownika p. Knie nazywają Ślązacy miasto Zülz, ob. Biały.

4.) B., prawdopodobne pierwotne nazwisko wielu wsi na Śląsku pruskim, zwanych dziś Bielau a w dawnych aktach Bela, Beala, Bele, Bel i t. d. Najważniejsze w pow. nissańskim (wś, paraf. katolicka), świdnickim (par. Górka) i złotoryjsko-hajnowskim (par. Hajnów). Świdnickie Bielau nazywane bywa w dokumentach z XIV w. „Bela polonieale“.

Biała (na Węgrzech)

[ 173 ]Biała, węg. Uj-Bela, ob. Nowa-Biała.

Biała (rzeki i potoki)

[ 173 ]Biała, rzeka, bierze początek pod Godziszowem, w pow. janowskim, płynie przez Ratajską Wolę, Rataje, Białę, okolo Janowa i wpada do Bukowny pod Bąkiem. Długa 17 w., szer. 6 st., głęboka do 4 st. Dno i brzegi iłowate.

2.) B., rz., wypływa z jeziora śród piasków w oklicy Białej Przemszy, w pow. olkuskim, na zachód od wsi Klucze i pod Nową Kużniczką wpada z lewego brzegu do Białej Przemszy. Długa 8 w. Według „Hydrografii m. Krakowa i jego okręgu“ przez Franc. Marczykiewicza (Kraków, 1847), B. wypływa z kopalni olkuskich, płynie pod Klucze, Hutki i pod Łazami wpada do Białej Przemszy.

3.) B. lub Biała panieńska, ob. Bawół. Br. Ch.

Biała, 1.) rz., lewy dopływ rz. Obszy, w gub. smoleńskiej, ma źródło niedaleko wsi Barbarówki, pow. bialskiego; płynie najpierw kręto, śród lasów, dalej po łąkach, na przestrzeni 21 w. Dopływy: Nowa, Kamionka, Wuża (Siemienow).

2.) B., rz., dopływ Orlanki, pow. bielskim, gub. grodz., długa 26 w.; pod Bielskiem Lubczę przyjmuje.

3.) B., rz., lewy dopływ Supraśli.

4.) B., rzeka, ob. Bołt-upie.

5.) B., o której Siemienow wspomina pod Alulą, że przyjmuje dopływ Alulę, nie jest nawet w jego Słowniku pomieszczoną.

Biała, 1.) Rzeka, ob. Biała rzeka.

2.) B., także Białą wodą i Bieleńską zwany potok; prawy dopływ Raty w obr. gm. Butyn w pow. żółkiewskim. Powstaje na łąkach gminy Trościańca, pod jego przysiołkiem Krużynami, u zachodniego stoku góry Harcy, na granicy trzech powiatów, jaworowskiego, rawskiego i żółkiewskiego. Płynie zrazu granicą pow. żółkiewskiego i rawskiego, poczem w powiecie rawskim przez gm. Białą i Magierów. Za Magierowem przepływa na przestrzeni półtorej mili wielkie błotniszcza i moczary magierowskie, poczem przechodzi w obr. pow. żółkiewskiego i w kierunku północno-wschodnim płynie przez Dobrosin, Biesiady i Lubellę, śród łąk i pastwisk Ługami zwanych. Przed ujściem (212 m.) rozgałęzia się na dwa ramiona. Długość biegu 5 mil.

3.) B., potok w obr. gm. Białej w pow. przemyślańskim. Powstaje z dwóch strug, z których północny, Brodek zwany, wypływa z pod Grzędowej góry (392 m.) w zachodniej stronie tej gminy; południowy zaś z pod Mohiłki (408 m.). Obie strugi łączą się we wsi Białej i tworzą potok B., który, płynąc na połud.-wschód wązką dolinką międzywzgórzystą, mija przysiołki dunajewskie Targówkę i Pisarówkę; uchodzi do Złotej Lipy z pr. brz. Długość biegu 5 ćwierci mili.

4.) B., także Młynówką zwany potok, powstaje na łąkach z kilku źródlisk w zachodniej stronie gm. Kosowa w pow. czortkowskim, na granicy tegoż powiatu z buczackim. Zrazu płynie na południe a koło folw. Sianożętami zwanego zwraca się ku południo-wschodowi; przepływa w Kosowie dwa stawki, w Chomiakówce jeden; następnie gminę Biały Potok, Siemiakowce a w Białej wpada z pr. brz. do Seretu po 26 kil. biegu. Przeważnie płynie wązką doliną, zwartą wzgórzami obustronnie; a od gminy Siemiakowiec płynie wądołem po pod lasem Mordową zwanym. Źródła leżą 351 m., ujście 220 m. n. p. m.

5.) B., potok górski, powstaje z kilku potoków górskich, spływających z połoniny Skupową zwanej (1583 m.) w obr. gm. Hryniawy w pow. kossowskim; płynie krętem korytem ku północy, już to wądołami i parowami leśnemi, już też śród łąk górskich; zrasza łąki gm. Krasnoilly i tutaj po 1 i pół milowym biegu uchodzi do Czarnej, dopływu Czarnego Czeremoszu. B. przyjmuje liczne dopływy górskie (bezimienne), a przedewszystkiem w obr. gm. Hołowego, spływające z wzgórz i lasów hołowskich. Koryto kamieniste; wody rwące.

6.) B., potok, wypływa na łąkach gm. Gwoźdźca starego w pow. kołomyjskim, płynąc na południe głębokiemi parowami tworzy granicę gm. Zahajpola i Kobylca; w obr. gm. Zahajpola uchodzi z lew. brz. do Turki, [ 174 ]dopływu Prutu.

7.) B., niem. Bel-Bach, węg. Bela, potok tatrzańsko-spiski, wypływa z pod przełęczy zdziarskiej, płynie zrazu ku północy, potem ku wsch., aż do ujścia doń Źlebadowskiego potoku; poczem zwraca się na połud.-wschód, a wreszcie od wierchu Palenicy (1172.6 m.), na wschód i w Buszowcach wpada do Popradu z lewego brzegu. Zabiera liczne potoki górskie, jak z północnego brzegu Strednicę, Milikowski, Zarzecki, Zalezowski, Młynarski, Żlebadowski potok, Kończynę, i z połudn. brz. z Tatr Babinę, Reglański potok, Kempelbach, Klein Urenbach, Suchy potok i t. d.

3.) B., węg. Bela, strumień tatrzańsko-liptowski, powstaje z połączenia potoków Cichej i Koprowej na wysokości 997.3 m. Płynie w południowo-zachodnim kierunku i powyżej Przybyliny łączy się z Raczkową i wypływa na Podhale liptowskie. Według Wahlenberga B. bierze początek swój ze stawu Smreczyńskiego. Wpada do Wagu pod Aradkiem z pr. brz. Długość biegu od połączenia 3 mile. Z pomiędzy ważniejszych dopływów wymienić należy Daszowiec, Dowalowiec i Raczkową.

Biała. Dwie rzeki na Szląsku pruskim noszą to nazwisko, po niem. Biela. Obie uchodzą z prawej strony do Nissy kładzkiej: pierwsza, zwana Landecker Biela, pod Landek; druga, Freiwaldauer Biela, pod Nissą.

Biała, rz., ob. Reda.

Biała (szczyt)

[ 174 ]Biała, dość znaczny szczyt w Pieninach.

Biała błotna

[ 174 ]Biała błotna, wieś w stronie południowo-zachodniej pow. włoszczowskiego, gm. Irządze, przy trakcie t. z. powiatowym, pomiędzy Lelowem a Pilicą, nad Białką albo Szczerbnicą. Wieś po części położona na niewielkiem kamienistem wzgórzu, po części w dole nad rzeczką. Liczba mk. 327, męż. 151, kob. 176. Domów 37. W r. 1827 było tu 27 dm., 217 mk. Ogólna rozległość morg. 909, z których na dworskie przypada 757, na włośc. morg. 152. W gruntach dworskich ziemi ornej 286 m., nieużytków 42 m., łąk 82 morg., lasów 347 m.; z gruntów włościańskich ziemi ornej morg. 135, łąk morg. 17. Ziemia dosyć urodzajna. Grunt mocno falowaty, wzgórzysty, poprzerzynany tu i owdzie głębokiemi parowami, albo też poprzedzielany dosyć niskiemi dolinami, łąki niezłe. Lasy już dosyć przetrzebione, po części sosnowe, po części dębowe. Z zakładów przemysłowych znajdują się: gorzelnia z produkcyą roczną 16518 rubli, i młyn wodny na rzeczce Białce z produkcyą roczną 1200 rubli; dwa stawy, w obrębie wsi, z lichem rybołówstwem. Dr. B.

Biała Brzezina

[ 174 ]Biała Brzezina, folw. należący do dóbr Wielkie Dubensko, pow. rybnicki.

Biała Brzoza

[ 174 ]Biała Brzoza, os., należąca do dóbr Wrbkau (niem.), pow. raciborski, niedaleko drogi z Raciborza do Opawy.

Biała Cerkiew

[ 180 ]Biała Cerkiew, ross. Biełaja Cerkow, wś, pow. sieński, gub. mohilewska, gm. czerejska, starodawna osada, za jeziorem czerejskiem zbudowana. Był to niegdyś monastyr z cerkwią św. Trójcy, fundowany przez Bohdana Sapiehę w początkach 16 w. Zniszczony w następnych latach, na nowo wymurowany przez kanclerza Leona Sapiehę i hojnie przez tegoż uposażony. Monastyr zajmowali bazyliane aż do zniesiena tegoż zakonu w Cesarstwie. Odtąd istnieje tu paraf. cerkiew prawosł. z plebanią. B. w uroczem położeniu, okolona jeziorami i lasem dębowym, otrzymała obecną nazwę od świątyni miejscowej, której wieża wyniosła góruje nad całą okolicą. Pierwotnie znana była jako „Monastyr czerejski“. Bazylianie posiadali tu kilka wsi z lasami i jeziorami, co wszystko zostawało następnie pod zarządem Izby dóbr państwa. Ferma B. rozl. 200 dz. z jeziorami, od 1869 r. zostaje w dziedzicznem władaniu Iwanowa, teraźniejszego sędziego pokoju w okręgu sądowym orszańskim. A. Ch.

Zobacz też

• Białacerkiew

Biała Czirocka

[ 180 ]Biała Czirocka, po węg. Bela-Csiroka, wś w hr. ziemneńskiem (Zemplin, Węg.); uprawa roli, młyny wodne, 1042 mk.

Biała-dunajcowa

[ 180 ]Biała-dunajcowa, rzeka Biała, powstaje pod samym Beskidem lesistym z połączenia dwóch potoków Wiśniażki i Bieliczny w obr. gm. Izb, w pow. grybowskim. Płynie z południa na północ w wielkich zakrętach i nagłym spadkiem przez gminy Banicę, Śnietnicę, Brunary wyźnie i niźnie, Florynkę, Kącłową, Białą wyźnią, Grybów, Białą niżnią, Stróże wyźnie i niznie, Wilczyska Jeżów, Jankową, Bobową, Zimnowódkę, Pławną, Zborowice, Ciężkowice, Tursko, Gromnik, Chojnik, Siedliska, Dąbrówkę, Tuchów, Garbek, Piotrkowice, Łowczów, Łowczówek, Woźniczną, Świebodzyn, Koszyce wielkie i małe, po pod Tarnów, i pod wsią Białą wpada do Dunajca. Zabiera [ 181 ]szczególnie z pr. brzegu liczne krótkie i nagłe wody górskie, przedewszytkiem Czertyżnankę, Czarną, Sodół, Grodecki potok, Stróżański, Bieśninkę, Ostruszę, Rzepienik, Lubaszową i Bobówkę; z lewego zaś brzegu Banicę, Czyrniankę, Piorunkę, Binczarówkę, Pająkę, Strzyławkę, Grodną, Jasienną, Chojnicki potok, i Siedliski. Długość biegu przeszło 12 mil. Brzegi są skaliste, wody rwące. Br. G.

Biała góra

[ 181 ]Biała góra, zwana też Weissenberg, wś, pow. gródecki, z parafią rz. kat. i st. p. w miejscu, własność hr. Ponińskiego.

Biała góra, nazwa pasma wyniosłości lubelskich, będących przedłużeniem gór sandomierskich. Zaczyna się od wsi Majdan Górno pod Tomaszowem i ciągnąc się prawym brzegiem Huczwy, zwraca się na południe do Galicyi, zkąd wraca i zapełnia lekkiemi wzgórzami przestrzeń między Huczwą a Bugiem. Najwyższe wyniesienie na półn.-wschód od wsi Majdan Górno dochodzi do 1,000 st. (143 i 140 saż. ros.). Br. Ch.

Biała góra, szczyt na połud. od Oleska w Galicyi, 428,5 metrów wys.

Biała góra, ob. Bjełagóra.

[ 181 ]Biała-góra, historyczna góra na płn.-zachód od Pragi czeskiej, 1166 stóp paryskich wysoka, od Pragi oddzielona doliną Szarki. Pod tą górą 8 listopada 1620 rozegrała się bitwa, która stanowi epokę w dziejach czeskich.

Zobacz też

• Białagóra

Biała-Hańcza

[ 181 ]Biała-Hańcza, rzeka, lewy dopływ Niemna, Wypływa z jeziora Hańcza, w pow. sejneńskim i dąży ku południowi pod wieś Kopciowo, Mięciszki, Macewicze, poczem przybiera kierunek wschodni, tworząc dwa łuki, jeden ku południowi, drugi ku północy i pod wsią Święto-Jańskie wpada z lewego brzegu do Niemna. Długa 18 wiorst. Przyjmuje z lewego brzegu rz. Serejkę, z prawego Eniadę (?). Koryto piaszczyste, szerokość od 2 do 5 sąż. Od wsi Kopciowa można spławiać drzewo. L. W.

Biała karczma

[ 181 ]Biała karczma, niem. Weissekrug, wś, pow. gdański, niedaleko st. p. Plehnendorf.

Biała Królikowska

[ 181 ]Biała Królikowska, wś, pow. słupecki, gm. Grodziec, par. Królików. Dworskich gruntów morg 4128, włościańskich 204. W 1827 było tu 15 dm. i 140 mk; obecnie 334 mk.

Biała-krynica

[ 181 ]Biała-krynica, wś, pow. kalwaryjski, gm. i par. Ludwinowo. W 1827 było tu 11 dm., 108 mk.

Biała-krynica, ob. Białokiernica.

Biała książęca

[ 181 ]Biała książęca, ob. Biała (str. 168).

Biała Łuża

[ 181 ]Biała Łuża, 1.) osada wiejska w południowej stronie pow. ihumeńskiego, w głuchej miejscowości, ku granicy pow. słuckiego, w gm. szackiej, w I stanie policyjnym (uździeńskim), w 4 okręgu sądowym.

2.) B., osada w północnej stronie pow. mińskiego, w gm. ostroszyckiej, w I stanie policyjnym, w 3-im okręgu sądowym. Al. Jel.

Biała (nowa)

[ 181 ]Biała (nowa), ob. Nowa Biała.

Biała panieńska

[ 181 ]Biała panieńska, wś, pow. koniński, gm. Dąbroszyn, par. Dzierzbin. Rozl. 1214 morg., lasu 599 morg. rządowego, do leśnictwa Turek należącego. Wieś ta stanowi wieczystą dzierżawę. Od Konina odl. 23 w., przy szosie konińsko-kaliskiej. W 1827 r. było tu 12 dm. i 126 mk., obecnie 133 mk. J. Ch.

Zobacz też

• Biała panieńska (rzeka)

Biała potok

[ 181 ]Biała potok, wypływa w lesie Podhorodyszczem zwanym, w obr. gm. tejże nazwy, w pow. bobreckim w Galicyi, u południowych stóp góry Kumali (477 m.). Płynie na południe zrazu debrami leśnemi, poczem łąkami śródleśnemi przez gminę Stoki; w Stokach zwraca się na zachód i płynie łąkami na granicy gm. Strzałek i Łanek małych i po 1¼ milowym biegu uchodzi z lewego brzegu do Boberki, dopływu Dniestru. Br. G.

Biała Przemsza

[ 181 ]Biała Przemsza, rzeka, bierze początek ze źródeł za os. Wolbromiem w pow. olkuskim. Dwa strumienie, jeden z pod Łobzowa, drugi z pod Poręby górnej, połączywszy się, tworzą tę rzekę, która, płynąc naprzód w kierunku połudn.-zach., zwraca się pod Chrząstowicami ku północy, dalej na Gołczowice, Błędów do Okradzionowa, w kierunku zachodnim, odtąd na Sławków i Maczki w kierunku prawie zupełnie południowym, a ztąd, stanowiąc granicę kraju od Galicyi, płynie w kierunku zachodnim ku Niwce, gdzie łączy się z Czarną Przemszą w samym punkcie zejścia się granic Królestwa Polskiego, Galicyi i Szląska. Rzeka ta ma źródła w opoce wapiennej; płynąc na gruncie bardzo piaszczystym, koryto swoje zanosi piaskiem. Zasilana z obu stron zdrojami, prawie nigdy w całym swoim nie zamarza biegu. Długa 52 w., z tych 13 płynie granicą. Pod Sławkowem znajduje się na niej most, a drugi kolei żelaznej na samej granicy kraju, murowany, sklepiony, mający 212½ stóp w świetle. Do Białej Przemszy wpadają: z prawego brzegu: struga z pod Domaniewic, płynie przez Bydlin i Cieślin, ma ujście pod Gołczowicami; struga [ 182 ]z pod Rodaków i Ryczówka; z pod Jeziorowic, Łąk i Niegowonic małe strugi połączone, pod wsią Łazy; struga z pod Strzemieszyc i Warwasa, która płynie przez Porąbkę i Klimontów i wpada niedaleko ujścia. Z lewego brzegu: struga z błot wolbromskich; rzeczka Biała, wypływająca z pod wielkich przenośnych piasków, wpada pod Kuźniczką nową; struga z lasu bukowskiego; rzeczka Sztolnia, wypływająca z pod Żurady i Niesuwic, płynie po samym piasku około Starczynowa i wpada pod wsią Borek; rzeczka Jaworznik, wpada juź w krakowskiem, prawie przy samej kolei żelaznej. L. W.

Biała puszcza

[ 182 ]Biała puszcza, dawna nazwa lesistego obszaru pomiędzy Bugiem a Narwią i miastami Pułtuskiem, Ostrowiem, Brokiem i Wyszkowem. Pasmo jej lasów dotyka południowym krańcem brzegów Wisły pod Jabłonną i przechodzi na lewy brzeg w Kampinoską Puszczę. B. p. nie ma ani błot, ani jeziór, wysyła tylko swe wody rzeczkami Brok, Tuchelna, Wymokracz i Orz. B. p. należała do biskupów płockich w ekonomii Brok. Na początku bieżącego stulecia liczono tu 85,000 morgów lasu. Br. Ch.

Biała Radziwiłłowska

[ 182 ]Biała Radziwiłłowska, ob. Biała (str. 168).

Biała Róża

[ 182 ]Biała Róża, niem. Weisse Rose, folw., pow. krotoszyński, ob. Górka.

Biała rzeka

[ 182 ]Biała rzeka, tworzy wzdłuż całego biegu swego granicę Galicyi od Szląska austryackiego. Jestto pierwsza większa rzeczka, która do Wisły od prawego brz. wpada. Źródła ma w Beskidzie zachodnim, u północnych stoków wzgórz beskidzkich Klimczaka (1119 m.) i Magóry (1095 m.), na granicy gm. Bystrej ze Szląskiem. Płynie nieco krętem łożyskiem z południa na północ, w biegu swym odgranicza Bielsko od Białej i pod Kaniowem wpada do Wisły z pr. brzegu. Długość biegu blisko 4 mile. Przybiera liczne krótkie dopływy z obu brzegów. Z dopływów B. godne uwagi są: Straconka i Krzywa. Br. Ch.

Zobacz też

• Białarzeka

Biała Skała

[ 182 ]Biała Skała, góra w Tatrach orawsko-liptowskich, w głównym grzbiecie, na południowy wschód od Źuberca. Wzn. 1613 m.

Biała Skomielna

[ 182 ]Biała Skomielna, ob. Skomielna.

Biała Ściana kiezmarska

[ 182 ]Biała Ściana kiezmarska, niem. Weisse Wand, u wnijścia do doliny Białej Wody w spiskich Tatrach, na południowo-zachodnim stoku góry Stoesschen. Wzn. mostu pod nią się znajdującego 1112.25 m. (Wahlenberg), 1153.8 (Steczkowski), 1134.75 m. (Oesfeld), 1151.3 m. (Fuchs), 1052 m. (Kolbenheyer).

Biała Turnia

[ 182 ]Biała Turnia, ob. Białostawiański Szczyt.

Biała Waka

[ 182 ]Biała Waka, okrąg wiejski, gm. Rudomina, pow. i gub. wileńska, liczy nast. wsie: Wojdaty, Bojary-Pogiry, Leśniki. F. O.

Biała Węgierska

[ 182 ]Biała Węgierska, węg. Bela, jedno z miast koronnych w hr. spiskiem (Węg.), u stoku Tatr, nad rz. Popradem; kościół parafialny katolicki i ewang., piękny ratusz, 3 młyny wodne, tartak, uprawa lnu i płóciennictwo, pędzenie wódki z jałowca, zwanej borowiczka, ma 2513 mk. Już w r. 1263 wspominana jako osada niemiecka. Tegoż bowiem roku król Bela IV wielki kawał ziemi z lasem w pobliżu Białej Wody nadał niejakiemu Leonardowi ptasznikowi. Kościół kat. ma istnieć od r. 1072. W r. 1412 Zygmunt, król węgierski, zastawił B. u Władysława Jagiełły. Leży przy bitym gościńcu prowadzącym z Lewoczy i Kiezmarku do Starej Wsi. Wzniesienie 625.3 m. (Korzistka), 618.6 (Fuchs).

Biała wielka

[ 182 ]Biała wielka, wś, nad rz. Białką, pow. włoszczowski, gm. i par. Lelów, o 3 w. na. wschód od Lelowa. W 1827 r. było tu 48 dm. i 353 mk., obecnie 72 dm. Br. Ch.

Biała Wisła

[ 182 ]Biała Wisła, Białka, ob. Wisła.

Biała woda

[ 182 ]Biała woda, wś, pow. suwalski, gm. Jeleniewo, par Suwałki, odl. 6 w. od Suwałk, liczy: 54 domy, 232 męż. i 219 kob., razem 451 mieszkańców. W okolicach wsi znajdują się tak zwane przez lud „kamienie“, to jest szczątki pogańskich cmentarzów. Pod stosem kamieni znajdują się kurhany z kamiennemi płytami, [ 183 ]po otworzeniu których widocznemi są starożytne naczynia i urny z palonej gliny. Alfons Budziński znalazł tu kilka kamiennych toporków i młotków różnej wielkości, we środku przedziurawionych. Rezultat swoich poszukiwań opisał w „Bibliotece Warszawskiej“ (luty 1871 r.). K. H.

[ 183 ]Biała Woda, 1.) Biławoda, niem. Weisswasser, potok tatrzański, wytryska w Tatrach spiskich z Białego Stawu kiezmarskiego pod Białostawiańskim Szczytem. Od tego stawu o 1517 m. łączy się z pr. brz. z przybywającym od poludn. zachodu potokiem z Zielonego stawu; ztąd płynie na południowy zachód popod Białą Ścianę kiezmarską i Stösschen, i uchodzi do Popradu z lew. brz. na półn. od Kiezmarku, naprzeciwko góry Jerozolimy. Od połączenia się jego z potokiem od Zielonego stawu do Złodziejskiej ścieżki 4552 m., a od tej ścieżki do Popradu 12,972 m. Zatem od Białego stawu do Popradu odległość czyni 19,041 m. czyli 2.54 mili. Dolina nad tym potokiem zwie się doliną Białej Wody. Powyżej Białej Ściany znajduje się koszar (majerz) kiezmarski; wzniesienie jego 1315.5 m. (Wahlenberg), 1335.9 (Oesfeld), 1323.8 (Steczkowski, 1340.3 (Fuchs).

2.) B., potok tatrzańsko-spiski, także Podupłazkim potokiem zwany, wypływa ze stawów Czeskiego i Zmarzłego po północnej stronie głównego grzbietu pod Wysoką. Płynie na północ, zabiera z lew. brz. potok nastający od południa z Żabiego stawu i wpada z pr. brzegu do Białki. Długość biegu przeszło pół mili.

3.) B., potok na Podhalu nowotarskiem, na gruntach wsi Zakopanego, nastający z dwóch ramion pod Giewontem a wpadający od wschodu do Młynicznej, znacznego potoku zlewającego się od południa do Cichej Wody w Zakopanem. Łożysko spadziste i wązkie; o wysokich progach z wapienia dolomitowego; ztąd liczne kaskady. Wzdłuż tego potoku ściele się dolinka Białą zwana; boki jej stanowią od zachodu ramię Małej Świnnicy i Suchy Wierch, od południa Giewont a od wschodu Krokiew. Na zwiedzenie tej dolinki wystarcza pół dnia. Ujście doliny 910 m. (Kolbenheyer), 941.07 (Janota). Środek doliny na połączeniu się dwu ramion potoku Białej pod mostkiem 1006.17 m. (Janonota).

4.) B., ob. Biała.

5.) B., ob. Bilavoda. Br. G.

Zobacz też

• Białawoda

Biała Zbucka

[ 183 ]Biała Zbucka, po węg. Bela Izbugya, wieś w hr. ziemneńskiem (Zemplin, Węg.), kościół paraf. gr. katol., uprawa roli, 422 mk. H. M.