Słownik geograficzny Królestwa Polskiego/Tom I/Czeremosz

by Filip Sulimierski, Bronisław Chlebowski, Władysław Walewski

[ 798 ]Czeremosz, rum. Ceremusul, rzeka pokucka, prawy dopływ Prutu, powstaje w samym środku wsi Uścieryk, ze zlewu dwóch dzielnych potoków Czeremoszu Białego i Czarnego. Biały Czeremosz wypływa z pod głównego grzbietu działu górskiego czarnohorskiego, (Hnetesa) na wschód od źródeł Cz. Czer., na granicy węgiersko-bukowińskiej, i płynie, tworząc granicę między Galicyą a Bukowiną, przeważnie w kierunku północnym. Czarny zaś Czeremosz wypływa z pod szczytu Komanowego (1734 m.), płynąc zrazu ku północy, poczem wyginając się łukiem ku pólnocnemu zachodowi, dalej od przyjęcia potoku Babińca ku północy, wreszcie od połączenia się z Ilcią dalej na wschód, aż do zlewu z B. Cz. [ 799 ]Tworzy on w górnyrn swym biegu wąską dolinę, lasem się ciągnącą. W obr. gminy Hryniowy (pow. kossowski) wznosi się Baba Ludowa, najwyższy szczyt pasma górzystego, które, oderwawszy się od głównego trzonu pasma czarnohorskiego, przesuwa się od południa ku północy, pomiędzy głębokiemi dolinami obu Czeremoszów, tworząc zarazem dział wodny między temi rzekami. Stok całego tego pasma ku północnemu wschodowi jest o wiele łagodniejszy niż stok przeciwległy ku Czarnemu Cz., który jest stromy i częstokroć nagle spadający. Stąd też do B. Cz. staczają się liczniejsze i większe strugi i strumienie, podczas gdy dopływy Czar. Cz. spadają na dół głębokiemi i wąskiemi łożyskami. Podnóże tego pasma górzystego porasta gęsty las jodłowy, zawalony wielkimi łomami skał i starymi pniakami drzew. Od węzła górskiego Listowatym zwanego (1525 m.) odrywa się ku wschodowi (B. Cz.) boczne ramię górskie z szczytami Hostyn (1583 m.) i Oglenda (1186 m.), a główne towarzyszy Cz. Czeremoszowi w kierunku północno-zachodnim przez Jaworową (1501 m.) ku szczytowi Pnewie (1585) zwanemu. Od niego odrywa się ku północy dość długi grzbiet ze szczytami Doszyną (1455 m.), Hromowycią (1482 m.), Niżną (1386 m.), Serehrestyjem (1073), Kaptarką (1177) i Kobyłą Wielką (1066 m.), tworząc dział wodny między Cz. B., a jego dopływem Probiny z Hramitnym. Od Pnewia ciągnie się w niezmienionym kierunku dzial czeremoski szczytami Kamieńcem (1525 m.), Stefulcem wielkim (1576 m.), Kopilasem wielkim, za którym zwraca się grzbiet na zachód. Tutaj wznosi się Baba Ludowa (1586 m.), najwyższy szczyt tego pasma. Stok lesisty południowo-zachodni od Pnewia po Babę Ludową zowie się Stefulcem małym; północny zaś stok Baby zowie się Halą Tarnicą, ponad którą dalej ku północy wznosi się szczyt Tarnica (1558 m.). Szczyt Baby L. jest kopulisty i zajmuje do kilkuset metrów kwadr. przestrzeni. Miejscami pokrywają go ogromne głazy, rośnie tu kępkami różanecznik (Rhododendron ferrugineum L.), jakoteż uwija się jaszczurka, zwana Lacerta crocea. Wewnętrzny skład tej góry tworzy piaskowiec karpacki, powierzchnię pokrywa piaskowy zwir, zmięszany z małą ilością ziemi urodzajnej lub glinki. Wedlug Schindlera pokłady tutejsze zawierać mają miedź i ołów. Do góry tej przywiązane są u ludu huculskiego rozliczne opowieści gminne o bogini śnieżnicy, Babą-Odokią zwanej, o zakopanych w tej górze skarbach, o jakimś zamku, który tu istnieć miał i t. p. Ze szczytu Baby zajmujący widok się rozpościera. Szczególniej zajmujący jest widok zachodzącego słońca, z którego pasterz połonin przepowiada pogodę następnego dnia. Ku południowi i wschodowi odsłonięty widok krajobrazu miłe sprawia wrażenie, gdy przeciwnie widók ku zachodowi jednolity i ponury, zakrywany daleko wyższymi szczytami Czarnohory, Stogu, Kopilasa i Ladeskula. Od Baby Ludowej grzbiet zwraca się znowu ku północnemu zachodowi przez hale Mihailewa (1448 m,), Łukowiec (1506 m.); stąd ku północnemu-wschodowi przez Wapniarkę (1246 m.) na szczyt Ludową (1466 m.), przez Małe Stopnie (1246 m.), na Skupową (1583 m.) i Krętą (1352 m.), a lasem „pod Krętą“ opada ku Czeremoszowi Czarnemu pod Żabiem. Nieco ku wschodowi między Cz. Czer. a prawym dopływem jego Czarną legła grupa górska Magura, ze szczytami Magurą (1118 m.), Hołym wierchem (830 m.), Puszkarem (812 m.), Senicą (1188 m.), Maratynem (1067 m.), Przysłopem (1030 m.), Leśniczką (1015 m.); między Czarną a Czer. Białym wznosi się szczyt Lelków (943 m.). Lewy brzeg Czeremoszu Czarnego tworzą stoki głównego grzbietu karpackiego, a mianowicie czarnohorskiego od szczytu Komanowego (1734 m.) począwszy aż do Ruskiego diła (działu, 1560 m.). Biały zaś Czeremosz tworzy od źródeł, aż do połączenia się z Cz. Czarnym granicę galicyjsko-bukowińską. Dolina obu Czeremoszów jest poprzeczna, wąska, górska, wyniosłemi działami otoczona, najdziksza może ze wszystkich dolin górskich naszego kraju. Co do spławności, to mógłby być spławnym jeden i drugi powyżej Uścieryk, ale nie było dotąd potrzeby posuwać wyżej spławność na tej rzece, bo i poniżej jest jeszcze poddostatkiem lasu. Obadwa Czeremosze zabierają od obudwu brzegów mnóstwo krótkich górskich potoków, które ku nim rumowiska (piargi) skał i łomy drzew staczają. Z pr. brz. Cz. Biały przyjmuje: Saratę, Jałowiczowę, Moskalin, Łopusznę z Senecią, Streżeński p., Kalelę, Dutkę, Dinejs, Marenic, Koniatyn. Z lewego zaś wpadają doń: Maskotyn, Hostowiec, Srebrny p., Maryen, Suchy p., Probina z Hramitnym i Czarnym, Kekacza, Jabłoniecki p., Łuzki p., Kochan i Lelków. Czarny Czeremosz zasilają swemi wodami z pr. brz.: Tarnica, Studennik, Ludowec, Hnołec (Uhorski), Hniłyj (Gniły) potok, Żmyeński p., Petryń, Charal, Żabiwski p. i Czarna; z lewego zaś brzegu: Bałasinów p., Popadya, Albinice, Dobryn, Prełuczny, Ladiaszku, Rabieniec, Kierniczny, Szybeny, Podorowaty, Skoruszny, Dżembronia, Bystrzec, Kraśnik, Ilcia, Bereźnica z Tarnoczką, Waratyn, Młyński i Rosocze. Nadmienić wypada, że wody gościnne bywają na obu Czeremoszach w czerwcu i lipcu i z końcem sierpnia, więc zazwyczaj w tym czasie, co na Prucie. Zdarza się jednak latem, że na samym tylko Czeremoszu B. i Cz. przybywa woda [ 800 ]nagle, gdy mała jest na Prucie. Oprócz tego Czer. Cz. ma daleko więcej wody i łożysko jego jest zasłane większem rumowiskiem; Cz. B. ma mniej wody i mniejsze rumowisko. Górna przestrzeń tych rzek jest zamieszkaną. Nad Cz. Cz. leży tylko 4 wsi, po obudwu brzegach i nad potokami doń wpadającymi, a zwłaszcza Źabie, Krzyworównia, Jasienów Górny i Krasnoil (nad Czarną); nad Białym zaś Cz. już razem z Uścierykami wsi 9, mianowicie Hryniowa, Jabłonica, Koniatyn, Fereskul, Polanki, Dołhopol, Perechrestne, Stebne i Uścieryki. Mieszkańcy tych wiosek są to Huculi. Długość biegu Czer. Białego wynosi 61 kil., Czarnego zaś 89 kil. Spadek wód. Cz. B. wskazują następujące liczby: 1059 m. poniżej źródeł pod „Priczołek pod Żupanijem“), 947 m. (ujście Saraty), 855 m. (poniżej ujścia Srebrnego p.), 764 m. (poniżej ujścia Maryena p.), 645 m., (u stóp góry Kobyły wielkiej), 599 m. (poniżej ujścia Kekaczy), 550 m. (pod Polankami), 488 m. (połączenie obu Cz.). Spad zaś wód Cz. Cz. jest następujący: około 1620 m. (źródła), 1150 m. (poniżej ujścia Bałasinowa) 1,098 m. (ujście Popadyi); 1,027 m. (poniżej ujścia Dobryna); 929 m. (ujście Prełucznego); 877 m. (poniżej Rabieńca); 850 m. (ujście Tarnicy); 837 m. (leśniczówka Jawornik); 730 m. (ujście Dzembronii); 699 m. (ujście Bystrzca); 656 m. (ujście Kraśnika); 603 (Żabie); 591 m. (ujście Bereźnicy); 545 m. (ujście Waratyna); 511 m. (ujście Czarnej); 488 m. (połączenie obu Czeremoszów). Od Uścieryk połączony Czeremosz płynie na małej przestrzeni naprzód na wschód, opłukując północne stoki Kiczery (952 m.) i Kamieńca (964 m.). Od Berwinkowej zwraca się ku płc.-wsch. Dolina jego jest po miasteczko Kuty górami zwartą, dalej wychodzi w równiny, które łączą się z szeroką doliną Prutu. Wpada do Prutu od prawego brzegu pod wsią Zawale; od wsi Uścieryk poczyna być spławnym. Przyjmuje liczne potoki górskie i podgórskie. Znaczniejsze z prawego brzegu są: Putylla, Fawarnica, Smuhar, Wyżenka wełyka (wielka), Korytnica, Bereźnica, Hliboczok i Wołyczanka; z lewego zaś: Młyński p., Świdowa, Dubiwski p. czyli Rożen, Woroniec, Kreminiec i Wolica z Hnilicą. Spad wód okazują następujące liczby: 457 m. (pod Mareniczeni); 440 m. (poniżej ujścia Młyńskiego p.); 398 m. (ujście Smuhara); 316 m. (Kępa pod Słobudką); 247 m. (nieopodal ujścia Korytnicy); 211 m. (most między Waszkowcami a Załuczem); 202 m. (ujście Wołyczanki); 193 m. (ujście do Prutu). Wody Czermoszu są zbyt gwałtowne, a przedewszystkiem w czasie tajania lodów i śniegów, następnie w czerwcu i sierpniu. Spław odbywa się na średniej wodzie 30 do 36 cm.; w jednym dniu spławiają od Uścieryk aż do Prutu. Spław składa się z 8 do 10 sztuk drzewa i bywa nadto ładowany dwiema kopami desek, lub jedną kopą tartych szwali. Spławy takie mają w ładunku 1,400 kg. i są po dwa razem zbite i ładowane. Spław atoli, z powodu wielkiej bystrości wód, napotyka niektóre przeszkody; oprócz tego, wielkie łomy drzew i kamieni, które po powodzi zatykają koryto, stają im na zawadzie. Artykułem spławu jest drzewo tarte i okrągłe, które częścią na Pokuciu równem i na Bukowinie pozostaje, częścią idzie do Multan w wielkiej ilości. W dolinie Czeremoszu po obu brzegach jego, poniżej Uścieryk, legło wsi 26 i dwa miasta, a zwłaszcza Berwinkowa, Mareniczeny, Chorocowa, Petrasza, Białoberezka, Pasieczny, dwie Roztoki, Podzaharycz, Tudyów, miasto Kuty, Wyżnica, Czornohuzy, Słobudka, Ispas, Kobaki, Rybno, Millie, Popielniki, Banilla ruska, Banilla słobodzia, Drahasymów, Kniaże, Serafince, Waszkowce miasto, Załucze, Zawale i Czartorya. Mieszkańcy trudnią się spławem drzewa i chowem bydła w okolicy górzystej; poniżej uprawą roli. W dolinie między Uścierykami aż po Kuty ciągną się piękne sady; uprawa kukurydzy i tatarki sięga aż po Jasienów i Krzyworównię nad Cz. Czer. Długość biegu od Uścieryk wynosi 293 kil. Ob. M. Łomnickiego „Wycieczka na Czarnogórę“ w Spraw. Komisyi fizyogr. Kraków. 1868, 132–152. Winc. Pola „Północny wschód Europy“. W Krakowie, 1851, 52. M. A. Turkawskiego „Wspomnienia Czarnohory“. Warszawa, 1880. „Special Karte der Oesterr.-Ung. Monarchie“. 1: 75,000. Z. 12, Col. XXXII i XXXIII; Z. 13, Col. XXXI i XXXII; Z. 14, Col. XXXI i XXXII. Br. G.