Słownik geograficzny Królestwa Polskiego/Tom I/Czarne

by Filip Sulimierski, Bronisław Chlebowski, Władysław Walewski

Czarne

[ 742 ]Czarne, 1.) wieś, folw. i rum., pow. lipnowski, gm. i par. Czarne. Posiada kościół parafialny drewniany z 1793 r., szkołę element., sąd gm. okr. III, karczmę. Wieś Cz. ma 34 morg. ziemi, 12 dm. i 169 mk. Par. Cz. dek. lipnowskiego, dawniej dobrzyńskiego, 416 dusz liczy. Folwark należy do Bałdowa, liczy 5 budynków mieszk., 61 mk., Rumunki Cz. Samie, położone nad jez. Czarne, 1101 m., w tem 947 ornych 43 dm. i 335 mk. Gmina Cz. należy do s. gm. okr. III w Czarnem, st. p. w Lipnie, od Lipna o 9 w. Ludności 4800. Obszaru 17131 m., w tern 6820 ziemi włośc. i 10305 m. ziemi dworsk.; w tej liczbie 6675 m. ziemi ornej. W skład gminy wchodzą: Bałdowo, Będzeń, Bęklewo-Mostowe, Bęklewo-Izydory, Wielgie, Wylazłowo, Głodowo, Głodowo rumunki, Huta Głodowo, Zakrzewo, Kamienne Brody, Karolewo, Kochoń, Lipiny, Orłowo, Orłowo rumunki, Płączyńsk, Piaseczno, Suradówko, Teodorowo, Tupadły, Tupadły rumunki, Czarne, Czarne rumun., Józefowo. Na terrytoryum wsi Cz. robiono poszukiwania archeologiczne. Do dóbr Cz. należą wsie: Cz. osad 29, gruntu m. 28; wieś Józefowo osad 13, gruntu m. 54; wieś Bałdowo osad 10, gruntu m. 15; wieś Rumunki lub Płąskowice osad 40, gruntu m. 1053.

2.) Cz., wieś, pow. włocławski, gm. Baruchowo, par. Białotarsk.

3.) Cz., osada, pow. łaski, gm. Wola Wężykowa, par. Grabno.

4.) Cz., wieś, pow. przasnyski, gm. i par. Janów.

5.) Cz., ob. Czarna.

6.) Cz., wieś, pow. suwalski, gm. Kuków, w odległości mili od miasta gub. Suwałki położona; liczy: 5 dm. i 29 mk. Br. Ch.

Czarne, 1.) (z Lipną i Zajączkowicami), wieś, pow. gorlicki, 2157 m. rozl., wtem 1092 m. roli ornej, 54 domów, 330 mk. narodowości mięszanej polskiej i ruskiej, parafia grecka [ 743 ]w Żmigrodzie Nowym, położenie górzyste, gleba owsiana. Ludność utrzymuje się głównie z przemysłu tkackiego i z zarobku przy dobywaniu i dystylowaniu nafty. Szkoła 1-klasowa filialna.

2.) Cz., przysiołek Załuża.

Czarne, olędry, pow. międzyrzecki; ob. Hamernia (Kupferhammer).

Czarne, 1.) niem. Hammerstein, m. w Prusach Zachodnich, pow. człuchowski, leży nad rz. Czarną, która mu pierwotne imię nadała, a którą niemcy przezwali Zahne; ćwierć mili od pomorskiej prowincyi, 3 mile od Człuchowa, 4 i pół od Chojnic. Przez Cz. przechodzi nowa kolej żelazna chojnicko-węgorzyńska, która tu ma swój dworzec. Bite drogi rozchodzą się z Cz.: na zachód do Nowego Szczecina i do Białoboru; na południe do Frydlandu, na północ przez Rzeczęcę (Stegers) do Konarzyn i na wschód do Człuchowa. Obszaru ziemi ma 16276,56 m., domów w ogóle 687, mieszkań 221, ludności li tylko niemieckiej (w r. 1868) 2517, z pomiędzy których katol. 228, ewang. 2054, reszta żydów. Do miasta należy jako własność bór obszerny z osobnem miejskiem leśnictwem Hardelbruch. Najstarszy przywilej m. Cz. pochodzi z r. 1395 od mistrza w. krzyżackiego Konrada von Jungingen. Oddawna miało Cz. zamek obronny, na którym krzyżacy utrzymywali swojego wójta, zależnego od homtura w Człuchowie; w r. 1423 gościł na nim z komturem człuchowskim jakiś książę Henryk. R. 1433 byli Husyci pod Cz. i tak zaniepokoili wszystkich, że tutejsi hamernicy w swoich kuźniach żelaznych, pędzonych przez rz. Czarnę, nie śmieli we dnie pracować, tylko przy świetle gwiazd i księżyca w nocy robili: to ma być przyczyną, dla czego miasto przyjęło za herb młot, gwiazdy i księżyc; także i nowa nazwa miała powstać (zapewne z prastarej polskiej Czarne) „Hammerstern;“ teraźniejsza nazwa „Hammerstein“ powstała podobno jeszcze później z tej przyczyny, że to miasto bardzo się odznaczało starannym brukiem kamiennym. R. 1456 na początku powstania pruskiego przeciwko krzyżakom wraz z innemi miastami poddało się Polsce; wojsko polskie zajęło wtedy te okolice i żniwa co rok dla siebie brało z pola: w r. 1459 piszą Chojniczanie do mistrza w. krzyżackiego, że Polacy z Cz. chcą przyjść i wyciąć zboże z pola około Chojnic, proszą, iżby mistrz ich obronił, ponieważ inaczej z głodu się poddadzą. Stanowczo do Polski przeszło Cz. pokojem toruńskim w r. 1466. Polacy urządzili tu starostwo niegrodowe; w r. 1594 jest star. czarnieńskim Michał Konarski. W r. 1624 panowało morowe powietrze w Cz. i większą część mieszkańców zabrało. R. 1626 w wojnie ze Szwedami oddział kozaków dotarł do Cz. i wiele dokuczał tutejszym protestantom (trzeba bowiem wiedzieć, że mieszkańcy Cz. prawie wszyscy przyjęli wcześnie t. zw. reformacyą Lutra). Za to roku następnego 1627 przybyli tu szwedzcy dowódzcy: Jan Streif, Maksymilian Teufel i Jan Ketteritz z dwoma regimentami konnicy i jednym regimentem piechoty (które z Meklemburgii na pomoc Szwedom wiedli), m. Cz. zabrali i zrabowali; nawet papiery stare i księgi z archiwum miejskiego zniszczyli. Po 14 dniach takiej roboty naszedł ich znienacka hetman Koniecpolski i miasto zdobył: większa część wojska przyjęła polską służbę, innych, po złożonej przysiędze, że nie będą walczyli przeciwko Polsce, puszczono na wolność, trzech zaś dowódzców wzięto do niewoli. R. 1630 zostało m. po drugi raz wyniszczone morowem powietrzem; r. zaś 1653 całe do szczętu prawie zgorzało d. 25 paźdz. Z r. 1630 jest jeszcze wiadomość, że starosta tutejszy Staninisław Sapieha mieszkał na zamku i wielce sprzyjał inowiercom. R 1659 w czasie drugiej wojny ze Szwedami Adolf Jan, brat króla Karola Gustawa, przybył tu z wojskiem z Człuchowa, miasto zajął i nielitościwie zrabował. R. 1665 znowu Cz. zgorzało prawie do szczętu, trzeci raz spaliło się d. 7 marca 1693 w znacznej części; czwarty raz, że tylko kupa gruzów została, d. 24 lipca 1719; piąty raz wreszcie w przeciągu 100 lat znowu do szczętu d. 27 maja 1755. W Cz. są 2 kościoły kat. i prot. Farę mają od dawien dawna katolicy, tylko w czasie reformacyi, którą tu szerzyli dwaj bracia Stan. i Jan Latalscy, starostowie człuchowscy, używali jej dłużej niż 50 lat, aż do r. 1610, innowiercy. Ażeby podnieść katolicką wiarę, arcyb. Gębicki urządził przy tym kościele osobny dekanat czarnieński roku 1617; należało wtedy do niego 19 kościołów: Czarne, Hansfelde, Koczała, Ekfir, Pieniężnica, Starzno, Białobór, Łąkie, Grabowo, Witfelde, Falkenwalde, Breitenfelde, Kromsa, Elzanowo, Ruthenberg, Gockowy, Darzno, Domysław i Łoża; 12 ostatnich kościołów zaginęło najbardziej w skutek okupacyi pruskiej, resztę dołączono do dekanatu człuchowskiego. R. 1650 prob. i dziekan w Cz. Arnold Eyman uczynił fundacyą, podług której każdoczesny prob. i dziekan tutejszy był zarazem kanonikiem przy pobliskiej kolegiacie w Kamieniu; jako warunek postawił, żeby umiał po niemiecku. R. 1653 spalił się kościół ten i drugi raz w r. 1755; nowo zbudowany r. 1757 dotąd istnieje. W Cz. utrzymywały się stosunkowo długo t. zw. snopowe dziesięciny: z r. 1730 jest dekret kościelnej władzy, ażeby nikt nie zwoził zboża do gumien, aż po rozdziale, t. j. kiedy dziesięcina przynależna w snopkach od każdego gatunku zboża się odłoży. Parafia czarn. liczy obecnie 500 dusz ma filią w Hansfelde; pomiędzy wioskami parafialnemi jest 5, w [ 744 ]których przed okupacyą pruską istnialy katolickie kościoły: Domysław, Falkenwalde, Gockowy, Ruthenberg i Łoża. Szkoła kat. znajduje się tylko jedna w parafii i to w Cz., inne dzieci po wsiach chodzą do szkół ewangelickich. Luteranie, wydaleni z fary r. 1610, odprawiali swoje nabożeństwa na ratuszu; osobny kościół pobudowali sobie r. 1676, a następnie, po kilkakrotnem zgorzeniu, r. 1716, 1755 i ostatni raz 1819. Oprócz drobnego miejscowego handlu i przemysłu trudnią się tutejsi mieszkańcy głównie rolnictwem; corok przypadają 4 jarmarki: kramne, na bydło i na konie. W Cz. istnieje od najnowszych czasów sąd okręgowy, jest apteka, lekarz, poczta, stacya telegr., dworzec kolei żel., szkoła miejska luterańska; budynki w mieście są murowane; niejakie szczątki zamku czarn. oglądano jeszcze r. 1830. Ponieważ ludność naokoło od dawna jest zniemczona, wcale niedziw, że pierwotna nazwa tego m. Czarne zaginęła; nawet za polskich czasów tak w świeckich jako i kościelnych aktach pisano zawsze Hamersztyn. Teraz już tylko u niektórych osób ciekawszych i wykształconych jest znana; sam to pamiętam jak klerycy w seminaryum duchownem w Pelplinie nazywali to miasto Czarne. Pisze mi także ksiądz Schapke, urodzony w Czarnem, obecnie nauczyciel religii przy gimnazyum w Nowem mieście, że na pewno wie, jak oglądał w domu u rodziców starą mapę, na której obok niem. nazwy Hammerstein, dodana była polska Czarne; czytał także, chłopcem będąc, w pewnej hist. książce (zapomniał teraz tytułu), że w opisie bitwy, którą hetman Koniecpolski ze Szwedami stoczył (r. 1627), miasto nazwane było po polsku Czarne. Za przywróceniem tej starej nazwy przemawia ks. Kujot w „Opactwie pełplińskiem str. 479.“ Wieś ryc. Cz., pow. człuchowski, leży przy m. tegoż imienia; obszaru ziemi obejmuje 22739,98 m., dm. 63, ludn. kat. 85, ew. 268; szkoła; dominium to posiada obszerne lasy z 4 leśnictwami: Adelheidsthal, Charlottenthal, Hansfelderbrück i Jägersdorf; także i 2 osady W. i M. Hasselberg należą do dominium.

2.) Cz., niem. Czarnen, wieś włośc., nowo nadana 1820, w ubogiej, lesistej okolicy powiatu kościerskiego, zawiera jednę posiadłość, roli 225 m., mk. kat. 13, domy mieszk. 2, par. Wiele; odległość od Kościerzyny 3 mile, st. p. Kalisz.

3.) Cz., niem. Scharnow, dawniej Czarnensee, król. podleśnictwo, należące do nadleśnictwa Drewniaczek (Wilhelmswalde) w pow. starogrodzkim; jezioro, obok którego się znajduje, ciągnie się około milę drogi aż do Osieka, gdzie jest połączone z innem wielkiem jeziorem Osieckiem; odległość od Drewniaczka wynosi 3 i pół mili, par. Skurcz.

4.) Cz., niem. Czarnen, dobra szlacheckie w pow. starogrodzkim, nad Czarną wodą. W przeszłym wieku Cz. było własnością Płacheckich; osobno przy dworze stała kaplica domowa, w której kapelan domowy odprawiał nabożeństwo; do par. kościoła w Zblewie trzeba jechać 2 mile. R. 1780 posiadał Cz. Władysław Płachecki, do którego także pobliska wieś Czubek należała. Obszaru ziemi ma ta wieś 4589 m., kat. 122, ew. 7, domów mieszk. 7; odległość od Starogrodu wynosi 3 i ćwierć mili.

5.) Cz. dolne, niem. Niederzähren, wieś włośc. w pow. kwidzyńskim, nad jeziorem, około 1 i pół mili od Kwidzyna; obszaru ziemi zajmuje 7255 m., domów mieszk. 143, kat. 28, ew. 1019, szkoła w miejscu. Od najdawniejszych czasów istniał tu kościół katolicki parafialny, należący do dyecezyi dawniejszej Pomezanii, ale w czasie reformacyi przeszedł w posiadanie inowierców; dziś jeszcze istnieje, a nieliczni katolicy przyłączeni są do par. w Szynwałdzie.

6.) Cz. górne, niem. Hochzähren, leży naprzeciwko Dolnego Cz., także nad jeziorem, w pow. kwidzyńskim; obejmuje 1) wieś należącą do dobra rycerskiego Cz. górne, ma własną szkołę, domów mieszkalnych 11, kat. 7, ew. 50, par. Szynwałd, teraz w dyecezyi chełmińskiej, dawniej pomezańskiej; 2) dobra rycerskie, zawierają obszaru 2931 mórg, domów mieszk. 9, kat. 6, ew. 158.

7.) Cz., niem. Czarnien, osada, pow. olecki, st. p. Gąski.

8.) Cz., niem. Czarnien, wieś, pow. łecki, st. p. Borzymy.

9.) Cz., niem. Czarnen, wieś, pow. gołdapski, st. p. Dubeningken.

10.) Cz., niem. Czarnen, wieś, pow. jańsborski, st. poczt. Orzesze.

11.) Cz., niem. Czarnau, wieś, pow. niborski. Kś. F.

Czarne, Czernoje, st. dr. żel. niżegorodzkiej w gub. niżegorodzkiej.

Czarne, węg. Fekete-Patak (Czarny potok), wś w hr. ziemneńskim (Zemplin, Węgry); kośc. katol. filialny, uprawa roli, zdrój żelazisty, 473 mk. H. M.

Czarne wzgórza, ob. Brzezinne góry.

Czarne, 1.) jez., pow. sejneński, gm. Pokrowsk, niedaleko traktu sejneńsko-augustowskiego, łączy się cieśniną z jez. Białem, a oba te jeziora mają 4 w. obwodu.

2.) Cz., jezioro w dobrach Halny Wolmera, pow. sejneński. Ma 40 morg. obszaru i 30 stóp głębokości. Łączy się strumieniem z jez. Bobrze.

3.) Cz., jezioro w dobrach Czarne, pow. lipnowski. Ma 27 morg. rozl. a 16 st. głęb.

4.) Cz., jezioro, pow. suwalski, między wsią Smolniki a Jodzieziory, w gm. Kadaryszki.

5.) Cz., jezioro koło wsi Węgielnia, w dobr. Hutta, pow. suwalski. Ma 10 morg. obszaru.

6.) Cz., jezioro we wsi t. n., pow. suwalski, tuż przy granicy pruskiej, w sąsiedztwie jez. Rospuda. Brzeg wschodni wzgórkowaty, zachodni płaski.

7.) Cz., jezioro w dobrach Uścimów, pow. włodawski, gm. Uścimów. Leży w zlewie [ 745 ]Wieprza, ma 44 morg. rozl., 12 sążni głęb. Woda do niego przypływa z jez. Uścimowskiego a odpływa rowem do rz. Piwonii.

8.) Cz., jezioro pod Gościńcem, pow. włodawski, gm. Tyśmienica. Liczy 19 morg. rozl., leży w zlewie Wieprza.

9.) Cz., jezioro w pobliżu wsi Sosnowica, pow. włodawski, gm. Turna. Leży w zlewie Wieprza, ma 49 morg. rozl., brzegi lesiste i bagniste.

10.) Cz., jezioro we wsi Maruszów, pow. opatowski, gm. Lasocin, głębokie 20 stóp. Zbudowano na niem most dla traktu krakowsko-lubelskiego. Br. Ch.

Czarne, 1.) jez., ob. Chryskie jez.

2.) Cz., jez. w pow. newelskim.

3.) Cz., jez. w pow. dziśnieńskim.

Czarne Bagno

[ 745 ]Czarne Bagno, kopalnia węgla o 4 wiorsty od Cieszkowic, stacyi kol. żel. północnej w Galicyi, od r. 1874 nieczynna.

Czarne błota

[ 745 ]Czarne błota, folwark, pow. szubiński, ob. Mamlicz.

Czarne błoto

[ 745 ]Czarne błoto, wś, pow. sandomierski, gm. i par. Wiśniowa.

Czarne-Brody

[ 745 ]Czarne-Brody, osada wiejska w środku pow. bobrujskiego, przy małej drożynie, wiodącej przez topieliska z mka Parycz do Hłuska; jest to najgłuchszy zakątek pow. bobrujskiego. Al. Jel.

Czarne budy

[ 745 ]Czarne budy, wś, pow. ostrołęckI, gm. i par. Myszyniec.

Czarne holendry

[ 745 ]Czarne holendry, wś, pow. gostyński, gm. Rataje, par. Białotarsk.

Czarne jezioro

[ 745 ]Czarne jezioro, piękna miejscowość śród lasu, o 3 w. od Włocławka.

Czarne Kowale

[ 745 ]Czarne Kowale, okrąg wiejski w gm. Olkienikach, pow. trocki; liczy wsie: Lejpuny, Czarne Kowale, Szpiengleniki.

Czarne morze

[ 745 ]Czarne morze (w starożytności Pontus Euxinus). Tak się nazywa obszerna zatoka morza Sródziemnego, względnie do swojej wielkości za osobne morze uważana. Morze oblewa wschodnie brzegi Rumelii i Bułgaryi, część Bessarabii, wschodnią i południową część gubernii chersońskiej, tauryckiej, ekaterynosławskiej, ziemi dońskich i czarnomorskich kozaków i brzegi zachodnie kraju zakaukazkiego; na południe przytykają do niego prowincye Turcyi azyatyckiej, Armenia i Anatolia. Morze Czarne łączy się z Sródziemnem w stronie południowo-zachodniej, przez cieśninę Konstantynopolitańską (Bosfor), m. Marmora (Propontydy) i cieśninę Dardanelską (Hellespont), a na północo-wschód przez cieśninę Kerczeńską (Bosfor Cymeryjski) łączy się z swoją zatoką, morzem Azowskiem (Palus Meotides). Z odnóg morza Czarnego znaczniejsze są limany: dniestrowski i dnieprowski, przez ujścia tych rzek utworzone, i odnoga bereziańska (pomiędzy Odessą i Oczakowem); z półwyspów na wzmiankę zasługuje taurycki albo Krym, który się z lądem łączy za pomocą przesmyku Perekopskiego (ma 4 wiorsty długości). Z przylądków znakomitsze: Kinburnski i Aj-Todor. Do morza Czarnego wpadają wielkie rzeki: Dunaj z zachodu; Dniestr, Dniepr z Bugiem i Ingułem z północy; Kubań i Rion ze wschodu; ztąd wody jego nie są tak czyste jak morza Środziemnego, nie tak słone i bardziej dla statków szkodliwe. Trwają na niem okropne burze, gdyż wiatry ścieśnione w tym nie wielkim bassenie (8,000 mil kw.), z trzech stron wysokiemi brzegami otoczonym, sprawiają wielkie i głębokie falowanie. Przez letnie miesiące morze to jest jednem z najbezpieczniejszych do żeglugi; ale natomiast w czasie zimy przedstawia wielkie niebezpieczeństwa, szczególnie na przestrzeni pomiędzy ujściem Dunaju i brzegami Krymu. Burze to zapewne, nie zaś kolor wody, jak mniemają niektórzy, nadały morzu nazwę Czarnego. Panujący prąd wody idzie w kierunku od połnocy ku południo-zachodowi, t. j. ku cieśninie Konstantynopolitańskiej. Do szczególnych morza Czarnego przymiotów odnieść należy to, że wysp wcale nie posiada. Geologowie zapewniają, że w odległej starożytności morza Czarne i Kaspijskie stanowiły jedno wspólne morze Sródziemne, którego wody okrywały stepy na północ od gór kaukazkich. W czasie wiosny płyną do niego ryby w wielkiej ilości dla wyrzucania ikry, zwabiane będąc jego słodkiemi i mulistemi wodami; ztąd też połów ryb stanowi tu ważną gałąź przemysłu. Dunajskie śledzie, kefal, kambała i inne ryb gatunki, oprócz miejscowego użytku, wywożą ztąd słone i suszone do pobliskich gubernij i prowincyj. Handel morza Czarnego jest nadzwyczaj ożywiony; główne przedmioty wywozu z Rossyi i Turcyi stanowią: pszenica, łój, skóry, wino, owoce; ważniejsze pod względem handlu miasta są: Cherson, Sewastopol, Kercz, Berdiańsk, Anapa, Noworossyjsk, Suchum-Kale (ob. Czarnomorski handel zagran.) i Batum w Rossyi a Trapezund w Turcyi. Rossya posiada na Czarnem morzu port wojenny w Sewastopolu i warsztaty okrętowe w Nikołajewie, w pobliżu ujścia Bugo-Ingułu do limanu dnieprowskiego. W starożytności morze Czarne przez Greków nazywane było Pontus agenos (morzem niegościnnem), już to z powodu niebezpiecznej żeglugi, już to dla dzikości mieszkańców nadbrzeżnych, szczególnie Tatarów. Podług pojęć Greków, morze to napełnione było mieliznami i rafami, [ 746 ]brzegi zaś jego ciągłym pokryte mrokiem i odważni żeglarze ginęli w niem ofiarą śmiałości swojej. Po wyprawie Argonautów, nazwa pierwotna na Pontus eugenos (morze gościnne), zmienioną została. Pierwszym z greckich geografów, który podał o niem dokładniejszą wiadomość, był Strabo (na 60 lat przed nar. Chryst.); po nim pisali o niem Pomponiusz Mela, Ptolemeusz, a po upływie dwóch wieków od Strabona, Flawiusz Arrianus opłynął naokoło brzegów morza Czarnego, opisanych w dziele jego Peryplus, i dzieło to ofiarował cesarzowi Adryanowi. Na długi jeszcze przeciąg czasu przed nar. J. Chr., Grecy mieli tu swoje kolonie, jako to: Pantykapeę, Amfipolis i inne; następnie kraje te weszły do składu królestwa Pontu, przez Rzymian podbitego w r. 63 przed nar. Chr. Mieszkańcy Byzantium także prowadzili handel na morzu Czarnem, ale najście barbarzyńców, a następnie dzikich hord tatarskich, zniweczyło powstający tu handel i oświatę; w średnich wiekach władali handlem na morzu Czarnem Wenecyanie, a szczególnie Genueńczycy, którzy założyli tu swoje kolonie, zdobyte następnie i zburzone przez Turków. Od czasów przyłączenia do Rossyi, za Katarzyny II, północnych brzegów morza Czarnego (na mocy traktatu kajnardżyskiego z dnia 10 lipca 1774 r.), rozpoczyna się dla nich nowa epoka. Staraniem Potemkina obszar ten pusty zamienił się na dobrze uprawną prowincyą, gdzie powstały miasta: Chersoń, Nikołajew, a następnie Odessa, przezwana śpichrzem Europy, która skupiła tu wszystek prawie zagraniczny handel Rossyi południowej. Odtąd też rozpoczęły się badania naukowe. Pierwszymi pracownikami byli na tem polu: Pallas i metropolita Siestrzeńcewicz Bohusz; po nich nastąpili: Blaramberg, Stępkowski, Murawiew-Apostoł, Keppen. Obecnie w tym celu istnieje w Odessie towarzystwo badaczów starożytności i historyi kraju noworosyjskiego. Wszystkie atoli badania historyczne ograniczają się do północnych tylko brzegów morza Czarnego; wschodnie zaś, południowe i po części zachodnie, mało jeszcze są dotąd zbadane. W połowie X wieku, Ruś, obaliwszy panowanie Chazarów na wschodnich brzegach morza Azowskiego, założyła nad brzegami Kubani księstwo Tmutarakańskie; ale handel ruski nie miał wielkich korzyści z posiadania tej prowincyi, która, w czasie domowych wojen pomiędzy książętami ruskimi, przeszła pod panowanie Połowców. Na początku XII wieku Wenecyanie, mający udział w handlu bizantyjskim, osiedli na brzegach morza Azowskiego, gdzie następnie powstało miasto Tana (Azow). W połowie XIII wieku, Genueńczycy, ustaliwszy posiadłości swe w Krymie, szczególniej w Kafie, zawładnęli handlem czarnomorskim; ale około połowy XV wieku, po zdobyciu przez Turków Konstantynopola, handel Genueńczyków upadać zaczął i nareszcie ustał po wzięciu Kafy przez sułtana Mahometa (1475 r.). Turcy zamknęli wtenczas Czarne morze dla okrętów wszystkich państw chrześciańskich, i tylko fladze rossyjskiej pozostawione było prawo do żeglugi. W owym czasie Rossyanie, udając się do Azowa i Kafy, zamieniali tam skóry, płótno i futra, na jedwab', perły i inne płody Wschodu. Pomimo usiłowań Iwana III o zabezpieczenie handlu dla swoich poddanych, kupcy rossyjscy wiele krzywd doznawali od kozaków dońskich Krymców, osobliwie zaś od samowoli paszów tureckich. Piotr Wielki po wstąpieniu na tron, zwrócił całą swą baczność na południe. Po zawarciu pokoju z Turkami, urządzoną była, oprócz Azowa, jeszcze druga przystań Taganróg. Na mocy traktatu, zawartego w 1733 r. z Turcyą, handel między poddanymi Rossyi a Turcyi, jakkolwiek wolnym był ogłoszony, nie obiecywał jednak znacznych korzyści, gdyż w traktacie wspomnionym zastrzeżone było prowadzenie handlu na Czarnem morzu za pośrednictwem tylko statków tureckich. Tak samo założona w Moskwie w 1756 r., „Konstantynopolska kompania handlowa,“ wyłącznie prowadząca handel z Konstantynopolem, zwinięta została za Piotra III w r. 1762. Punktem środkowym handlu azowskiego stał się następnie Czerkask nad Donem, gdzie odbywał się handel zamienny pomiędzy Rossyanami, Kozakami, Turkami, Grekami, Ormianami i Żydami. Nakoniec, po zawarciu pokoju z Turkami w Kuczuk-Kajnardżi 1774 r., przyznano Rossyi panowanie nad Azowem, Taganrogiem, Kinburnem, Kerczem, Jenikale i Bugiem; flaga rossyjska uzyskała wolną żeglugę na wodach tureckich i prawo do przejścia przez Dardanele. Jeszcze więcej utrwalił się handel rossyjski na Czarnem morzu, od czasu przyłączenia Krymu do Rossyi w r. 1783, a następnie od przyłączenia do państwa rossyjskiego krainy leżącej pomiędzy Bugiem a Dniestrem, oraz od założenia miasta Odessy w roku 1793. W r. 1800, kiedy wszystkie porty Tauryki ogłoszono wolnemi portami, handel na Czarnem morzu zaczął się ożywiać; przywóz towarów przewyższał zawsze wywóz tychże. Od początku XIX wieku handel Odessy powiększać się zączął, a jednocześnie Taganróg tracił dawną wziętość swoją. Po ustaleniu powszechnego pokoju w Europie od r. 1815, handel zakwitnął, szczególniej w Odessie. R. 1825 Czarne morze pokryło się statkami handlowemi i wywóz ztąd zboża, łoju i wełny, powiększył się znacznie. Wojna turecka i inne klęski trapiące Rossyą południową, jako to: nadzwyczajne spustoszenie przez szarańczę, [ 747 ]około 7 lat wciąż trwające (w 1823–1829 r.), i zjawienie się w r. 1829 dżumy w Odessie, wstrzymały na krótki czas handel na Czarnem morzu; ale pokój zawarty w r. 1829 znowu go ożywił, a otwarcie Czarnego morza i Bosforu dla wszystkich okrętów, miało korzystny wpływ na porty krymskie. Jednakże Odessa, już jako port, leżący w bliskości morza Śródziemnego i nadzwyczajnie rozszerzający swój handel, jest daleko ważniejszą pod wszystkiemi względami i służy za miejsce składowe dla płodów Wołynia, Podola i Ukrainy. W ogółności z portów na tych morzach ważniejsze są następujące: Reni, Izmaił na Dunaju; Akkerman na Dniestrze w Bessarabii; Odessa na Czarnem morzu w gubernii chersońskiej; zatoka Achmeczecka, Eupatorya, Bałakława, Jałta, Teodozya na Czarnem morzu; Kercz w cieśninie kerczeńskiej; Berdiańsk na morzu Azowskiem, wszystkie w guberni tauryckiej; Mariupol na morzu azowskiem, w gubernii ekaterynosławskiej; Redut-Kale na morzu Czarnem w Mingrelii; Anapa, Noworossyjsk i Suchum-Kale na brzegu wschodnim morza Czarnego, zamienione w r. 1846 na miasta portowe. Dla żeglugi nadbrzeżnej znaczniejsze porty: Cherson na Dnieprze, Taganróg na morzu Azowskiem i Rostów (czyli forteca św. Dymitra) na Donie, w gubernii ekaterynosławskiej. Do portów czarnomorskich i azowskich w ogóle dostawiają przedmioty dla wywozu za granicę, najwięcej z południowej Rossyi, która obfituje w bydło i płody rolnicze. Do główniejszych towarów wywozowych należą: pszenica (za summę 9,500,000 rs.), wełna owcza (za 3,000,000 rs.), łój i mydło (za 2,000,000 rs.), siemię lniane (za 1,115,000 rs.), kawior (za 300,000), skóry (200,000 rs.), żelazo (za 153,000 rs.), wyroby lniane i pieńkowe (za 120,000 rs.), rozmaite wyroby metalowe (za 117,000 rs.), masło (za 106,000 rs.). Wartość całego handlu wywozowego wynosi około 17,350,000 rs. Główniejsze towary przywozowe: oliwa (za 1,255,000 rs.), owoce (za 1,225,000 rs.), cukier (za 407,000 rs.), wyroby bawełniane (za 340,000 rs.), bawełna (za 318,000 rs.), materyały apteczne (za 270,000 rs.), jedwab' surowy (za 268,000 rs.), węgiel (za 180,000 rs.), wyroby jedwabne (za rs. 180,000), kawa (za 132,000), bachnowa herbata (za 128,000 rs.). Wartość całego handlu przywozowego do 7,300,000 rs. dochodzi (Enc. Org.). Czyt. rossyjskie dzieło prof. Bruna p. t. „Czarnomorze“, szkic hist. geogr. okolic m. Czarnego (1879). A. Dureau de la Malle „Geographie physique de la Mer Noire,“ Paryż, 1807.

Czarne Piątkowo

[ 747 ]Czarne Piątkowo, wieś, pow. średzki, 10 dm., 105 mk., wszyscy kat., 43 analf.

2) Cz. Piątkowo, gm. domin.; pow. średzki, 2583 m. rozl., 2 miejsc.: 1) Cz. P. wieś szlach., 2) Starkowiec folwark; 10 dm., 153 mk., wszyscy kat., 71 analf. Stac. poczt. i kol. żel. Miłosławo 6 kil., gośc. o 2 kil. Własność Zygm. Węsierskiego. M. St.

Czarne ściany

[ 747 ]Czarne ściany, ob. Kozi Wierch.

Czarne wody

[ 747 ]Czarne wody, wś, pow. kamieniecki, par. i gm. Gródek, wraz z Papiernią ma 544 dusz męz., w tej liczbie 12 jednodwor., 725 dz. ziemi włośc. Należy do Teodora Trzecieskiego 1190 dz. i 153 dz. do Leopolda Trzecieskiego. Są tu dwa młyny. Dr. M.