rych przed okupacyą pruską istnialy katolickie kościoły: Domysław, Falkenwalde, Gockowy, Ruthenberg i Łoża. Szkoła kat. znajduje się tylko jedna w parafii i to w Cz., inne dzieci po wsiach chodzą do szkół ewangelickich. Luteranie, wydaleni z fary r. 1610, odprawiali swoje nabożeństwa na ratuszu; osobny kościół pobudowali sobie r. 1676, a następnie, po kilkakrotnem zgorzeniu, r. 1716, 1755 i ostatni raz 1819. Oprócz drobnego miejscowego handlu i przemysłu trudnią się tutejsi mieszkańcy głównie rolnictwem; corok przypadają 4 jarmarki: kramne, na bydło i na konie. W Cz. istnieje od najnowszych czasów sąd okręgowy, jest apteka, lekarz, poczta, stacya telegr., dworzec kolei żel., szkoła miejska luterańska; budynki w mieście są murowane; niejakie szczątki zamku czarn. oglądano jeszcze r. 1830. Ponieważ ludność naokoło od dawna jest zniemczona, wcale niedziw, że pierwotna nazwa tego m. Czarne zaginęła; nawet za polskich czasów tak w świeckich jako i kościelnych aktach pisano zawsze Hamersztyn. Teraz już tylko u niektórych osób ciekawszych i wykształconych jest znana; sam to pamiętam jak klerycy w seminaryum duchownem w Pelplinie nazywali to miasto Czarne. Pisze mi także ksiądz Schapke, urodzony w Czarnem, obecnie nauczyciel religii przy gimnazyum w Nowem mieście, że na pewno wie, jak oglądał w domu u rodziców starą mapę, na której obok niem. nazwy Hammerstein, dodana była polska Czarne; czytał także, chłopcem będąc, w pewnej hist. książce (zapomniał teraz tytułu), że w opisie bitwy, którą hetman Koniecpolski ze Szwedami stoczył (r. 1627), miasto nazwane było po polsku Czarne. Za przywróceniem tej starej nazwy przemawia ks. Kujot w „Opactwie pełplińskiem str. 479.“ Wieś ryc. Cz., pow. człuchowski, leży przy m. tegoż imienia; obszaru ziemi obejmuje 22739,98 m., dm. 63, ludn. kat. 85, ew. 268; szkoła; dominium to posiada obszerne lasy z 4 leśnictwami: Adelheidsthal, Charlottenthal, Hansfelderbrück i Jägersdorf; także i 2 osady W. i M. Hasselberg należą do dominium. 2.) Cz., niem. Czarnen, wieś włośc., nowo nadana 1820, w ubogiej, lesistej okolicy powiatu kościerskiego, zawiera jednę posiadłość, roli 225 m., mk. kat. 13, domy mieszk. 2, par. Wiele; odległość od Kościerzyny 3 mile, st. p. Kalisz. 3.) Cz., niem. Scharnow, dawniej Czarnensee, król. podleśnictwo, należące do nadleśnictwa Drewniaczek (Wilhelmswalde) w pow. starogrodzkim; jezioro, obok którego się znajduje, ciągnie się około milę drogi aż do Osieka, gdzie jest połączone z innem wielkiem jeziorem Osieckiem; odległość od Drewniaczka wynosi 3 i pół mili, par. Skurcz. 4.) Cz., niem. Czarnen, dobra szlacheckie w pow. starogrodzkim, nad Czarną wodą. W przeszłym wieku Cz. było własnością Płacheckich; osobno przy dworze stała kaplica domowa, w której kapelan domowy odprawiał nabożeństwo; do par. kościoła w Zblewie trzeba jechać 2 mile. R. 1780 posiadał Cz. Władysław Płachecki, do którego także pobliska wieś Czubek należała. Obszaru ziemi ma ta wieś 4589 m., kat. 122, ew. 7, domów mieszk. 7; odległość od Starogrodu wynosi 3 i ćwierć mili. 5.) Cz. dolne, niem. Niederzähren, wieś włośc. w pow. kwidzyńskim, nad jeziorem, około 1 i pół mili od Kwidzyna; obszaru ziemi zajmuje 7255 m., domów mieszk. 143, kat. 28, ew. 1019, szkoła w miejscu. Od najdawniejszych czasów istniał tu kościół katolicki parafialny, należący do dyecezyi dawniejszej Pomezanii, ale w czasie reformacyi przeszedł w posiadanie inowierców; dziś jeszcze istnieje, a nieliczni katolicy przyłączeni są do par. w Szynwałdzie. 6.) Cz. górne, niem. Hochzähren, leży naprzeciwko Dolnego Cz., także nad jeziorem, w pow. kwidzyńskim; obejmuje 1) wieś należącą do dobra rycerskiego Cz. górne, ma własną szkołę, domów mieszkalnych 11, kat. 7, ew. 50, par. Szynwałd, teraz w dyecezyi chełmińskiej, dawniej pomezańskiej; 2) dobra rycerskie, zawierają obszaru 2931 mórg, domów mieszk. 9, kat. 6, ew. 158. 7.) Cz., niem. Czarnien, osada, pow. olecki, st. p. Gąski. 8.) Cz., niem. Czarnien, wieś, pow. łecki, st. p. Borzymy. 9.) Cz., niem. Czarnen, wieś, pow. gołdapski, st. p. Dubeningken. 10.) Cz., niem. Czarnen, wieś, pow. jańsborski, st. poczt. Orzesze. 11.) Cz., niem. Czarnau, wieś, pow. niborski. Kś. F.
Czarne, Czernoje, st. dr. żel. niżegorodzkiej w gub. niżegorodzkiej.
Czarne, węg. Fekete-Patak (Czarny potok), wś w hr. ziemneńskim (Zemplin, Węgry); kośc. katol. filialny, uprawa roli, zdrój żelazisty, 473 mk. H. M.
Czarne wzgórza, ob. Brzezinne góry.
Czarne, 1.) jez., pow. sejneński, gm. Pokrowsk, niedaleko traktu sejneńsko-augustowskiego, łączy się cieśniną z jez. Białem, a oba te jeziora mają 4 w. obwodu. 2.) Cz., jezioro w dobrach Halny Wolmera, pow. sejneński. Ma 40 morg. obszaru i 30 stóp głębokości. Łączy się strumieniem z jez. Bobrze. 3.) Cz., jezioro w dobrach Czarne, pow. lipnowski. Ma 27 morg. rozl. a 16 st. głęb. 4.) Cz., jezioro, pow. suwalski, między wsią Smolniki a Jodzieziory, w gm. Kadaryszki. 5.) Cz., jezioro koło wsi Węgielnia, w dobr. Hutta, pow. suwalski. Ma 10 morg. obszaru. 6.) Cz., jezioro we wsi t. n., pow. suwalski, tuż przy granicy pruskiej, w sąsiedztwie jez. Rospuda. Brzeg wschodni wzgórkowaty, zachodni płaski. 7.) Cz., jezioro w dobrach Uścimów, pow. włodawski, gm. Uścimów. Leży w zlewie Wie-
