Słownik geograficzny Królestwa Polskiego/Tom I/Berezyna

by Filip Sulimierski, Bronisław Chlebowski, Władysław Walewski

[ 144 ]Berezyna, 1.) inaczej B. ihumeńska lub niżna, ważne mko portowe i dobra, pow. ihumeński, na prawym brzegu Berezyny, w 3 policyjnym stanie, w 2 okręgu sądowym, o 49 wiorst od Ihumenia, o 63 w. od Borysowa odległe. Miasteczko z drzewa, dość porządnie zbudowane, liczy 3181 mieszkańców, w tej liczbie 2940 izraelitów, pomiędzy którymi sa kupcy mający naj bogatsze firmy w całej gubernii. Mieszczanie płacą czynsz wieczysty, po groszu od sąnia kwadr. w mieście. Domów 459, z tych 41 własność obywateli honorowych. Handel w B. bardzo ożywiony. Materyał wywozowy stanowi drzewo i produkta smołowe; spławy tych przedmiotów idą zarówno na Baltyk jak i morze Czarne, a take i pieńkę odstawiają kupcy do Rygi; z „niżu“ zaś przychodzi tu na cały kraj sól „warzonka“, „słonina“ czumacka i zboża wszelkich gatunków. Mko ma przywilej Jam Kazimierza z r. 1668 na targi i jarmark doroczny, trwający od 6 do 9 sierpnia, przywilej ten został potwierdzony przez Augusta III w roku 1746. Jest tu kościół parafialny dek. ihumeńskiego, jeden z pięciu w powiecie, bardzo ubogi, z drzewa na środku rynku zbudowany 1641 r. przez ks. Leona Sapiehę, pod wezw. Wniebowzięcia N. P. M.. do którego nalezy filia w Rawaniczach, i 4 kaplice, mianowicie: w Brodźcu, w Gażyłowie, w Osmałowie i Przewozie. B. od roku 1856 jest własnością Potockich, obszar dóbr wynosi przeszło 167,000 morgów. Lasy i łąki są niezmierne, to też stanowią największe bogactwo tych dóbr, bo ziemia po wiekszej części piaszczysta i tylko masa siły nawozowej przez łąki równoważy niedostatki przyrodzone gleby. B. dotychczas słynie obfitością zwierza dzikiego, szczególnie niedźwiedzi i łosi, kędy się odbywają często polowania na wielką skalę. W lasach wypęd smoły jest znaczny, jak niemniej i wyrób „rohoży“, czyli tkaniny z pasem dartego łubu lipowego. Miasteczko przerzynają dwa strumienie, na których są mosty, a przez rzekę Berezynę urządzono prom; za przejazd płaci się 5 kopiejek od konia i jednę od pieszego. Na południowym końcu miasteczka wznosi się pałac dwupiętrowy murowany hr. Potockiego, nad stromym brzegiem rz. B., z pięknym ogrodem. Okolice m. B. równe i piaszczyste; równolegle rzece B. ciągną się wzgórza, które w miarę oddalania się ich od rzeki zniżają i przechodzą w równinę nizką i błotnistą, zarosłą krzakami lub sosnowemi lasami. Naprzeciw m. B. na drugim brzegu rzeki leży osada Słoboda; w niej mieska leśniczy hr. Potockiego, a obok nad brzegiem rzeki B. są kopalnie wapienia. Pod względem historycznym mało co jest do powiedzenia. B. należała do starostwa luboszańskiego i liczyła nie więcej nad sto domów. W roku 1708 Karol XII, chcąc obejść Borysów, z Mińska przez Ihumeń przybył do B., gdzie w dniu 16 i 17 lipca z armią rzekę przebył, za którą tylko 600 ludzi wojska rossyjskiego najdowało się. Drogi z m. B. idą: przez wieś Żornówkę, Moszczenicę, Uszę, Zabaszewice i Hlewin do Borysowa; przez Niehonicze, Marcyanówkę i Jurewicze do Ihmenia; przez Bożyn, Jakszyce i miasteczko Świsłocz do Bobrujska i przez wsie Kozłowy Brzeg, Korytnicę, Zabołocie i miasteczko Białynicze do [ 145 ]Mohilewa. Parafia katolicka berezyńska liczy ludności 3520 dusz, z których płci męzkiej 1741, a żeńskiej 1779.

2.) Berezyna, czyli B. górna, mko w północnej stronie powiatu borysowskiego, o 133 w. od Borysowa, miasteczko małe, przy gościńcu z Lepla do Dokszyc wiodącym. Kościół parafialny po XX. bernardynach, skasowanych w 1802 r. Swiątynia to niewielkich rozmiarów, pod wezw. św. Trójcy, zbudowana z drzewa, fundacyi Konstantego Paca z roku 1682. Ciało fundatora tu pogrzebione. Parafia liczy przeszło 2000 wiernych, należy do dek. borysowskiego, miała dawniej filią w Małych Dolcach. Mieszkańców w miasteczku obojej plci jest 400; i ono posiada przystań dla statków, o wiele mniej ważną, niż w Berezynie niżnej, w powiecie ihumeńskim. Tu jest zarząd gm. i szkoła wiejska. Gm. berezyńska składa się z 52 wiosek i liczy 1944 dusz męz. Al. Jel.

3.) B., wś, pow. bobrujski, st. dr. żel. landwerowsko-romeńskiej, na przestrzeni Homel-Mińsk, między Kowalami a Bobrujskiem, o 4 w. od Bobrujska.

Berezyna, 1.) inaczej Berezyna Dniewprowa lub Wielka, rzeka, bierze początek na granicy powiatów: borysowskiego i wilejskiego, niedaleko miasteczka Dokszyc, z niewielkiego błota pod 54° 53' szerokości półn. i 45° 24' dług. od Fedrro. Nazwisko swe podług podania otrzymała od brzozy, która niegdyś rosła przy żródle. Berezyna płynie naprzód, jako strumień, w kierunku północnym, a przebiegłszy wiorst 26, zawraca się na wschód, i na 30 wiorszcie wpada do jeziora Miadzioł, po wypłynięciu z którego toczy się w kierunku wschodnim na przestrzeni wiorst 14 do miasteczka Berezyny górnej. Od miasteczka Berezyny górnej zwraca się na południe i w tym kierunku przepłynąwszy powiaty: borysowski, ihumeński, bobrujski, część gubernii mohilewskiej (na przestrzeni wiorst 5), w pow. rzeczyckim niżej miasteczka Horwala wpada do Dniepru pod 52° 33' szer. półn. i 47° 51' dług. od Ferro. Brzegi B., od źródła do połączenia się z przypływem Hajną, są nizkie i bagniste, zarosłe miejscami łozą lub olchami i dębowemi lasami. Od wpadnięcia Hajny do miasta Borysowa dolina stopniowo się zwęża, ściśnięta wzgórzami, zwłaszcza z prawej strony, gdzie pagórki dochodzą do samego koryta rzeki i formują strome, wysokie brzegi; wzgórza te poprzerzynane licznemi wąwozami i zarośnięte przeważnie lasami sosnowemi. Od Borysowa do wsi Jakszyce, wyniosłości po prawej stronie rzeki stopniowo się zniżają i wreszcie nikną. Od wsi Jakszyce do miasta Bobrujska prawy brzeg doliny znowu się wznosi i przybliża się do samego koryta; na tej przestrzeni rosną obszerne lasy, przeważnie sosnowe; od Bobrujska zaś do wsi Jakimowskiej prawy brzeg takiż z tą tylko różnicą, że się oddala od doliny rzeki i nareszcie od Jakimowskiej aż do Dniepru dolina znacznie się rozszerza i tylko przy miasteczku Horwal, brzeg jej piaszczysty zbliża się do samego koryta. Wzgórza zaś z lewej strony ciągną się daleko od koryta, od 2 do 3 wiorst, a w niektórych miejscach dochodzą do 5 wiorst; wszystkie piaszczyste, pokryte lasami lub zaroślami, i gdzieniegdzie poprzerywane błotami. Długość rzeki przeszło 584 wiorst, z których: od źródła do kanału serguczewskiego wiorst 147, od kanału serguczewskiego do jeziora Pelik 37; długosć jeziora Pelik wynosi wiorst 3; od jeziora Pelik do Borysowa wiorst 44; od Borysowa do Bobrujska 192; od Bobrujska do Dniepru 161; wszystkiego 584. Szerokość rzeki rozmaita. Począwszy od źródła do kanału serguczewskiego wynosi nie więcej od 14 do 105 stóp; dalej od Borysowa przy stanie normalnym dochodzi do 154 stóp, a w Borysowie rozdziela się na dwa koryta, z których każde ma około 70 stóp i formuje wyspę, przez nią przechodzi droga do miasta. Niżej Borysowa szerokość rzeki wzmaga się stopniowo od 175 do 385 stóp, a miejscami i do 525 stóp. Podczas wylewów B. płynie całą doliną, mającą szerokości od 3 do 5 wiorst, a w niektórych miejscach i więcej. Wysokość wody nad stan normalny bywa 15–18 stóp, a bliżej uścia dochodzi do 24 stóp. Przed Borysowem, gdzie brzegi niskie i dolina szęroka, rozlewa się na 10 a nawet 15 wiorst. Oprócz wylewów wiosennych, powstających z topnienia śniegów, B. wylewa czasami z powodu deszczów; wylewy te trwają do sześciu tygodni; tak w latach 1852, 1877 i 1879, przez cały miesiąc lipiec dolina rzeki była pod wodą. Niezależnie od deszczów, kiedy dni są krótsze, woda się podnosi, chociaż nie zawsze występuje z koryta. W skutek wylewów wiosennych, które zwykle trwają do pierwszych dni czerwca, temperatura powietrza się oziębia i szkodliwie działa na wegetacyą; ztąd w miejscowościach ponadberezyńskich wczesne zasiewy nie zawsze dobrze się udają. B., gdy jest w stanie normalnym, bieży powolnie, spadek przecięciowy na jednę wiorstę wynosi 4,2 cale, ale podczas wylewów płynie bystro, unosząc co napotyka. Rzeka ta ma wiele zakrętów czyli łuków; w takich miejscowościach jeden z brzegów bywa zawsze przez prąd odrywany, tak że z czasem zmienia swe koryto. Na rozległej dolinie znajduje się wiele niby jeziór podługowatych; jestto dowód, że przed kilku wiekami tamtędy płynęła Berezyna, a potem, utworzywszy sobie dogódniejsze koryto, poszła inną drogą. Podług kilkoletniej obserwacyi B. odrywa miejscami każdego roku brzegu od 5-8 stóp; nic [ 146 ]jej kaprysom nie sprzeciwia się: wyrywa największe dęby i unosi je w swych nurtach. Na całej przestrzeni od źródła do ujścia na Berezynie jest dopiero 6 mostów, jako to: w miast. Dokszycach na drodze z Mińska do Dzisny, w Berezynie (wyższej) na drodze z Dokszyc do Lepla, w Borysowie na drodze z Mińska do Orszy, na drodze żelaznej moskiewsko-brzeskiej o 4 wiorsty od m. Borysowa most żelazny; w Bobrujsku 2, jeden pływający a drugi żelazny na drodze żelaznej landwerowo-romeńskiej. Handel po rzece B. sięga najodleglejszych czasów. W epoce przedhistorycznej, gdy lasy i bagna wokół zalegały, gdy nie znano innych dróg prócz rzek, B. była głównym traktem między morzem Czarnem a Baltykiem. Tędy przepływali od południa kupcy skór, futer, miodu, tędy spuszczali się wojownicze plemiona północnych stron na żyzne łany Ukrainy a brzegi rzeki B. były gęsto zamieszkałe; świadczą o tem nadbrzeżne okopy i liczne cmentarzyska czyli kurhany. Lud odnosi je do czasów wojny szwedzkiej, ale po zbadaniu bliższem pokazuje się, że one sięgają głębokiej starożytności. W grobach znajdować można zabytki z epoki kamiennej. W późniejszych czasach, za panowania Zygmunta III, myślano połączyć B. z rzeka Wilią kanałem, co jednak nie doszło do skutku, a w roku 1675 poseł brandeburski, przejeżdżając przez te strony, pisze, że B. jest rzeka szeroka i bystra, po której wiele spławia się zboża. W roku 1798 połączono B. z Dźwiną kanałem. W dzisiejszych czasach Berezyna spławna jest na przestrzeni 437 wiorst t. j. od ujścia do niej rzeki Sergucz aż do Dniepru. Całą tę przestrzeń wodnej komunikacyi można podzielić na dwie połowy. Pierwsza od ujścia dopływu Serhucz czyli od kanału serhuczewskiego do Borysowa, na przestrzeni 84 wiorst. Po tej części rzeki spławia się drzewo z wodą i przeciw wodzie. Druga od Borysowa do ujścia na przestrzeni 353 wiorst. Tu już począwszy od Borysowa spławia się drzewo wielkiemi tratwami z biegiem wody do Kremeńczuga; także pływają małe statki, zwane berlinami lub bajdakami, ze zbożem, solą, dziegciem i t. d., a niżej Bobrujska chodzą czasami statki parowe. Na Berezynie jest wiele przystani czyli portów, które można podzielić na 3 kategorye. Główne przystanie w których się ładują lub wyładowują towary i są zbudowane na ten cel odpowiednie magazyny; takiemi są Borysów i Bobrujsk. Przystanie, w których się zatrzymują statki i stosownie do potrzeb miejscowych towary sprzedają się lub zakupują; takiemi są: Berezyna (ihumeńska), Jakszyce, Świsłocz, Parycze i Horwal; i przystanie gdzie się związują kłody w tratwy, dla spławiania ich do Kremieńczuga lub Rygi są: Czyżykowicze, Hole, Bicze, Białobrzoza, Jammy, Jakszyce, Łopiek, Okoleż, Szaciłów, Lotyk, Żmijowa góra, Ujście, Snuja, Murawa, Żukowiec, Hlewin, Stioki, Studicze itd. Najgłówniejsza gałąż handln berezyńskiego jest drzewo (kłody zwane karawki, bale, szpyry, klepka i t. p.). Począwszy od rzeki Poni i dalej z biegiem wody z rozmaitych punktów spławia się rocznie drzewa do Kremeńczuga lub Chersonu, na sumę od 400,000 do 600,000 rubli srebr. Spławianie drzewa z biegiem wody uskutecznia się dopiero wiosną, gdy woda powraca do koryta. Drzewo przed Borysowem pędzą małemi tratwami, które, przebywszy mosty borysowskie, związuje się w wielkie tratwy i pod nazwiskiem płytów lub plennic spławia się do Kremieńczuga. Tratwy takie mają długości od 40 — 50 sążni, a szerokości od 5 — 7 sążni i zawierają w sobie do 600 kłód. Dolina Berezyny przeważnie ma łąki, gdyż na zasadzie prawa komunikacyi wodnej, brzegi tej rzeki powinny być wolne od lasu i zarośli na sążni 10 szerokości. Oprócz tego w wielu miejscach rosną ogromne lasy, na miejscach wyższych dębowe, a na nizinach olsze, wikliny i t. p. Wiele jest jeziór bagnistych i niedostępnych, zwanych starorzeczyszczami; jestto dawniejsze koryto rzeki. Lasy dębowe na dolinie rzeki B. rosną jeszcze w powiatach: ihumeńskim i bobrujskim, najobszerniejsze i niewyniszczone napotykają się między przystanią Snują a wsią Żukowcem; między Snują i ujściem rzeki Uszy jest knieja dębowa, długa na wiorst 7 i szeroka blisko wiorstę, w której w latach obfitujących w żołędzie, gdy to opadną, zbiera się dużo niedźwiedzi; knieja ta należy do p. Stanisława Rawy. W roku 1865 na jednem polowaniu zabito w niej 13 niedźwiedzi i jednego dzika. Dolina B. miejscami zawiera w sobie rudę żelazną; pokłady jej dochodzą w niektórych miejscach do 7 stóp grubości, najwięcej jej się znajduje około ujścia rzeki Bobra. O wiorstę od Berezyny jest fabryka żelazna Czerniawka, założona przez ks. Radziwiłła, potem własność J. C. M. W. Ks. Mikołaja Mikołajewicza, a dzisiaj Wasiliewa. Łąki nadberezyńskie obfitują w bujne trawy. Ważne dopływy B., według Zielińskiego, są: Ponia, Sergucz, Hajna, Scha, Plissa, Rowa, Bóbr, Usza, Brusiata, Klewa, Ussa, Świsłocz, Wołczanka, Olsa, Podświnka i Oła; mniej ważne: Osowina, Wierchowje, Czernica, Możanka, Wierzchnia, Derażyna, Nidalka, Mraj, Smolanka, Pieszczanka, Żortajka, Olnica, Nacza, Bytcza, Brodnia, Bołotnica, Czapa, Mancza, Zarnówka, Połoza, Hrenica, Kamionka, Krapiwienka, Kaczenka, Bobrujka, Brodzia, Rudzianka, Czesnówka, Wydryca, Jełanica, Żerdzianka, Świedy i Rudzienka. Berezyna [ 147 ]stanowiła niegdyś granicę między Rossyą a Litwą. W historyi B. pamiętna jest przeprawami przez nią Karola XII i Napoleona. W r. 1708 podczas wkraczania Karola XII do Rossyi, feldmarszałek Szeremetiew, chcąc przeszkodzić przęprawie Szwedów przez Berezynę, wysłał generała Goltz z 8,000 wojska do Borysowa, ale Karol, dowiedziawszy się o tem po przybyciu do Mińska, dnia 7 czerwca wyprawił do Borysowa generała Sparre z 4-ma pułkami, dla trzymania Rossyan w niepewności, a sam zwrócił się na prawo przez Ihumeń ku Niższej Berezynie, i stanął tu d. 14 czerwca. Na przeciwnym brzegu znajdowało się tylko 600 żołnierzy rossyjskich, którzy musieli cofnąć się, i krol szwedzki, rozkazawszy d. 15 czerwca zbudować dwa mosty, przeprawił się z swoją armią w dwóch dniach następnych. Pamiętniejszą atoli jest przeprawa Napoleona w r. 1812. Resztki armii francuzkiej zebrały się 20 listopada pod Orszą, i Napoleon zamierzał cofać się pod Borysów, aby, przeprawiwszy się w tem mieście przez Berezynę, ciągnąć do Mińska; ale znajdując się o trzy marsze od Borysowa, dowiedział się, że to miasto już zajęła armia Czyczagowa. Chociaż zaraz potem marszałek Oudinot wszedł do Borysowa, ale nie na wiele to się przydało Napoleonowi, albowiem most na Berezynie został zniszczony, i dunajska armia Czyczagowa zajmowała brzeg przeciwny. Hrabia Wittgenstein nadciągnąwszy dnia 23 listopada z pod Połocka do miasteczka Chołopienicz, z korpusami Berga i Steingla, zagrażał prawemu skrzydłu armii francuzkiej i mocno naciskał tylną jej straż, dowodzoną przez marszałka Victor. Z drugiej strony, główna armia rossyjska doszła do miasta Kopysia, a przodowe jej oddziały, pod dowództwem generałów Płatowa, Miłoradowicza i Jermołowa, znajdowały się juz w okolicach miasteczka Tołoczyna, i naciskały armią francuzką od tyłu. W tak rozpaczliwem położeniu, Napoleon, opasywany ze wszech stron, postanowił przebojem otworzyć sobie drogę przez środek armii dunajskiej i ciągnąć wprost do Wilna. W tym celu, chcąc rozerwać uwagę Czyczagowa, groził mu przeprawą w kilku miejscach. Armia francuzka, wzmocniona korpusami marszałków Victor i Oudinot, tudzież resztkami dywizyi Dąbrowskiego, wynosiła jeszcze do 80,000. W armii Czyczagowa było tylko 32,000. Nadto, generał Oertel, mający ją wzmocnić korpusem 12,000, zatrzymał się w Mozyrzu, bez żadnego dostatecznego powodu. Dnia 24 listopada przodowe kolumny francuskie, zbliżywszy się ku wsi Niemonicom, niedaleko Borysowa, zwróciły się na lewo, jakoby zamierzając ciągnąć w dół Berezyny. Admirał Czyczagow, troszcząc się nadewszystko, aby nie dopuścić Napoleonowi przeprawy przez Berezynę, między Borysowem a Bobrujskiem, i połączenia się z armią księcia Schwarzenberga, wyruszył dnia 25 listopada o świcie z Borysowa w kierunku miasteczka Niższej Berezyny. Generał hr. Pahlen, zostawiony z przednią strażą pod Borysowem, a generał Czaplic z oddziałem swoim (4 bataliony piechoty, 11 szwadr. kawal., 3 pułki kozaków i 10 dział) pod wsią Bryle, blizko miasteczka Ziembina. Chociaż tego dnia dostrzeżono przygotowania ze strony Francuzów do przeprawy pod wsią Studzianką; lecz to nie zatrzymało Czyczagowa, który, uważając je za demonstracye, ciągnął dalej, i nawet polecił generałowi Czaplicowi złączyć się z hr. Pahlenem pod Borysowem, zostawiwszy pod wsią Bryle tylko kozackie posterunki. Tymczasem Napoleon rzeczywiście postanowił przeprawić się pod wsią Studzianką, naprzeciw wsi Bryle, blizko o 2 mile wyżej Borysowa, gdzie położenie miejsca było daleko dogodniejsze. Wieczorem d. 25 listopada generał Eblé zajął się budową dwóch mostów na kozłach, jednego dla wojska, drugiego dla pociągów. W nocy z d. 25 na 26 listopada, marszałek Oudinot wyruszył z swoim korpusem z Borysowa ku Studziance, gdzie stanął o świcie; za nim ciagnęła cała armia, oprócz marszałka Victor, zostawionego w Borysowie, aby trzymać dłużej Rossyan w niepewności. Napoleon, przybywszy do Studzianki, zaraz rozkazał przeprawić się wpław lekkiej jaździe polskiej i woltyżerom, za którymi na dwóch tratwach dostało się 400 strzelców. Na górach u Studzianki ustawiono baterye z 40 dział i pod ich osłoną ciągnęła się dalej budowa mostu, którą utrudniała niezmiernie kra, płynąca po rzece, i niedostatek materyału. Ale dzielność i wytrwałość pontonierów francuzkich zwalczyły wszelkie przeszkody. Generał Czaplic znajdował się już prawie pod samym Borysowem, gdy dali mu znać kozacy, że Francuzi przeprawiają się pod wsią Bryle; natychmiast zwrócił się ku tej wsi, ale zastał Francuzów tak dobrze już usadowionych na prawym brzegu, że ze słabym swoim oddziałem nie zdołałby ich wyprzeć, i tylko z krzaków ich ostrzeliwał. O godzinie 7 wieczorem most był gotów, i korpus marszałka Oudinot w liczbie 7,000 przeszedł zaraz na prawy brzeg i wyparł ze wsi Bryle oddział generała Czaplica, który cofnął się do Stachowa drogą borysowską. Admirał Czyczagów 26 listopada znajdował się we wsi Szabaszewiczach, a przednia jego straż, pod dowództwem generała O'Rourke, stanęła aż w miasteczku Niżnej Berezynie, i wtedy dopiero przekonano się, że Francuzi zgoła tu nie myśleli o przeprawie. Wrócił się przeto Czyczagów nazajutrz do Borysowa. Tymczasem Napoleon z gwardyą przeprawił się pod Studzianką dnia 27 o [ 148 ]godzinie 2 po południu. Generał Partouneaux, wyszedłszy z Borysowa z dywizyą, otoczony ze wszech stron przez nadeszłą armią hr. Witgensteina, złożyć musiał broń: dostało się w ręce Rossyan 7,000 jeńców, 3 generałów i 3 działa. Przy nacieraniu generała Czaplica na korpus Oudinota, byli ranieni: Oudinot, Dąbrowski, Claparède i wielu innych generałów. Atak brygady kirasyerów generała Doumerc, zmusił znowu Czaplica do odwrotu pod Stachów. Na obu brzegach Berezyny wznowiła się potem krwawa bitwa i trwała aż do nocy, z niemałą z obu stron stratą. Jeden z mostów załamał się pod ciężarem pociągów i artyleryi; nieład przyszedł do najwyższego stopnia; cała masa Francuzów rzuciła się na drugi most; spychano się nawzajem w rzekę i śmierć w niej znajdowano. W nocy na 29 listopada marszałek Victor przeprawił się z tylną strażą przez Berezynę, i ciągnął za innemi wojskami do Ziembina. O godzinie 8-mej rano, generał Eblè, widząc zbliżających się Rossyan, zapalił most. Wiele tysięcy rannych i przemarzłych Francuzów, kobiet, dzieci, markietanów, zostało na lewym brzegu Berezyny, równie jak ogromne mnóstwo wozów. Cała równina między Studzianką i Berezyną zasłana była trupami i pociągami. Przeprawa Napoleona przez Berezynę, chociaż była dla niego bardzo zgubna, należy wszakże do najumiejętniejszych jego manewrów. Stracił 25 dział, przeszło 18 tysięcy jeńców i do 12,000 w zabitych, wraz z utonionymi w rzece; ale otworzył sobie zamkniętą drogę i uniknął dostania się w niewolę. Strata Francuzów była dla nich tem dotkliwszą, że ją poniosły głównie korpusy Victora i Oudinota, najmniej od innych rozprzężone. Po przeprawie przez Berezynę, odwrót Francuzów zamienił się w nieporządną rejteradę; szczątki „wielkiej armii” dochodziły jeszcze do 50,000, ale były to już niesforne bandy, śród których nie pozostał żaden ślad karności wojskowej. (Według manuskryptów pp. Al. Jelskiego, Tytusa Sopodźko i Enc. Org.). Czyt. E. Tyszkiewicza. „Opis pow. borysowskiego pod względem statystycz., geognostycznym, historycznym, gospodarczym, przemysłowym, handlowym i lekarskim.” Wilno 1847 r. z ryc. i mapą.

2). B., B. Niemnowa lub Berezynka, rz., z prawej strony dopływ Niemna, ma początek w gub. i pow. mińskim, w okolicach wsi Puhacze i Zalesie, niedaleko od Dubrowy. Z tej miejscowości wpływa zaraz do gub. wileńskiej w pow. wilejskim, później zwraca się coraz bardziej na południo-zach., mianowicie w pow. oszmiańskim i tam z lewej strony w środku pasz niezmiernych, przyjąwszy wiele dopływów (Isłocz, Wołka, Wołożanka i inne), zwiększona, wpada do Niemna niedaleko wsi Borowe, o 5 w. od wsi Mikołajowa. Długość 90 w. Tą rzeką z puszcz okolicznych spławiają do Niemna drzewo „płytami.” Brzegi tej rzeki błotniste po większej części; przeprawy mostowe lub groblowe, raz zniesione, utrudniają działania wojenne. B. mija mka Gródek, Zakrzezie i Słowieńską; wsie Hlińce, Sakowszczyznę, Bunie, Nierawy, Bakszt. Dopływy; Isłocz, Wolka, Isledź z prawej strony; Olszanka, Szylanka z lewej. Według W. Pola Wpurwiła (?) i Kamienka. (Al. Jel. i dzieło Korejwy).

3). B., rz., dopływ Szczary z prawej strony, uchodzi poniżej Issy.