konne. R. 1828 umarli dwaj przedostatni zakonnicy, tylko staruszek gwardyan pozostał. R. 1832 klasztor skasowano i oddano miastu, które w nim umieściło szkołę katolicką i luterską i dwóch nauczycieli. Także kapitał pozostały 1130 tal. obrócono na cele szkolne. Poprzednio ubiegali się o ten klasztor i kościół katolicy, którzy w nim chcieli odprawiać nabożeństwo dla katolików-niemców, ale nie zostali uwzględnieni. Oddawna połączona była z kościołem paraf. w D. godność dziekana czyli po staremu archipresbytera dzierzgońskiego. Dekanat ten obejmował następujące kościoły: Dzierzgoń z filią Bągart, Styrgart, Rozengart, Fiszewo, Notzendorf, Pozylia albo Żuławka, Stary targ z filią Nowy targ, Krasna łąka (Schönwiese) i Lichtfelde. Od samego początku należały te kościoły do dyecezyi starej pomezańskiej. Po jej zlutrzeniu w skutek reformacyi zarządzali nimi biskupi chełmińscy. W nowszym czasie zniesiono dekanat dzierzgoński i przyłączono do sztumskiego, który znowu oddany został w zarząd biskupowi warmińskiemu mocą bulli papieskiej de salute animarum z r. 1826. Warto wspomnieć, że w mieście Dzierzgoniu urodził się Kacper Linke, który był biskupem pomezańskim. W końcu doda się tu jeszcze o luteranach, że wydaleni z fary odprawiali nabożeństwo w ratuszu. Po zgorzeniu r. 1730 pozwolono im postawić sobie zbór przy miejskim murze. Był to budynek dwupiętrowy. U góry znajdowała się sala do modlitwy; organu, wieży i dzwonów nie wolno im było przy nabożeństwie używać (przy pogrzebach itd. używali za opłatą dzwonów farskich). Na dole w zborze mieszkał pastor, obok którego była szkoła. Predykant każdoczesny był zarazem rektorem tej szkoły. R. 1789 stary ten zbór się zarwał, a nowy dzisiejszy postawiono głównie ze składek. O szkole katolickiej wiadomo, że istniała tu od najdawniejszych czasów. R. 1399 piszą o niej po niemiecku: „Den Schülern czu Christpurg, als der Meist von Hollandken Christpurg czoch, wurde ½ Vierdung (17 sgr. 2 fen.) gegeben.“ Po reformacyi także istniała szkółka parafialna w mieście. Porównaj Dr. Schmitt „Geschichte des Stuhmer Kreises“.
Dzierzgoń, niem. Sorge, w starych dokumentach po słowiańsku Sirgune, niewielka rz., ma swój początek w Prusach wschodnich, w powiecie morąskim (Mohrungen), przy wsi Kadzie, w pobliżu wiosek Bauditen, Arnsdorf i Polwiten. Płynie początkowo w kierunku przeważnie zachodnim koło wsi Ankern, Lothen (okolica po starych Prusach zniemczona); przy Miswalde obraca młyn, następnie przerzyna żwirówkę wiodącą z Zalewa (Saalfeld) do Elbląga. Przy Lodeynen spuszcza się ku południowi w okolicy lesistej, zkąd liczne dopływy bierze. Po za wsią Altstadt przechodzi do powiatu sztumskiego, gdzie z południa łączy się z głównym dopływem, zwanym także Dzierzgoń, pochodzącym z jeziora Dzierzgoń (ob) przy wsi Minięta (Menthen). Odtąd zwraca się wprost ku północy, pędzi młyn stanowski (Stanauer Mühle), okrąża w wielkim zakręcie doliną między górami z trzech stron miasto i dawniejszy zamek Dzierzgoń, po za którym stanowi kilkomilową granicę Prus wschodnich i zachodnich (przedtem Polski i księstwa Pruskiego); mija wś Namirowo (Kl. Baumgarth). Począwszy od wsi Brudzendy (Brodsende) wlecze się wolno przez niskie Żuławy i wpada po za wsią Stobbendorf do jeziora Druzno (Drausensee, ob.), a ztad jako nowa rz. Elbląg do zatoki Świeżej (Frischeshaff). Była ta rz. dawniej głębsza i większa. Stare dokumenta piszą, jako po niej chodziły statki, a nawet okręta zbożem i towarami ładowne, tak z wodą jak i pod wodę. Wioski nad nią położone odbywały po niej główny swój handel. I tak w r. 1265 kiedy m. Dzierzgoń było oblężone, przywoziły mu statki żywność z port Elbląga. R. 1354 Namirowo (Kl. Baumgarth) ma prawo spławiać zboże swoje bez cła. Także i m. Dzierzgoń r. 1451 ma przywilej, podług którego każdy mieszczanin-obywatel bądż czółnem albo też okretem (mit Kahn oder Schiff) przewoził zboże swoje na sprzedaż do Elbląga i do Świeżej zatoki. Kto zaś cudze zboże woził za zarobkiem, płacił cło krzyżakom. Obecnie takie duże statki nie chodzą po Dz. W 1451 mieszczanie z Dzierzgonia mają prawo łowić ryby od śluzy aż do jeziora Druzna. R. 1737 przejęli to prawo rybacy osiedli w Kühlhorn blisko ujścia rz. Dz. do Druzna. Długość biegu rz. wynosi około 7 mil. Kś. F.
Dzierzgoń, niem. Sorgen-See, w starych dokumentach po słowiańsku Sirgune, jezioro, pow. suski, Prusy zachodnie. Leży tuż przy Prabutach (Riesenburg) na północ. Jest wąskie, z północy na południe ciągnie się, blisko milę długie. Otoczone dość lesistą okolicą, przybiera liczne potoki. Odpływ ma tak na południe przez rz. Liwnę jako i na północ przez rzeczkę, także zwaną Dzierzgoń, idącą przez jez. Balewskie (Baalauer See), która się potem łączy przy wsi Minięta (Menthen) z główną rz. Dzierzgonią. Naokoło jeziora leżą osady wiejskie: Popówko, Gorowychy (Gr. Sonnenberg), Śpikora (Kl. Sonnenberg), Rodówko (Kl. Rohdau) i Jakubowo. Obfituje w ryby. Z Wyjątkiem północnych kończyn należało dawniej do posiadłości biskupów pomezańskich, którzy tu część swoję trzecią mieli przy podziale za krzyzaków. Obecnie jest własnością poblizkich wiosek. Kś. F.
Dzierzgonka, os., pow. jędrzejowski, gm. i par. Wodzisław.
