do Pomeranii. Kwaśne jez. (? Quesno), Male i Wielkie, są połączone przez małą strugę, długości mają pospołu 1 i pół mili, leżą na północ blisko Pomeranii; zaraz w pobliżu jest jez. Łąkie (Lanken See) przy wsi Łąkie. Lepczyńskie jez. w borze przy wsi Lepczyn, między Kwaśnem a Szczytnieńskiem jeziorem. Glisno, jez. najbardziej na północ, przechodzi już do Pomeranii, wąskie a długie około 2 mile; zaraz obok na wschód jez. Borzyszkowskie przy wsi Borzyszków. Inne jez. Glisno jest połączone z jez. Wielkiem (Grosser-See), leży na granicy człuch. i chojnickiego powiatu; tu wpada rz. Kłonicznica i przechodzi rz. Dybrzyca, dopływ Brdy. Wytoczno, także na granicy człuch. i chojnickiego pow., małe; przez nie płynie rz. Dybrzyca. Kielskie jez. między człuch. a bytowskim pow. przy wsi Luboń; tu płynie z północy na południe rz. Kłonicznica; Karsińskie jez. na granicy pow. człuch. i chojnickiego, tu wpływa rz. Chocina i Dybrzyca, a przechodzi do pow. chojnickiego rz. Brda; kilkumilowego jeziora Łukamie (Löckman See) i Charzykowy (Müskendorfer See) należy tylko zachodni brzeg do człuch. pow.; 2 jeziora przy Człuchowie pospołu mają długości okołe 1 milę; z południowego wypływa str. Strzeczona; przy wsi Darzno (Darsen) jez. Darznieńskie przy granicy pomerańskiej; jez. Wierzchowskie przy w. Wierzchowo (Firchau), około pół mili długie, prawie jedyne w południowej części pow. Jezioro przy Sępolnie nazywano w XVII w. Rybno, a przy Konarzynach Piaseczno. Na ornej ziemi znajduje się wiosek 331 z 46,500 mk.; 5 miast: Człuchowo, Pr. Frydland, Białobór, Czarne (Hamersztyn) i Lendyczek, razem z 11,500 mk. Głównem zatrudnieniem ludności pow. człuch. nawet w miastach jest rolnictwo. Podług statystyki urzędowej z r. 1868 znajdowało się w pow. budynków publicznych 225, i to służących do nabożeństwa (kościołów) 61, szkół 87, dla ubogich i szpitali 24, dla świeckich urzędów 30, dla wiejskiego zarządu 22, dla wojska 1; prywatnych zabudowań było 15,060 i to mieszkań 6,088, przeznaczonych dla różnego przemysłu, jako młyny, magazyny 267, stajen i t. d. 8705. Bydła rogatego naliczono 19,000, owiec 131,000, pomiędzy temi merynosów 61,000, koni 8000, świń 7300, kóz 800, pszczół ulów 3000. Z pomiędzy wiosek największą ilość stanowią gminy włościańskie; dóbr rycerskich i folwarków znajduje się okolo 110. W nowszym czasie czyniono także chwalebne zabiegi, ażeby mniej urodzajną glębę użyznić: działo się to nietylko w prywatny sposób, ale i związki osobne powstały, które urzędowym statutem zostały zatwierdzone. I tak przy Przechylewie (Prechlau) począwszy od r. 1854 użyzniono blisko 2000 mórg, na co wydano 22,000 tal.; statut związkowy od rządu zatwierdzony w tymże roku 1854. Od r. 1857–1859 użyzniono gleby wcale przedtem nieurodzajnej między Ekfirem a Pieniężnicą (Penkuhl) 1450 m. kosztem 640 tal.; statut zatwierdził rząd r. 1858. We wsi Koczała (Flötenstein) utworzył się związek, potwierdzony statutem z r. 1856, który od r. 1855–1859 użyznił 678 m. z wydatkiem około 9000 tal. Także we wsi Łąkie (Lanken) naprawiono r. 1855 przez nawodnienie 38 m. kosztem 440 tal.; statut jest potwierdzony r. 1856. Przemysł w pow. człuch. jest bardzo mało rozwinięty; o zakładach i fabrykach parą pędzonych mało dotąd słychać, tylko woda po licznych strumykach obraca znaczną liczbę młynów i tartaków. Podług nowej mapy wojskowej generalnego sztabu pruskiego posiadają wodne młyny: Grabowo, Darzno, Łąkie (Lanken), Łąki (Lonken), Pflaster Mühle, See Mühle, Brzeźno, Prządzona, Borowy młyn (Heide Mühle), Chociński młyn (Chotzen M.), Sępolno, Dąbrowa, Parszczenica, Zielona (Grünchotzen), Czarne (Hamersztyn), Rzeczęca al. Sztegrowy (Stegers), Pokrzywnica (Kopriwe), Elzanowo, Dąbkowy młyn (Damker M.), Szczytno (Ziethen), Rögnitzer Mühle, Polenica, Pietrzykowy (Peterkau), Kłonicznica, Eggebrecht, Breitenfeld, Baerenwald, Schönwerder, Frydland, Wierzchowo (Firchau), Bruch-Mühle, Dębnica, Christfelde, Człuchowo, Szylbark, Barkenfelde, Peterswalde, Giemły, Hammer-Mühle, Pawłówki (Kl. Pagelkau), Przechylewo (Prechlau), Prochowy młyn (Pulver Mühle), Rosenfelde, Strzeczona (Stretzin), Białobór (Walk-Mühl), Kupfer-Mühle, Zimmer-Mühle, Stara Brda, Lendyczek, Bielsk, Nowa Brda. Także i wyroby szkła są dosyć znaczne w człuch. powiecie: huty szklane posiadają: Konarzyny, Nowa Karczma (Neukrug), Ottilienhütte, Georgenhütte, Eisenbrück, Borowy młyn (Heide-Mühle) i Bärwalde. Pod względem kościelnym liczni protestanci ze swoimi kościołami należą do superintendentury w Chojnicach; katolicy mają swój dekanat człuchowski, który obejmuje 10 parafij i 22 fiilij w powiecie. Polskie parafie są: Borzyszkowy, fil. Brzeźno i Konarzyny; inne są niemieckie: Ekfir, fiilie Białobór i Pieniężnica (Penkuhl); Koczała (Flötenstein), filia Starzno; Ferstnowo, filie Rzeczęca (Sztegrowy) i Krępsk (Kramsk); Pr. Frydland, filie: Bucholz, Strzeczona (Stretzin), Sztynborno (Steinborn), Wierzchowo (Firchau) i Jęczonki (Jensnick); Czarne (Hamersztyn), filia Hansfeld; Heinrichswalde, filia Peterswalde; Przechylewo (Prechlau), filie: Kiełpin (Woltersdorf) i Poleniła; Człuchowo, filie: Barkenfelde, Biskupnica (Bischofswalde), Christfelde, Dębnica (Damnitz), Lichtenhagen, Moszyna i Rychnowy. Dekanat
