wynosi około 9 mil. Kształt ma pow. człuch. nieregularnego czworoboku, w którego południowo-wschod. końcu leży m. Pruski Frydland, w połudn.-zachodnim m. Lendyczek, w północno-zach. Białobor (Baldenburg); północno-wschodni koniec jest bliski powiatu kościerskiego. R. 1867 liczył pow. człuch. ludności 57,905 dusz (62000 w 1875), z pomiędzy tych kat. 23,243, ew. 32,853, żyd. 1673; mężczyzn było 28,870, kob. 29,035. Pod wzlędem narodowości pow. jest prawie zupełnie zniemczony, od dawien dawna, podobnie jak i pobliska Pomerania, tylko na wschodnio-północnym krańcu są wioski czysto polskie, należące do dwóch parafij Borzyszkowa i Konarzyn; liczba 71 familij polskich, jak podaje pruska statystyka, jest oczywiście wiele za nisko wzięta, ponieważ i inne pobliższe parafie zamieszkują, choć rzadko tylko, Polacy. Obszaru ziemi obejmuje pow. człuch. 38,780 kw. mil, tak że na jednę kw. milę przypada 1485 dusz; wynika ztąd, że jest pow. człuch. najrzadziej zaludniony z całej regencyi kwidzyńskiej. Znaczną część powierzchni obejmują lasy. Na północ w piaszczystej glebie przeważa sosna w borach kaszubskich, które są dalszym ciągiem tucholskich borów; w południowej części, gdzie lepsza gleba, natrafiają się dęby, buki, brzozy i na mokrym gruncie olsze; czysto bukowy las ciągnie się w nadleśnictwie Lindenberg (Lipia góra), od Człuchowa aż po Lendyczek. Królewskie bory są podzielone na 3 okręgi nadleśnicze, z których Zanderbrück ma pod sobą 6 leśnictw, Eisenbrück 7, Lindenberg 10 (nazwy tych leśnictw są czysto niemieckie). Z miejskich lasów należy 1 leśnictwo do Człuchowa (Braunhirsch), 1 do Czarnego al. Hamersztynu (Hardelbruch) i 1 do Pr. Frydlandu (Rehwinkel); z prywatnych dóbr dwa posiadają większe obszary, i to dominium Czarne (Hamersztyn) z czterema leśnictwami: Adelshaid, Hansfeldsrück, Jägersdorf i Charlottenthal, dominium Breitenfelde z leśnictwem Remmen. W borach tych dosyć często natrafiają się miejsca, gdzie smołę wypalają; takich smolarni (T. O.) podają wojskowe mapy pruskiego sztabu generalnego 17 i to przy Wierzchocinie, Bindudze, Kępinie, Zielonej, Dzięglu, Jankach, Rudniku, Starej Brdzie, przy Przechylewskim młynie, Polenicy, przy Regnickim młynie, przy Patokolsku, przy Eisenhammer, Wehnersdorf, Lustingshof, Dickhofen i Remmen. Przy Ferstnowie nad Krępskiem jeziorem i przy Człuchowie wyrabiają roztwórzec (K. O.). Obszaru wody liczą w pow. człuch. okolo 2000 morg. Znaczniejsze rzeki są Gwda i Brda ze swojemi dopływami. Rz. Brda (Brahe) ma tu swój początek w kilku jeziorach, leżących na pograniczu prowincyi pomorskiej, między Starznem i Pietrzykowarni, płynie przez środek powiatu, początkowo w kierunku połud., pędzi 2 młyny i tartak w Starej Brdzie, potem zaraz młyn i tartak w Nowej Brdzie, przyjmuje z lewej strony rz. Modrą (Moder Fl.) przy leśn. Fortbrück, potem z tejże strony rz. Humer, od humrów zwanej, które pędzi w Patokolsku (Pogdanzig), następnie wpada do jeziora Szczytno (Ziethen See), z którego wychodząc płynie na wschód przy Szczytnie, przyjmuje po lewej stronie przy Sępolnie (Sampohl) rz. Sępolnę, po za Ciecholewami przelewa się do jeziora Charzykowy (Müskendorf See), zkąd dalej płynie w pow. chojnickim. Chocina (Chotzen Fl.) ma także swój początęk w półn. części powiatu przy Wierzchocinie (Oberchotzen), wpływa do jeziora Karsin, w którem się łączy z rz. Brdą. Kłonicznica przychodzi z Pomeranii z jeziora Studzienica; płynie granicą między pow. człuch. i chojnickim, wpada do jeziora Wielkiego, w którem się łączy z rz. Dybrzycą (Sbritze). Dybrzyca przychodzi z pow. chojnickiego, wpada także do jeziora Wielkiego, w którem, złączywszy się z Kłonicznicą, płynie przez jez. Glisno na południe granicą pow. człuch. i chojnickiego, uchodzi i do jeziora Karchin, w którem się łączy z rz. Brdą. Gwda (Küddow) płynie na południe z Pomeranii, odkąd przyjęła z lewej strony rz. Czarnę (Zahne Fl.) stanowi granicę zachodnią pow. człuch. z Pomeranią, aż do m. Lendyczek. Czarna, przydługa rzeczka, ma swój początek na północ od Białoboru (Baldenburg), płynie w kierunku połudn. przez m. Czarne (Hamerstein), któremu imię pierwotne nadała i uchodzi do rz. Gwdy. Biała (Ball-Fl.) wychodzi z Bielczyńskiego jeziora (Belzig See) koło Białoboru, płynie na południe obok rz. Czarnej, do której wpada. Dobrynka płynie granicą pow. człuch. i złotowskiego do rz. Gwdy pod Lendyczkiem. Strzeczona (Stretzin Fl.) płynie z człuch. jeziora do Gwdy. Jeziora dosyć znaczne i rybne znajdują się prawie tylko w północnej połowie powiatu. Największe jest jez. Szczytno (Ziethen See), w połud. części zowie się Krępskie jez. (Kramsker See), około 2 mile długie, leży w środku powiatu; do niego wpływa z półn. rz. Brda, a wychodząc skręca się na wschód do jez. Charzykowy; pomiędzy Szczytnieńskiem a Krępskiem jeziorem po usypanej grobli wiedzie trakt bity z Człuchowa do Białoboru. Bielczyńskie jez. (Belzig See) leży w północno-zach. kącie powiatu, przeszło milę długie; przy niem na półn. leży m. Baldenburg, z połud. wypływa rz. Biała, co wszystko świadczy, że niem. Baldenburg zwać się powinno Białobór. W tym samym kierunku na północ od Białoboru leży jez. Łebskie (? Labes Sce) i jez. Cieczęcin, w starych dokumen. Ceczentzin, po niem. Tessentin, przechodzi już
