człuch. należał dawniej, wraz z archidyakonatem kamińskim, do archidyecezyi gnieźnieńskiej, od r. zaś 1821 do dyecezyi chełmińskiej; dusz liczy 28,000. Szkoły elementarne po wioskach, tak katolickie jako i luterskie, znajdują się w bardzo dostatecznej ilości. Z wyższych szkół istnieje seminaryum nauczycielskie w Pr. Frydlandzie dla protestantów. Wojsk stoi mało w pow. człuch., bo tylko po 1 kompanii piechoty w Człuchowie i Białoborze. Bite trakty przerzynają człuch. pow. w następujących kierunkach: 1) z Lendyczka przez Człuchowo do Chojnic (najstarszy trakt berlińsko - królewiecki); 2) z Człuchowa do Białoboru; 3) z Człuchowa przez Zamarte (Jakobsdorf) do Kamienia, Sępolna i Nakła; 4) z Łobżenicy przez Pr. Frydland do Czarnego (Hamersztynu); 5) z Czarnego przez Rzeczęcę (Stegers) i Przechylewo do traktu bytowskiego; 6) z Chojnic do Bytowa. Żelazne drogi przechodzą dwie przez człuch. pow. od kilku dopiero lat: 1) pilsko-tczewska, najkrótsza pomiędzy Berlinem i Królewcem, która ma tu dworzec w Wierzchowie (Firchau) i 2) chojnicko-węgorzyńska, do Szczecina, z dworcami w Człuchowie i w Czarnem (Hamerstein); stacyj pocztowych liczono 14 w r. 1868: Człuchowo, Czarne (Hamerstein), Peterswalde, Konarzyny, Pr. Frydland, Barkenfelde, Bialobór (Baldenburg), Zielona (Grünchotzen), Koczała (Flötenstein), Lipienice, Lendyczek (Landek), Rzeczęca (Stegers), Przechylewo (Prechlau) i Wierzchowo (Firchau). Stacye telegraficzne istnieją w Człuchowie, w Czarnem i Wierzchowie. Posłów, tak do rzeszy niemieckiej jako i do sejmu pruskiego, wybiera pow. człuchowski wspólnie z pow. chojnickim w Chojnicach; z ludnością swoją przeważnie protestancką i niemiecką bardzo szkodzi Polakom; chociaż i tak przechodzi Polak, jeżeli Niemcy katolicy głos mu oddadzą. Kś. F.
Czmiel, os., pow. zwiahelski, gm. emilczyńska, należy do dóbr Emilczyn, własność Uwarowów, osad szlacheckich 40. L. R.
Czmoń, Cmoń, 1.) wieś, pow. śremski, 34 dm., 329 mk., 108 ew., 221 kat., 132 analf. 2.) Cz., niem. Schönthal, olędry, pow śremski, 39 dm., 329 mk., 233 ew., 96 kat., 58 analf. Stacya pocztowa Bnin o 6 kil., st. kol. żel. Mosina o 15 kil. M. St.
Czobany albo Czabany (ob.).
Czobotarki, Czebotarki, wieś u źródeł rz. Dochny, pow. olhopolski, par. Obodówka, własność Brzozowskich. W roku 1868 miała 159 dm. X. M. O.
Czoburcza, jar i lewy dopływ Dniestru, blisko ujścia tej rzeki (W. Pol).
Czochanie, dawna okolica szlachecka, pow. łomżyński, gmina Chlebiotki, parafia Rutki. W obrębie jej leżały wsie Cz. Stare albo Góra i Cz. Dabrochy. Jestto gniazdo Czochańskich, wspominane w aktach z 1423 r. Obecnie istnieje tylko Cz.-góra, które w 1827 r. liczyły 10 dm. i 68 mk. Br. Ch.
Czokanestie, wieś, pow. kimpoluński, na Bukowinie, nad Złotą Bystrzycą, o 7 kil. od st. poczt. Jakobeny, z parafią grecką nieunicką w miejscu, własność rządowa. F. S.
Czokołdy - Boguszewo - Zalesie, wieś, gub. grodz., w b. ziemi bielskiej.
Czolka (niem.), ob. Ciołka.
Czołchynie, ob. Czołynie.
Czołczyn 1.) wieś i folw. do dóbr Wrząca należący, pow. łaski, gm. i par. Lutomiersk; wraz z kolonią Antonin liczy 50 dm., 366 mk., ziemi włośc. 439 m. 2.) Cz., ob Czałczyn.
Czołhan, ob. Teofilpol.
Czołhańszczyzna, wieś, pow. tarnopolski, o 5,3 kil. od st p. Borki wielkie, w par. rzym. kat. Czerniłów mazowiecki a par. gr. kat. Czerniłów ruski (ob.).
Czołhany, wieś, pow. Dolina, leży nad rzeką Świcą, przy gościńcu prywatnym idącym z Bolechowa do Sokołowa, od Bolechowa o 1 i ćwierć mili na północny wschód, od Doliny o 2 i ćwierć mili na północ. Przestrzeń pos. dwor.: roli ornej 619, łąk i ogr. 835, pastwisk 482, lasu 581; pos. mniej.: roli or. 1021, łąk i ogr. 2001, pastw. 1081 m. Ludności rzym. kat. 17, gr. kat. 1240, izrael. 263: razem 1520. Należy do rz. kat. par. w Bolechowie; gr. kat. par. ma w miejscu, należącą do dek. bolechowskiego. W Cz. jest szkoła filialna o 1 nauczycielu. B. R.
Czołhazów, wieś, pow. starokonstantynowski. Tu rzeka Półtwa, dopływ Wilii, ma swoje źródło.
Czołhynie, ob. Czołynie.
Czołka, ob. Ciołka.
Czółki, pow. zamojski, gm. Zamość, par. Sitaniec, ob. Ciółki. Jest tu nietylko folw., ale i wś która ma 13 dm., 93 mk., wtem 55 rus., gruntu 104 m. Odl. od Zamościa 6 w., od gm. 5 w. T. Żuk.
Czołna, 1.) lub Czołny, wieś i folw., pow. lubelski, gm. Bełżyce, par. Niedrzwica. Roku 1827 r. było tu 15 dm., 91 mk. Folw. Cz. z wsią Cz., od Lublina w. 18, od Bełżyc w. 7, od Miłocina w. 14, od rzeki Wisły w. 28. Rozl. wynosi m. 753, a mianowicie: grunta orne i ogrody m. 637, łąk m. 14, lasu m. 84, nieużytki i place m. 18. Płodozmian 8, 5 i 4-polowy; pokłady kamienia wapiennego. Wieś Cz. osad 26, gruntu m. 384. 2.) Cz., wieś i folw. i Czołnowska wola, pow. nowoaleksandryjski, gm. i par. Baranów. Leży o 2 w. na połd. od Baranowa, w lesistej okolicy. W 1827 r. było tu 22 dm., 153 mk., obecnie liczy 20 dm., w Czołnowskiej Woli 24 dm. Br. Ch.
