Ün viedi ill'oter muond
Mieu amih e cumpagn da scoula Andreia S. u insè Giunker Andreia, scu cha da temp vegl ün l'avess nomno, eira l'ultim descendent d'üna veglia schlatta nöbla grischuna. Scha el as tgnaiva da bun da quist fat, schi cun tuotta radschun. Sieus antenats avaivan da tschientiners inno giuvo üna rolla prominenta in nossa vita publica e politica ed el svess persunifichaiva in ot grô quellas qualiteds chi paun be esser il früt d'üna profuonda cultura professeda tres püssas generaziuns. Ma el gniva eir suvenz culs discuors sün sieus babuns ed eau stögl cunvgnir cha quist cult per sieus perdavaunts am daiva ün po sülla gnierva. Forsa bainschi eir perchè ch'eau, derivant da simpla famiglia da paurs, nun am pudaiva vanter ed auncha main cumpruver d'avair eir be il minim squit da saung blov in mias avainas. E pür cun tuot la diversited da nossas natüras, noss' amicizcha paraiva imperdürabla.
Pür cur cha mieu bun Andreja, cedind vi e pü ad ün' inclinaziun in mieus ögls bod ridicula, cumanzet as lascher aint cun las scienzas occultas e dvantet ün fervent spiritist, per me nun eira pü üngün dubi, cha il pover hom eira gnieu our d'clocha.
Ün pêr bravas s-charplinedas, ch'ans dettans — il resultat füt cha, per amur da nossa veglia amicizcha, nus ans persvadettans tuots duos, cha discussiuns davart quist tema eira temp pers, e per mais e mais ne l'ün ne l'oter nu s'aris-chet da tucher pü quist spinus chapitel.
Am rechattand ün di per cas a Turich, inua mieu amih dmuraiva daspö ans, profitet da l'occasiun per al fer üna visita. Tuots duos fervents e sincers amihs da nossa lingua materna, gnittans bainbod a discuorrer eir dal fat zuond deplorabel, cha nouvas questiuns davart il möd da scriver ins-chüreschan darcho nos [ 2 ]orizont engiadinais, uschigliö adüna uschè serain. Il per e cunter as fet valair eir tar nus e chi so inua cha füssans ieus a finir, scha el, cun sieu spiert conciliand, nun avess do a nossa cuntaisa üna buna vouta, dschand bunariamaing: «Ma mieu cher, in fuonz am pera chi vain fat bger füm per ün pitschen rost. Quist nüvel, chi imnatscha pustüt noss' Engiadin' Ota, am pera dad esser püchöntsch üna tschiera da tschavattins»!»
Vzand ch'eau nu l'inclegiaiva am declaret el lura, cha quist möd da dir, auncha hoz üsito süsom l'Engiadina, deriva dal temp, cur cha noss vegls engiadinais emigraivan a Vnescha a fer ils chalgers, turnand però da sted in patria a güder a fer cul fain. E quista tschiera, gnand regulermaing da prümavaira sü da las planüras lumbardas, eira scu ün mess annunzchand lur vgnüda u retuorn in patria. Ed aunch' hozindi, cha l'emigraziun al ester, pustüt dals tschavattins, ho dalönch inno piglio üna fin, il nom da tschiera u «tscheja dals tschavattins» l'ais resteda.
Cun mieu spiert ün po plaun in la percepziun da tschertas chosas am rendet eau pür zieva quint da l'ironia zuppeda in quista remarcha. Bod ün po offais al dumandet sch'el vöglia manager culs tschavattins u dschains pür culs tschavats a nus, chi essans cunter quistas inovaziuns u als oters, chi voulan fer ir in bovas nossa prüveda chesetta rumauntscha. Riand am det el per resposta, cha que dependa da che punct da vista, chi's guarda la fatschenda e cha davart il sieu nu puderegia guera esser in dubi. Il cuolp eira bain do. Per nun al rester debitur d'ünguotta, nu pudet eau m'artgnair da fer ün cuntercuolp e que ais natürel ch'eau miret sül lö, chi in mieus ögls eira tar el il pü debel.
«Ma cu ais que, mieu cher, cha tü chi uschigliö est fö e flamma per noss antenats e per que ch'els haun presto e s-chaffieu, als dvaintast, scu chi pera in quist cas, infidel. Che crajast tü, cha noss scriptuors e poets defunts, cun nos insmanchabel Zaccaria Palliop a la testa, dschessan, scha els pudessan s'exprimer davart quist' acziun inqualifichabla.» E persvas da'l tucher sül viv, cuntinuet eau: «Cha tü, scu spiritist experimento, nun est auncha gnieu sün l'idea da citer l'ün u l'oter da quists spierts elets e da'l dumander sieu parair, am dun propi da buonder. Che güda tuot vossa scienza miracuhisa, scha ella [ 3 ]nun ho valur pratica. Cò pudessas render ün vair servezzan eir a noss chers trapassos, impè da fer experimaints chi nu velan üna pipa tabac.»
Eau eira persvas da l'avair do üna, ma üna in uorden e nu füt poch surprais da vair ch'el, tuot oter cu imbarazzo, am respuondet in riand da cour:
«Mieu cher Gian, ünguotta pü facil cu que. Ma scha't quintess ch'eau d'he agieu comunicaziun cun Maschel Zaccaria barmör e cun oters, e cha tuots m'haun quieto e dit, cha la colonia ladina in tschêl nu piglia la chosa uschè stip, nun am crajessast istess brich. Tü est, Dieu ludo, tuottüna surour quistas chosas da narramainta!»
Sieu tun ironic am laschaiva in dubi, sch'el dschess tuot be per spass o sül seri e per nu perder üna clappa, chattet eau per bön dad imiter sieu exaimpel.
«Chi so,» dschet eau in l'istess tun, «chi so, ad esser forsa preschaint ad üna da quistas conferenzas cun tieus spierts am persvadess, pustüt scha mieu anim e mieu cour gnissan alura a pos in quista melprüveda fatschenda. Dal rest vain pretais, cha vossa scienza müravgliusa fatscha da di in di pü grands progress. I'm pera d'avair let ünzanua, cha nun avais pü da citer singulas ormas sün quista povra terra, ma schi stu esser pudais dafat transferir voss egens spierts in quels lös, inua dolur e led nu sun cuntschaints?»
«Tschert,» replichet el, «ed in quist cas valess que la paina dad udir il parair na be da Maister Zaccaria, ma eir da noss oters buns ladins barmörs. Ninà? Be nu sè, scha las instanzas celestas permettessan l'admissiun d'ün barba melcrettaivel scu tü. Pür memma craj eir eau, cha a glieud da tia spezcha füssa pcho ed inütil da conceder tela grazcha. Be pregüdizzis, scu cha vus essas, nun bastessan neir quistas provas, güsta uschè poch scu las otras, per as delibrer da vossas prevenziuns.»
«E pür, eau provess,» dschet eau in riand, «che nun as fo tuot per servir a la buna chosa. U hest forsa temma, cha la prova nu gess tenor giavüsch?, hahaha ...»
In quist tun ans zaclinettans ed ans dantigliettans auncha per üna bun' uretta, passand lura cun noss discuors sün otras fatschendas, fin cha cun ün cordiel «buna not» ans separettans per ir a cuz. — [ 4 ]
Saja que l'effet da nossa conversaziun animeda u saja que d'avair tucho darcho quist chapitel da spierts e da spiritissem, ma fantaschia eira sdasdeda ed eau avet bain lönch da m'indurmanzer. Eau nu sè neir quaunta pezza ch'eau d'he durmieu. Eau m'algord be ch'eau am sdaisd in udind a clamer mieu nom. Eau evr ils ögls e vez davaunt me las conturas dad Andreia, circundedas d'üna clarited, chi cuntrasta fermamaing cun la s-chürdüm dal rest da la staunza. Eau il vez auncha a slader our sia bratscha, dschand: Vè ... vè! Instinctivamaing al stend incunter mieus mauns. Eau saint, cha mieus sens s'ins-chüreschan darcho e mieu ultim impissamaint ais auncha: Uschè vain la mort!
Zieva ün nouv interval sainza cugniziun da temp e da lö, plaun, plaun am pera da vair a passer ün retrat zieva l'oter davaunt mieus ögls. Chosas intschertas, fuormas na distintas, fantoms, sumbrivas — adüna nouvs queders chi's müdan giò cun üna sveltezza indescrivibla. E pür am pera cha mieus sens as sdaisdan vi e pü, ed eau cumainz am render quint da que ch'eau vez ... cuntredgias d'üna bellezza e richezza mê visa, palazzis e doms immens müdan gio cun zardins e parcs pompus chi as sperdan in granda lontananza.
Uossa essans arrivos in üna contredgia da muntagnas inua gods e vadrets risplendan aint ils spievels da lejs d'ün azzur incumparabel. Nus entrains in ün bel chastè, traversains ün grand aster cuvert dad archs e gaiarias, chi nu piglian fin, e tuot in üna vouta ans rechattains in üna granda sela, tavlageda in dschember e cun ün palintschieu cun intagls magnifics. Ed in aquella am pera dad udir la vusch da mieu cumpagn, ma be scu ün schuschuröz, chi am disch: Cò füssans. Quists duos pleds sun avuonda per svaglier doblamaing ma vzüda e mia udida. A pêr ed a pass cha sia vusch dvainta pü clera, od eau tuns e suns chi am faun batter pü svelt e pü ferm il cour — suns da nossa prüveda lingua ladina. Ed eau vez intuorn üna maisa, tschantos in rudè üna vainchina d'homens puzos, süls quêls eir Andreia muossa cun sieu daint e'm disch, am scuttand aint per l'uraglia: «Noss poets!»
Schi, baincumel, lo ais Maschel Zaccaria, chi pera da presidier, ed a dretta a sneistra barba Gioannas da Crasta, Sar Gian Fadri, Giunker Conradin, Sar Simeon ed il vegl ravarenda [ 5 ]da S-chanf, Sar Gian Pitschen da Zuoz cun Sar Pol da Bravuogn ed aunch' oters ch'eau nu se metter a lö, sainza quinter ils valladers. Schi, schi l'intera cumpagnia! E sün sopchas e baunchs, scu in chesa da cussagl, uschea dalöntsch cha mieu ögl tendscha, lingedas e lingedas da glieud in tuottas eteds, homens, duonnas, giuvens illa flur da l'eted, vegls chanuoss ed infaunts. E che faune? Eau vez be, cha intaunt cha noss homens prominents, quels promotuors dal spiert e da l'orma ladina baderlan e discuttan quietamaing traunter dad els, in las prümas lingias dal pövel raduno s'oza bod ün bod l'oter in peis e cun gesticulaziuns pü u main animedas, pera dad exorter e da der d'incler als circunstants cha sieu, e be sieu möd da vair las chosas saja il güst. Sfurclos aint traunter la fuolla, essans uossa uschè daspera da pudair incler e seguir pled per pled ils fulminants discuors.
Güst in quist mumaint s'ho uzo ün hom grand e pütost s-charnieu, tip da veglia razza engiadinaisa e movand fermamaing sia bratscha, lascha'l strasuner sia vusch sonora survi la radunanza:
«Che voulane quists giuvens melmadürs, quists utschels dèlla melora, quists valladers e fullasters. Gnir a musser a nus, scu ch'ün h'ho da scriver romauntsch, gnir ad ingiurier e depretscher vus, noss poets e scripturs sublims, vus chi avais fat las chanzuns, chi dalettan mincha cour ladin, vus chi avais fat quellas poesias insuperablas, chi cugiò sün terra vaun auncha h'hoz da buoch' in buocha. Schi, schi pür memma, na be ils còns e nòns, quists delizius suns simpatics, cha la scoula còn l'ir dèl temp e còn lavur assidua d'ün bun magister reuschiva da fer entrer eir nèllas pü düras creppas da voss descendents, ans deliberand da quists cuns e nuns volgars, chi sovenz auncha sgradan nossa lingua scritta. Schi h'hoz vöglian quists sfuins e zaccagns còn lur trabants sorbentos bütter nèl salv da grascha duos perlas da nossa lingua scritta, noss dèls e noss nèls. Chi in udind els in scoula, sün chanzla, sül palco scenic non sentiss a trer ün ventin lam, savurieu, sü da quel pajais inua ün vegl cult dèl pled discurrieu e scrit il h'ho porto ad ün' otezza, ad üna perfecziun ch'üngün oter pövel, üngün' otra lingua nòn h'haun savieu ataindscher. O vus spierts elets e sclarieus, vus barmörs poets e linguists, perche nòn stais sü, [ 6 ]perche nòn protestais cunter quist dispet inodieu, perche nòn clamais insembel l'exercit celestiel ed il laschais còn tuns e sajettas fulminer e sterminer quaists sfatschos, quaists sfruntos ed ingrats.»
L'effet da quaists pleds süls radunos füt enorm. Na be a vegls e veglias culaivan grossas larmas gio per las massellas sgialvas, ma homens e d'uonnas scuffuondaivan, scu pitschens infaunts. Silenzi profuond regnaiva. I's udiva be il batter las elas d'ün aungelin chi cun ün craunz d'urbejas svulaiva vi e no ed apparaintamaing nu savaiva inua as placher. L'oratur paraiva tuot our d'fled, ma cun ün ultim sforz cuntinua'l:
«Chers spierts cònpatrioits, s-chüsè, ma il tgnair discuors nòn ais mia forza, eau sun pü ün h'hom dèls fats.»
«Bain dit, Sar Geremia!» s'oda üna vusch. E l'oratur cuntinua:
«Ma aunch' üna, chi nòn vegnan còn la scienza e còn scienzos. Eir nus avain glieud cugio chi haun fat stüdis profuonds e da pü lungia düreda, chi bgers oters. Nòn haun els tschütscho güst uschè bain l'alma mater, perche non avessan els dad esser güst uschè competemts.» E mussand sün ün oter hom illa megldr' eted: «Eau dun il pled al amih e conspiert, al erudit Sar Bastiaun. Ch'El as dia, ch'el as evra ils ögls a che prievel incalculabel cha nus giains incunter. El ais competent sch'and ais ün. El po discuorrer eir a nom da sieus paraints cugiò, las ouvras idels quêls, eir schi sun main contschaintas cu las vossas, sun insuperaiblas per la s-chetezza e pürezza da lur lingua romauntscha-ladina.»
«Anguoscha» s'oda in quel mumaint üna vusch e seguind culs ögls ils sguards dals circunstants vez il motiv da quista exclamaziun. L'aungelin ho lascho sblizchir our da sieus mauns il pitschen craunz, chi — che cas significant — ais crudo parterra güsta traunter ils duos fervents campiuns da la granda luotta. Il pover barmörin, bel e bain imbarazzo, svolazza vi e no, tschercha d'as approsmer al lö inua cha sieu craunzin ais crudo, ma ils circunstants, visibelmaing cuntrarios da quist disturbi, il scurraintan ed il poveret as placha sün üna culuonna be dasper nus.
L'apostrofo ais intaunt eir sto sün pe e cun vusch na main vibranta, ma frenand ün po pü bain sieu temperamaint, as fo el udir. [ 7 ]«Ot stimeda radunanza, ot stimedas consours, ot stimos confrers ladins.» Eau od üna vuschina d'infaunt, chi disch dad ot: «Ma perche discuorra'l tudais-ch.» Eau guard intuorn e vez, cha que ais darcho quel chazzer barmörin, ma ils pschtpscht's da tuot las varts il taschaintan e l'oratur po cuntinuer indisturbedamaing.
«Scudum lucidum nobilitat militem. (Ün s-chüd net sto bain al guerrier.) Trais mais fo, sün invid dad ün pêr iniziants ho gieu lö in üna vschinauncha d'Engiadina üna radunanza, chi per sia importanza, per sieu spiert da combat per nos bains ideels, nun ho gieu sia compagna daspö la disputaziun da Susch, d' algordaunza barmöra. Quaunts elogis, quaunts pleds da veneraziun nu sun crudos per vus in quist' occasiun, per vus uschè lönch manglos amihs, per vus chers poets trapassos. Eir scha essas divis tres pisserusa separaziun, vos spiert e vossas ormas vivan auncha traunter vos descendents sün terra. Na la fè del bun, nos pövel nun ho be sen per sieus stentusamaing guadagnos prodots, ma Dieu ludo so'l eir appretscher vossas ouvras insmanchablas. In ogni, schi in ogni stüva ladina ün chatta voss vers sublims, chi faun smancher a bgers il fö consümand da lur cordöli, cur cha l' ova als voul penetrer nell' orma. Vossas rimas! Na be infaunts las imprendan dad our, eir ils creschieus las dian sü e las legian avaunt in ogni occasiun, chi'd ais ün milli dalet.»
Eau od üna bun' orma dasper me chi disch: «Quaunt bain ch'el discuorra. Que'm pera be dad udir mieu barb' Henri Germanais-ch!» Ma l'oratur cuntinua: «E uossa mieus chers e «stips» amihs, savais chi chi vo avaunt, intaunt cha nus essans occupos còn nos dilets autuors, còn la cultura da nos prüvo idiom, üna compagnia da valladers, da churers, da mezs-zürigais, vain insembel, cospirescha tuot adascus, trametta circuleras e tractats, ch'üngün non inclegia o non ho temp da ler, ed ün bel di essans davaunt il «fatto compiutto» (fait accompli) da decisiuns, chi vaun our sün quella da blichir, d'inaquer, da roviner — schi s-chüsè l'expressiun, ma dschain pür — da fer il verhunzen nos bel e genuin putèr. E scha que as trattess almain da condanner a mort expressiuns vulgaras scu ardöffel, buonder, giunfra, rispli e tutti quanti, ma na, quels, güsta [ 8 ]quels chi croudan sü a minchün dessan rester scu buns neovschins interessants. Que füss almain ün combat aviert, ma la perfidia da quista conspiraziun gescha nel fat, ch'ün do l'assalt a nos pledins ils pü « herzighins», sün noss del-ins e nel-ins, chi daun la prova da vair svilup culturel da nossa lingua.» — «Eba, eba!» s'exclama il barmörin. — Sar Bastiaun al do ün' öglieda e prosegua, ozand ün po la vusch: «Ot, ot stimos poets, « chi per ün» da vus as po auncha s'imaginer da gnir (auncha) let cun giodimaint, « che per üna» da vossas poesias saro auncha degna da gnir porteda avaunt, « che per üna» da vossas ouvras saro auncha capabla da salon, scha ils dèls e'ls nèls non chattan pü pardun — pardon — «grazia» davaunt ün pövel, chi cumainza a gnir critic invers si' egna lingua. Già as vezza l'influenza da quaistas tendenzas rovinatrizas. Ils «cons» e «nons» ch'üna vouta daivan prova d'eleganza e finezza d'imincha — pardon — d' ogni scriptur ladin sun bod sparieus eir our dalla — pardon — dèlla, na dalla lingua scritta. Ma cò « ot admiro, ot onuro» Maister Zaccarias hest svess aviert « üsch e portel» a simlas tendenzas, in laschand, anzi, dand tü svess bod la perferenza als vulgars «cuns» e «nuns» chi auncha hoz offendan ün' uraglia formeda tres lungia ed intensiva occupaziun còn ils classikers latins ed italiauns. Na eau nòn poss bod « fer il fassen», scu cha vus spierts podais ster inactivs in ün momaint uschè critic. Ma pür laschè, eir sainza vos agüd gniarone sün terra a guadagner la battaglia. La protesta alla «lodevola» regenza, a nos «baps dèl pajais», firmeda in ün admirabel «access d'amur» dèls pü fervents infaunts dalla — della — da nossa terra putera nòn manchero da fer sieu effet. E volais üna megldra prova a che grô da sacrifizi cha buns ladins paun arriver. Guardè cò quaistas quatter povras ormas (mussand sün ellas cul maun), ellas s'haun sacrifichedas per la buna chosa, di e not, da ches' in chesa sun ellas giredas per raccoglier suottascripziuns fin cha lur vita fragile ho stovieu succomber a tels sforzs surumauns. Laschè cha ellas svess as quintan còn che abnegaziun da sè stess, còn che sentimaint da gratitudine invers ils iniziants il combat vain mno. Eau am permet da der la parola a «Duonna Grisch». Schi Duonna Grisch ch'ella ......» [ 9 ]
«Duonna — Mengia Grisch» corregia l'atscheneda, stand sü e cun üna simpatica vusch feminila quinta ella sainza lungs preambuls, scu cha eir duonnas e giuvnas s'haun s-chodedas, cur cha udittan ch'ün vöglia sfurmer ed aschaschiner lur lingua materna. Ella nu so bain insè da che chi's tratta, ma scha quists signuors as s-chodan telmaing, voul dir cha il prievel ais grand. Ed ella quinta dal zeli cha eir ellas svilupettan per ramasser firmas per la famusa protesta. Fand menziun d'ün cas speciel la vegnan las larmas i'ls ögls, d'ün cas inua daffat ils infaunts d'üna scoulina haun decis da suottascriver «in corpore» e cha lur magistra perfin tudais-cha s'ho deda üna tela fadia, cha in poch oter cu quindesch dis, deschdoch infauntets haun imprains a scriver lur nom.
Cò il prüm oratur, sar Geremia, l'interrumpa: «E che ho fat «Duonna Huber». Volais ün attest pü evidaint da fervent' amur per noss bains ideels. Üna seguonda duonna Lupa engiadinaisa! Con sieu popin in — «nel» bratsch s'ho'la preschenteda per suottascriver — oh, scha vus avessas vis quaista scena comoventa, la mamma, chi, zieva avair suottascrit, maina eir il maun da sieu cher popin per ch'el possa eir el scriver sieu nom.»
Duonna Mengia pera d'avair pers il chavazzin. Ella s'ho tschanteda e nun ais pü mezs da la fer cuntinuer.
«Bain, schi chi's fatscha udir Sar ... Sar — Toscanet — Sar «Andrê Toscanet,» s'oda la vusch dal prüm oratur. Ed ün homet d'aspet zuond distint s'ho uzzo e cumainza:
«Stimatissima assemblea! Nonobstante mieu soggiorno abbastanza cuort u breve in lur grembo distintissem non poss refüser, anzi eau sun felice da piglier la parola. Essendo già da naschita d'indole docile m'ais que sommamaing penibel d'abanduner mia consuetudine, adonte ch'eau sè d'entrer in gara per üna causa da somma importanza, cioè d'accomplir ün act da gratitudine invers Els, mieus signuors. Già duos mais fo, a mieu arrivo col treno in Engiadina avet eau occasiun d'udir il pro e contra da quistas innovaziuns progettedas, da quist piano chi ans portess da capo ün bun pass vers il barbarismo. Co? nossa lingua scritta uschè colta avess dunque da gnir corretta, acciò da's adatter pü alla lingua vulgara, alla lingua della plebe. Na, mieus signuors, scha Els, scha Lur animas elettas nòn vöglian s'intermetter in quista lodevola acziun, schi occorendo savrons ans rivolger a San Pietro ed a San Paolo ......» [ 10 ]
Gesu Cristo! disch ün sper me ed ün oter, indegno, al corregia: «Sar» Gesu Cristo, scha na oter!
A me m'eira gnieu fastidi. Per furtüna cha il barmörin vuliand probabelmaing pruver da gnir darcho in possess da sieu craunzin, ed in svuland be dasper me vi, am do üna giò pel nes cun üna da sias elas. Bod darcho remiss, od üna vusch feminila e vez cha üna schiassa giuvna ho uossa il pled. Eir ella quinta da rimmensa lavur presteda per la buria causa, dals sforzs fats per sdasder e stimuler ils indifferents, ils indolents, ils tevis, chi, scu ch'ella disch cun indegnaziun eir traunier ils puters «sum legium». Ed uoss' as s-chod 'la vi e pü e disch, uzand la vusch: «Schi, pür chi vegnan cun lur tractats, cun lur «puonchs», cun lur extracts. Scu eau nun ils leg, in pigna ils bütti ......»
«Nella pigna! chera giunfra Champaist,» l'interrumpa ün dals prüms oratuors. — «Bain schi nella pigna, Sar magister! Schi, chi vegnan pür cun tuot lur rüzcha scritta e stampeda, scu eau büt tuot i'fö.»
« Nel fö, chera consour,» corregia uossa l'oter. — «Nel fö, üna pulenta, chi giajan as fer arder cun lur cuntin ......» — «Ma chera Giunfra Champaist» vain darcho il prüm per la calmer. — «Giunfra Champaist, ch'el imprenda il prüm rumauntsch, chi disch Giunfra Champaist. Giunfra Babigna Champaist as disch, sch'El voul savair.» E l'amazona giagharda as tschainta indegneda.
A me am füss gnieu il scuffel, ma il rir dad ot nu pera üsaunza cusü, eir scha las tscheras riantedas intuorn ed intuorn nun am laschettan in dubi, cha eir nos chers spierts barmörs nun haun tuotaffat pers il sen per situaziuns vairamaing comicas.
Dieu ludo cha la quarta victima da la famusa protesta nun as fet giavüscher lönch. «Sar Gianet Delquintin», uschè gnit el preschento d'ün dals mneders. Ün' auréola, ün pitschen tschierchel culur da cherubin omaiva sieu cho e tuot eira be uraglia cur ch'el as mettet a quinter, scu ch'el e püss cumpagns eiran auncha intuorn las tschinch pachificamaing vi da lur caféjass, cur cha tuot in üna geda aintra l'ami Gian Fadri cun ün clap fögl palperi in maun: «Tschà — suottascrivè cò! Laschè üna vouta vos benedieu gö e prastè eir qualchosa pel bain public.» [ 11 ]«O vo sül schimmel cun tias suottascripziuns, a nun ais duos mais ch'eau d'he suottascrit tschinch francs per l'ospidel ed uossa s'avess darcho da gnir our cun raps.» — «Ma che tamberl, que nun ais per ospidels ne per benefizenza, que as tratta del rumauntsch.»
«Ah, pel rumauntsch,» disch ün oter dals amihs, «mo che ho il rumauntsch dabsögn da raps. Chi lavuran, schi tschauntschan, sco nus, chi fo dapü pel rumauntsch chi nus, chi'l discurrins di per di al tavolin ...»
«Ma nars cha d'essas, que nun as tratta da raps, que as tratta be da vos noms, da vossas firmas. Nu savais chi voulan reformer noss' ortografia, ch'ün Pallioppi nun ais uossa pü bun avuonda. Ün pêr da quistas vungias, ün pêr da quists schnats mezs-professers, fullasters voulan gnir ans musser a nus scu cha'd avains da scriver rumauntsch, a nus descendents da veglias schlattas ladinas e puteras, da famiglias engiadinaisas da nom e da pom scu ils Chemimporta ed ils Laschaminpos, scu ils Vainterplains e'ls Bunpatatschuns, ils Quercopfs e Testardels. Oh, verguogna e vituperi! Tuot ho da gnir müdo, e perche insè, per cha nus nu possan pü ler ed incler nos poets, nel lö dels «o»'s vöglane metter «u»'s, nel lö dels «u»'s «o»'s, impè dels «e»'s «a»'s ed impè dels «a»'s «e»'s.
«Mo che esans!» exclama ün. «Che asens!» ün oter, ün vallader, e cò lessans lura s'inclejer? Ma Gian Fadri cuntinua: «E savais auncha la pera, ils « dels» voulane ans pigler, schi ils «dels» ed ils « nels». — «Che!» ans exclamainsa unisono, « ils nels!!» Co avessas stovieu vair scu cha avains suottascrit e na be nus, auncha quatter otras partidas, daffat duos tudas-chs chi guardavan tiers.»
Cò, nos bun Sar Gianet Delquintin stuet fer üna posa per trer fled. Sieu cho giand convulsivamaing vi e no d'irritaziun e d'emoziun supressa faiva cha eir sieu tschierchelet da sench tremblaiva visibelmaing. Eir sia vista eira uossa inundeda da culur da cherubin.
Sar Bastiaun, vzand il stedi deplorabel da sieu homet, pigliet el il pled: «Schi, mieus ot lodevols signuors! Chi s-chüsan scha nos ot stimo Sar Gianet, apaina arrivo in tschêl, ais auncha ün po our d'fled. L'ajer celestiel l'ais pera ün po memma fin per sieus pulmuns adüsos ad otras atmosferas. Ma scha Els [ 12 ]avessen vis cun che ardur e perserverenza el ho raccolt passa duatschient firmas per la famusa protesta, fin cha quel cuolp apopleptic fatal trunchet dandettamaing sia benemerita vita terrestra. Che'el as dia pür che «per» ün da sieus contschaints ho sus-chieu refüser da der sieu nom! Ün ustèr temerari che fet quetaunt, dschand ch'el nun as masda in chosas ch'el nun inclegia, po ir hoz a tschercher sia clientela traunter ils tudais-chs e'ls taliauns. Ün bun rumantsch nun pizzerò pü aint da sia porta. Pcho aise be, cha in sieu «zeli afferistic» el ho smancho aunz cu morir da «der gio» duos glistas auncha incompletas, ma guardè che impuls, che chalur impajabla ais in quaist hom. El ho fingio miss in movimaint tuot las instanzas celestas per podair turner, scha eir be per pochas uras sün terra — possibelmaing auncha aunz mezdi a finir si' ouvra grandiusa.»
Ed il meritaivel cumbattant per ils dèls e nèls, s'aviand darcho remis, repiglia il fil da sieu discuors e cun vusch vibranta d'indegnaziun ed ira, cuntina'l:
«Oh quists scelerats ed ignöbels, ünguotta nun als ais pü sench, tuot ans voulane piglier, fin a nossa pêsch interna, fin a noss pitschens giodimaints e divertimaints innozaints. Oh quists purists e puritanists! Nos magölet vin nun ans cuveschna pü, nos «jass» als ais üna spina i'ls — nèls ögls! Oh quists giuvens granders e spuorchs, eau ils cognuosch, a nu daron pos, a non as contentaron, a non as fermaron tals dels e neir tal nels — damaun ans pigliane ils ass e puschmaun ils purs — e allura, dsche'm che dess anucha rester als povers mortels da lur vita terrestra ...»
L'emoziun il vendschet. Grossas larmas culaivan gio per la vista del pover hom. Il silenzi da l'intera raspeda daiva prova evidainta, che in tschêl s'ho eir auncha incletta e cumpaschiun per simlas emanaziuns da cour ed anim. Be il chazzer barmörin am büschma aint per l'uraglia: «Schi chi al laschan per l'amur da Dieu ir gio aunch' üna vouta a fer auch' ün jass ...» Pscht ... psscht, psch-sch-scht, s'udit da tuottas varts e per furtüna resunet in quel mumaint la brunzina da la maisa presidiela e tuot as volvet cun attenziun da quella vart.
Cò s'oza Maschel Zaccaria e cun üna vusch dad hom puzo, cun ün tun paternel, liber d'affect e d'affectaziun ma chi vo perque taunt pü a cour, el cumaina a dir: [ 13 ]«Cherischems amihs e cumpatriots! S-chüsè scha s'interrump. Ma l'ura chi sto a disposiziun a nus spierts ais bod a fin. Eau sè cha bgers da vus spettan sün duos pleds da me. E perche avess be eau da'm fer udir. La fatschenda resguarda a tuots. Ma siand cha traunter da nus essans Dieu ludo tuois perüna, avains decis cha l'orma da ün da noss pü giuvens, cha nos conspiert Sar Florian da S-chanf discuorra in nom da nus tuots e s'expuona nos möd da vair la chosa. El chi ais sto ün fervent perscrutadur e promotur da nossa lingua sün terra e stuvet la banduner auncha giuven, viva tschert pü cu nus vegls in l'algordaunza da la nouva generaziun. Ch'el as dia, che cha nus tuots avains da's dir. Ma alura as arcumand cha cun quels fils invisibels cha essas auncha cohos cun voss infaunts ed amihs sün terra als tiras ün po per las uraghas ed als dettas d'incler, cha nus stuains be rir a vair scu chi's dispüttan scu taunts chindels per bagatellas e pitschnezzas.
Ed a quels chi haun da cuntin mieu nom e mias ouvras in buocha vuless be dir taunt: Eau s'ingrazch da cour per voss sentimaints da pieted e veneraziun. Ma mi' ouvra, mia lavur e mias prestaziuns sun sgür largiamaing arcugnuschidas e restaregian quetaunt fin cha'ls rumauntschs s'occuperon da lur lingua. E fin chi faun que seriusamaing, sun eau cuntaint, e nu giavüsch oter, eir schi crajessan cun buns motivs da stuair müder pü cu ün jot a vi da que ch'eau d'he fat. Eir' eau forsa ün Dieu? Eau sun sto ün umaun scu vus. Ed üngün' ouvra umauna nun ais perfetta, nun ais cumpletta. Eir eau, mieus chers, avet da cumbatter cun pregüdizis, cun presumpziun ed adversiuns persunelas.—Scha stüdi profuond in materia, scha vair' amur per nossa favella, scha la brama d'aviciner il möd da scriver pü pussibel al pled tschantscho dapertuot, sun la causa, schi pür chi's fatscha. Eau nun he temma d'üna pitschna petneda da mi' ouvra, fatta cun moderaziun e cun güdizi. Be, . . . restè unieus, lavurè e occupè's da vossa lingua, purtè sacrifizis per ella e tgnè daquint da quel s-chazzi, chi ho da s'unir. Be uschè faros vairamaing onur a mieu spiert!»
Ün bisbigl da satisfacziun vo tres l'intera raspeda. Maschel Zaccaria s'ho tschanto e Sar Florian piglia il pled, dschand:
«Las cuntraversas u dschains pür dispüttas traunter noss amihs sün terra ans haun fat plaschair scu expressiun d'interess [ 14 ]e d'amur per nossa lingua. Da l'otra vart füss que bain pcho, sch'ellas mettessan in dumanda ün' ulteriura lavur in uniun ed abinaunza. Amur e lavur, ma tuottas duos unidas sun il meglder mez per mantgnair ün simil s-chazzi. Da que ho güsta nos rumauntsch dabsögn al pü ot grò. E da quels chi aman e lavuran seriamaing per nos linguach nun avains temma, ch'els fatschan ir in bovas que cha nus avain fat. Scha els chattan per böd da strer our ün pêr pennas eistras a nos utschëin rumauntsch, ün pêr pennas, chi sgradan fermamaing sieu simpel vstieu grisch, schi pür chi fatschan. Eir nus salüdains lur sforzs e las tendenzas da mantgnair il rumauntsch pussibelmaing incorruot e da salver que chi ais vairamaing genuin. Fand otramaing as cuntinuess a der svess armas in maun a quels chi'l vöglian adüna darcho qualificher scu dialect taliaun u scu povra lingua bastardeda.
Ma eir als oponents nu vulains fer tüert ed admetter lur buna fè. Be ans pera ch'els exagereschan bel e bain in fand scu schi's vuless metter suotsura e fer scruder l'intera chesa rumauntscha. Povr' ella, povra chesa, sch'ella nu supportess qualche pitschna müdeda, dicteda dals princips atschenos, ch'eir eau d'he adüna fermamaing sustgnieu, qualche pitschna müdeda da sieu aspet exteriur, da sia fatscheda. Alura füss ella bain sün debla fundamainta.
Ed a nom da noss poets e scriptuors as poss dir: Nu mettè taunt pais sül custab. II spiert da nossa lingua ais quel cha stuais mantgnair, ais quel chi quinta. Quel ais vi e pü in prievel. Udi cu cha vos pövel discuorra, cu cha vossa lingua vain scritta e stampeda. Scha cò ans vegnan suvenz convulsiuns, schi sgür eir cun radschun a bgers dals voss vivaints, chi haun auncha ün po sentimaint per lur lingua. Lavurè e fadiè's cò per cussalver e svilupper quel, minchün a sieu lö, in chesa, in scoula, in baselgia, in pled ed in scrit.
II spiert do vita — il custab fo murir.»
Ed inaquella vo scu ün straglüsch celestiel sur l'intera radunanza. Da dalöntsch üna vuschina intuna: Ohera lingua da la mamma . . . duos, trais . . . desch, vainch vuschs . . . tuot la raspeda s'unescha, e scu ün coral strasuna e rimbomba la chanzun tres la vasta sela. Ün sentimaint da dalet indescrivibel vo [ 15 ]tres mieu cour, ma mieus sens m'abandunan . . . eau nu sè pü d'ünguotta..........
Poch dis zieva, turno in Engiadina, am porta mieu cusdrin la giazetta ed am fo ler duos artichels. II prüm tunaiva:
«La prüma radunanza della nouva societed «Uniun pels Dels e Nels» füt ün vair success. Ad eiran preschaints vainchaset commembers. Zieva fattas las elecziuns gnittan pigliedas «unanimamaing» las seguaintas decisiuns:
Expulsiun da 145 commembers, chi nu s'indegnettan da declarer aviertamaing d'avair suottascrit la protesta be per fer ün plaschair e sainza savair insè da che chi's trattaiva.
Chassaziun da 211 commembers per avair refüso la prüma contribuziun annuela. (Ils noms dels infaunts suot desch ans eiran già stos annulos aunz, chattand chi nun saja tuottüna na indichà da lascher vuscher ad els davart l'ortografia ch'ün ho da'ls musser.)
Nouv ultimatum alla lodevola Regenza con imnatscha da piglier tuots ils infaunts dels commembers our dallas scoulas tudais-chas e former darcho classas ladinas eir in lös inua per mancanza d'interess davart ils rumauntschs stess, telas füttan sopprimedas. Quist incas cha las seguaintas propostas non füssan acceptedas:
Organisaziun da cuors speziels per magisters per insegner la differenza del genetiv ed ablativ.
Introducziun in tuottas scoulas rumauntschas d'ün' ura obligatoria al di per exerciter l'adöver dels dels e nels.
Eliminaziiin da tuots ils cun's e nun's nels cudeschs da scoula in ils rimplazzand darcho con «con»'s e «non»'s.
Ristampa integrela dellas ouvras dramaticas da Gian Fadri Anguoscha, chi haun da gnir impalmedas a mincha scolar ladin, scu exaimpel d'üna lingua s-chetta ed incorruotta.....»
Pü inavaunt nun he let. E la segiionda notizcha tunaiva:
«Üna radunanza d'amis dal Rumantsch a Scuol ha decis da dumandar a la Regenza, cha pro la fixaziun da la nouva ortografia vegna tgnü pü daquint dal spiert e sentimaint dal pled d'Engiadina Bassa. Aint ils nouvs cudeschs da scoula dessan [ 16 ]gnir introdüttas las unicas fuormas güstas ...ond impè dad ...and (grond, cridond, mangiond), ...eiva per ...aiva (guardeiva, piglieiva, crideiva), sco eir da tour pü in cunsideraziun l'j (lung) Jon, jodair, jantar, jeva ect.
Las fuormas litterarias sun da revider e schamai da substituir tras meldras. Exaimpel: il pled «sanch» per sonch (putêr sench) fuormas vulgaras, dess gnir suibstituì tras «sunch» (siand main artifizial).
Scha daspö decenis l'Engiadina Bassa s'ha laschada plaschair ün möd da scriver orientà vers l'Engiadin' Ota, nun aise necessari d'avair plü resguards per quaist möd da scriver, chi dvainta adüna pü talian......»
Eir cò nun he let pü inavaunt. E mieu cusdrin, ün dals pochs Smarochets, chi nun avaiva suottascrit la protesta, am dschet in riand: «Uossa mieu cher Gian Curò, scha tü nun est auncha curo da vaira, nu sè pü cu at curer.»
Ma eau respundet be cun ün profuond suspir e m'impisset: