Słownik geograficzny Królestwa Polskiego/Tom II/Grójec

by Filip Sulimierski, Bronisław Chlebowski, Władysław Walewski

[ 845 ]Grójec v. Ogrójec, to samo co Grodziec v. Ogrodziec (Ogrodzieniec), mlejsce odgrodzone, oddzielone w celu zabezpieczenia od napadow nieprzyjacielskich, lub wyłączenia od wspólności w użytkowaniu ziemi przysługującej całemu opolu. Ztąd poszły nazwy: ogród, zagroda. Br. Ch.

Grójec 1.) dawniej Grodziec, miasto [ 846 ]powiatowe nad rz. Molnicą, leży w gub. warszawskiej, pod 51°51'6 szerokości i 38°33'2 długości geograf., przy szosie z Warszawy do Krakowa, w odległości 42 wiorst od Warszawy. Posiada kościół par. murowany, szpital na 20 łóżek zbudowany w 1857 r., szkołę początkową, sąd pokoju okręgu V należący do zjazdu sędziów w Warszawie, zarząd powiatowy, urząd miejski, dom schronienia dla starców i kalek, towarzystwo wkładowe zaliczkowe (założone w 1873 r.). Z zakładów fabrycznych istnieją tu: garbarnia z produkcyą na 2450 rs. rocznie, mydlarnia za 416 rs., 2 olejarnie za 370 rs. i 2 cegielnie za 670 rs. rocznie wyrabiające. Ludność G. wynosiła w 1810 r. 600 dusz (150 żydów), w 1827 r. było tu 120 dm. i 1601 mk., w 1861 r. liczono 142 dm. (20 murow.) i 2586 mk. (w tej liczbie 1790 zyd.). W 1877 r. liczono tu 4413 mk. (2209 męż. i 2204 kob.). Dochód kasy miejskiej wynosił 7593 rs., wydatki zaś 8200 rs. Jestto osada bardzo starożytna. Sama nazwa wskazuje że początkiem jej był gród, mieszczący się zapewne na górze, na której stoi kościół. Poblizka wieś Gródzka wola świadczy, iż jeszcze około XIV w. utrzymywała się pierwotna nazwa osady Grodziec, która przeszła następnie na dzisiejszy Grójec. Już w 1241 r. istniał tu kościół parafialny drewniany, wzniesiony zapewne w obrębie dawnego grodu. W XV wieku jeden z książąt mazowieckich wzniósł tu murowaną świątynię, której zewnętrzne mury przechowały dotąd pierwotną postać. Wnętrze całe uległo wielu zmianom, dach został zniżony, jedna tylko chrzcielnica z 1482 r. przechowała się dotąd. G. został miastem na mocy przywileju Janusza starszego ks. warszawskiego z 1419 r. i otrzymał prawo chełmińskie z przywilejami jakie miały inne miasta mazowieckie (łaźnia, postrzygalnia, waga, wolność od cła). Bolesław Mazowiecki nadał w 1447 miastu łąkę zwaną Błonie, za ogrodem książęcym położoną. Zygmunt I i Zygmunt August obdarzyli G. licznymi przywilejami na targi, jarmarki, mostowe na rz. Molnicy, opłatę brukowego, skład kamieni młyńskich itp. Dzięki tym nadaniom i innym przyjaznym warunkom G. rozwijał się pomyślnie w XV i XVI wieku. Wzniesiono okazały ratusz, ulice brukowane; lustracya z 1564 r. wykazuje 210 domów i wylicza długi szereg rzemieślników. Piwa grójeckie cieszyły się szerokim rozgłosem a wyrabiane tu struny muzyczne rozchodziły się i do sąsiednich krajów jak o tem świadczy Święcicki (Kwartalnik „Kłosów“ str. 105). Przy kościele parafialnym w 1616 r. było dziesięciu księży. Tu urodził się wielki kaznodzieja polski Piotr Skarga; dotąd jeszcze folwarczek należący do jego rodziców zachował nazwę Skargowszczyzny lub Skargowa. Pamiętając o swojem rodzinnem mieście zapisał mu fundusz na utrzymywanie 20 ubogich. Wzrost poblizkiej Warszawy oddziałał niekorzystnie na pomyślny rozwój G. a wojny szwedzkie zniszczyły do reszty miasto i zatarły ślady dawnego dobrobytu. Zniszczał wtedy od ognia okazały ratusz, postrzygalnia i domy mieszczan tak, że pozostało zaledwie 16 domów. W 1765 r. liczono tu ledwo 35 domów. Dopiero za czasów królestwa polskiego połączenie G. z Warszawą i innemi miastami przez drogi bite skoncentrowało tu handel zbożowy dość żyznej okolicy. Utworzenie powiatu grójeckiego i pomieszczenie w G. władz powiatowych (od. 1867 r.) a wreszcie przyłączenie pow. górno-kalwaryjskiego (w 1879 r.) przyczyniło się wielce do wzrostu ludności, zamożności i rozwoju handlu w mieście. Utworzenie towarzystwa wkładowo-zaliczkowego w 1873 r. (173 członków) świadczy o rozbudzeniu się pewnego życia śród samego mieszczaństwa. R. 1881 obywatele pow. grójeckiego a głównie ks. J. T. Lubomirski i M. Bersohn powzięli zamiar założenia w G. szkoły rzemieślniczej. Opis i widoki G. podał „Tyg. Illustr. z 1867 r. t. XV str. 16. Par. G. dek. grójeckiego liczy 2190 dusz. Dekanat grójecki archidyec. warszawskiej, składa się z 18 parafij: Belsk, Błędów, Boglewice, Goszczyn (ob.), Grójec, Jasieniec, Jeziorka, Lewiczyn, Lipie, Łęczeszyce, Michałowice, Mogielnica, Promna, Przybyszew, Rembertów, Tarczyn, Wilków i Worów, poł. w pow. grójec.

Powiat grójecki gub. warszawskiej, utworzony w 1866 r. z części dawnego warszawskiego powiatu, a w 1879 rozszerzony znacznie przez połączenie z pow. górno-kalwaryjskim (ob. Górna Kalwarya), graniczy od północy z pow. warszawskim, od płn. zachodu z błońskim, od zachodu z częścią skierniewickiego i rawskim, od południa rzeka Pilica oddziela go od pow. radomskiego i kozienickiego gub. radomskiej, a od wschodu Wisła oddziela od pow. nowomińskiego i garwolińskiego. Ogólny obszar pow. wynosi 30,31 mil kw. Brzegiem Wisły i Pilicy ciągną się niziny, stanowiące dość szerokie doliny tych rzek, a mianowicie na przestrzeni od Tomczyc do Przybyszewa i od Falęcic do Warki nad Pilicą, tudzież między Mniszewem i Konarami i około Czerska nad Wisłą. Wschodnia połowa powiatu, bliższa Wisły (dawny powiat górno-kalwaryjski), przedstawia obszar lesisty, wzniesiony średnio 350 stóp nad poziom morza i wznoszący się stopniowo ku południowi (około Konar na 400 stóp). Granicę zachodnią tego obszaru stanowi rzeczka Jeziorna. Druga połowa zachodnia przedstawia równinę z glebą przeważnie lekką, piaszczystą; lasy tu wyniszczone drobne rzeczki, nie mając ni zasobów wody, ni należytego spadku, leniwo [ 847 ]podążają do Pilicy i Jeziorny. Co do lasów to w 1880 r. znajdowało się w powiecie 25,846 mr. lasów prywat. nieurządzonych, 9,594 mr. lasów prywat. urządzonych, 3,819 zasianych po wycięciu, 8,446 nie zadrzewianych, 1,536 oddanych za serwituty włościanom, 167 włościańskich dawnych, 5,001 sadów dworskich, 398 włośc. sadów, 37 mr. sadów w osadach. Rolnictwo dla ubóstwa gleby i braku dobrych dróg nie może się pomyślnie rozwijać mimo bliskości Warszawy i położenia między Wisłą a linią drogi żel. warsz.-wied. Żyto, owies i kartofle stanowią główne produkta rolne. Łąki obszerne nad Wisłą i Pilicą sprzyjają hodowli inwentarza. W 1876 r. wysiano (na obszarze obecnego powiatu) 4,495 czetwierti pszenicy, zebrano zaś 33,750 czetw., żyta wysiano 29,690 czetw., zebrano 143,651 czetw.; owsa wysiano 30,296 czetw., zebrano 135,530; jęczmienia wysiano 2014 czetw., zebrano 8312; gryki wysiano 1781 czetw., zebrano 7343; innych zbóż wysiano 1683 czetw., zebrano 8196; kartofli wysadzono 88,000 czetw., zebrano 490,763 czetw. Przemysł fabryczny przedstawia się bardzo ubogo, a mianowicie w 1877 r. istniała tu: 1 cukrownia zatrudniająca 320 ludzi i produkująca za 400000rs. (Czersk), 9 gorzelni z produkcyą na 109205 rs., 5 browarów z produkcyą na 37500 rs., 159 młynów przerabiających za 487935 rs., 3 garbarnie za 3000 rs., 1 krochmalnia za 3000 rs., 1 cegielnia za 2500rs., 1 tartak za 12000 rs., 1 octarnia za 1118 rs., 1 olejarnia za 220 rs. Największa ilość fabryk i najważniejsze (cukrownia, wszystkie gorzelnie i główne obszary) mieszczą się w zachodniej części powiatu (dawniejszy pow. grójecki).

2.) G.-kępina lub G.-starostwo, powiat grójecki, gm. Kobylin, par Grójec. Por. Goszczyn.

3.) G., inaczej Grójce, wieś, pow. włocławski, gm. Pyszkowo, par. Boniewo. Ma kaplicę katolicką św. Krzyża, do filii w Zgłowiączce należącą. Dobra G. składają się z folwarku G., Michałowo, nomenklatury Dębina i wsi G., od Lubrańca w. 7, od Kowala w. 7. Rozl. wynosi m. 793: folw. G. grunta orne i ogrody m. 309, łąk m. 84, pastw. m. 30, wody m. 45, lasn m. 130, zarośli m. 18, nieużytki i place m. 12, razem m. 628; bud. mur. 7, drew. 6. Folw. Michałowo grunta orne i ogrody m. 121, łąk m. 7, pastw. m. 9, lasu m. 26, nieużytki i place m. 2, razem m. 165, bud. drew. 5. Nomenklatura Dębina bud. drew. 4. Jezioro obszaru m. 43, pokłady torfu w niektórych miejscowościach. Wieś G. osad 32, z gruntem m. 43.

4.) G., kol. nad Wartą, pow. koniński, gm. Gosławice (ob.), par. Morzysław. W 1827 r. było tu 11 dm. i 74 mk. Odl. 6 w. od Konina, liczy 424 mr. ziemi żytniej, 156 mk. Są tu obfite pokłady gliny, wyzyskiwane do cegielni.

5.) G.-mały, wś, pow. sieradzki, gm. Złoczew, par. Uników, rozl. mr. 376, w tem gruntów dworskich mr. 185 (niegdyś część dóbr Złoczewska Wieś), włośc. mr. 191. Ludności katol. 214. W r. 1827 było 135.

6.) G.-wielki, pow. sieradzki, gm. Złoczew, par. Uników, dobra donacyjne, rozległości ogólnej m. 1143, w tem gruntów dwor. m. 164, włośc. m, 979. Ludności katol. dusz 307. W r. 1827 było dusz 327, dm. 50.

7.) G., wieś nad rz. Kamienną, pow. opatowski, gm. Bodzechów, par. Ćmielów (ob.). W 1827 r. było tu 34 dm., 316 mk., obecnie liczy 54 dm., 375 mk., 633 mr. ziemi włośc. i 1 mr. dworskiej.

8.) G. lub Grujec, wieś i folw., pow. przasnyski, gm. Chojnowo, par. Węgra, nad rzeką Węgierką położona. Od Przasnysza wiorst 7, od Mławy 30 i pół, od Węgry 4, od szosy między Mławą i Przasnyszem wiorst 2 i pół. Domów 20. Ludności 154 (81 męż., 73 kob.), wszyscy katolicy. Przestrzeni zajmuje 484 mr.; z tego gruntów włośc. 63 morgi, drobno-szlacheckich 421. Gospodarstwo dobre, grunta w połowie piaszczyste, w połowie ciężko-bielicowate; do wsi należy włóka lasu olszowego nad rzeką, łąki błotniste z pokładami torfu. R. 1827 było tu 16 dm., 120 mk. Br. Ch., St. Ch.

Grójec 1.) lub Grodziec, wieś na prawym brzegu Soły, w pow. bialskim, w okolicy górzystej i lesistej, ma parafią rzym. kat., dom przytułku dla 12 ubogich, założony w r. 1627, z kapitałem 4770 zł. wa., szkołę ludową jednoklasową, i liczy 1185 mieszk. wyznania rz. kat. i 23 żydów. Ludność trudni się obok uprawy roli garncarstwem i wyrobami z glinki ogniotrwałej, która się tutaj znajduje. Kościół drewniany został zbudowany w r. 1671 pod wezw. św. Wawrzyńca, parafia dek. oświęcimskiego ma 1593 kat., 27 izr., 3 ewang. Akta są od r. 1680. Większa pos. wynosi 911 m. n. a. roli, 182 m. łąk i ogr., 182 m. pastw. i 345 m. lasu; mniej. pos. 809 m. roli, 82 m. łąk i ogr., 65 m. pastw. i 65 m. lasu.

2.) G., wieś w pow. chrzanowskim, należy do par. rz. kat. w Regulicach a urzędu poczt. w Alwerni, od której jest 3 kil. odległa i liczy 810 mieszk. Ta wieś ma kaplicę murowaną, w której się czasem msza św. odprawia, szkołę ludową 2-klasową i kopalnię węgla kamiennego, łupkowego błyszczącego. Większa pos. (Artur hr. Potocki) wynosi 187 m. n. a. roli, 18 m. łąk i ogr. i 17 m. pastw.; mniejsza pos. 529 m. roli, 45 m. łąk i ogr. i 94 m. pastw. Należał G. do klasztoru tenczyńskiego (Lib. benef. II, 125).

Grójec, wieś, pow. średzki, 8 dm., 75 mk., wszyscy kat., 21 analf. Najbliższa poczta i st. kolei żel. Miłosław.

Grójec, pustkowie pod Boronowem, powiat lubliniecki.

Grójec, jez., przepływa przezeń rzeka Obra (ob.). [ 848 ]

Grójec, góra. Na południe od Zywca, niemal 3 kil. od miasta, w obrębie gminy Sporysza, w pow. żywieckim, wznosi się między rzekami Sołą od zachodu a Koszarawą od wschodu, dosyć spadzista, a dawniej pewnie bardzo nieprzystępna, 612 m. wysoka góra, Grójcem zwana. Na niej wznosił się zamek czyli grodzisko żywieckie. W połowie XIII w. miał tu być zamek łowiecki. Ob. Sporysz. Br. G.

Grójec, niem. Grojetz-Berg, góra w pow. lublinieckim, niedaleko Lubszowa.