Słownik geograficzny Królestwa Polskiego/Tom I/Ciechanowiec

by Filip Sulimierski, Bronisław Chlebowski, Władysław Walewski

[ 677 ]Ciechanowiec, os. i miasto nad rzeką Nurzec, niegdyś w województwie podlaskiem, ziemi drohickiej, o 9 wiorst od ujścia tejże rzeki do Buga, w. 168 od Grodna, w. 47 od Bielska, w. 30 od Drohiczyna, w. 63 od Łomży, w. 133 od Warszawy, w. 14 od Nura, w. 56 od Węgrowa odległe. W XV stuleciu przez rodzinę Kiszków (której jedna gałąź od tego później Ciechanowieckiemi się przezwała) założone i wraz z rozległemi dobrami ciechanowieckiemi, najprzód do tychże Kiszków, potem do przybyłej z Holandyi (spowinowaconej z niemi przez [ 678 ]małżeństwo) rodziny Bremerów a Bryttmar, których protoplastą w Polsce był Idzi baron Bremer a Bryttmar, pułkownik wojsk koronnych; potem do Osolińskich i do Jabłonowskich, a teraz do Ciecierskich należące, rzeką Nurcem rozdzielone na dwie nierówne części, z których miasto Stary Ciechanowiec, na lewym brzegu, od roku 1794 w nowo-wschodnio-prus. królew. regencyi białostockiej, od roku 1807 (wskut. traktatu tylżyckiego) w obwodzie białostockim, pow. drohickim, a od roku 1843 w gub. grodzieńskiej, pow. bielskim leżące; os. zaś Nowy Ciechanowiec, też od roku 1794 w regencyi białostockiej, od roku 1807 w województwie augustowskiem, w obwodzie (następnie powiecie) tykocińskim, na prawym brzegu leżące, a przed kilku laty, z rozporządzenia rządu, do gub. łomżyńskiej, pow. mazowieckiego, gm. Klukowo, par. Kuczyn zaliczone i na osadę zamienione, od podobnież na osadę zamienionego powiatowego miasteczka Wysokie Mazowieckie, wiorst 21 i od stac. warszawsko-peters. kolei żel. Czyżewo 18 w. odległe. W Starym Ciechanowcu ludność wynosi: rz. kat. rodzin 108, płci męz. 322, płci żeń. 337, razem 659; protestantów rodzin 37, płci męz. 74, płci żeń. 73, razem 147; prawosławnych rodzin 27, płci męz. 77, płci żeń. 80, razem 157; starozakonnych płci męz. 1,107, płci zeń. 1,350, razem 2457; w ogóle płci męz. 1,580, płci zeń. 1,840, razem 3,420. Kościół rzym. kat. murowany, fundowany w wieku XIV, z muru wzniesiony 1737 r. Par katol. dek. bielskiego liczy dusz 2,354, przeważnie szlachty zagonowej. Protestancki w 1880 r. wymurowany. Cerkiew w XVI stuleciu ufundowana (od roku 1839 prawosławna), murowana. Żydowska synagoga murowana jedna, domów modlitwy murowanych 3, drewnianych 3. Kaplica rz. kat. na cmentarzu grzebalnym murowana. Druga cerkiew prawosławna Ś-go Aleksandra Newskiego, na głównym placu miasta, naprzeciw rzym. kat. koś., w roku 1864 zmurowana. Statua Ś-go Floryana z blachy, na pięknej kamiennej gotyckiej podstawie. Kolosalny posąg urodzonego tu księdza Krzysztofa Kluka, kanonika kruświckiego, dziekana drohickiego, proboszcza ciechanowieckiego, pierwszego po Syreniuszu i Spiczyńskim przyrodo-pisarzu w języku polskim; z woli Dominika i Justyna Ciecierskich, przez Stefana Ciecierskiego w roku 1850 wystawiony; przez rrzeźbierza Jakóba Tatarkiewicza (ucznia Thordwaldsena) z krajowego kamienia wyrobiony. W rzym.-kat. kościele, w którego wielkim ołtarzu znajduje się piękna wielka kopia obrazu Trójcy Przenajświętszej Karola Maratti, oprócz pomników Teressy Ossolińskiej i Justyna Ciecierskiego, nagrobek pochowanego tu Krzysztofa Kluka, z popiersiem z białego marmuru, dłuta też Jakóba Tatarkiewicza. Szkoły: protestancka 1, w niej uczących się: płci męzkiej i żeńskiej po kilkadziesiąt; parafialna dla katolików, przeniesiona obecnie do wsi Skórca, i tam pod dozorem rządowej nauczycielki kosztem gminy utrzymywana. Domów murowanych 49, drewnianych 256. Szpital dla ubogich przy rzym. kat. kościele, niegdyś dla chorych, bez różnicy wyznania i płci, przez Teresę z Lanckorońskich Ossolińską, starościnę nurską, w roku 1797 ufundowany, z funduszem na utrzymanie bezpłatnie łóżek i chorych 18 i do obsługi tychże 6 sióstr miłosierdzia, 1 kapelana i 1 lekarza; obok obsługi chorych, siostry miłosierdzia zajmowały się dawaniem bezpłatnie biednym dziewczętom nauki religii, czytania, pisania, rachunków i kobiecych robót do roku 1842, w którym zakład ten z rozkazu rządu został zamknięty; dziś pozostały gmach wraz z innemi (wszystkiemi z muru) zabudowaniami i obwiedzionymi dokoła wysokim murem ogrodami: owocowym i warzywnym, jest w ręku prywatnem. Zamek był niegdyś obronny, obwiedziony fosami, wałami i murem, z basztami i strzelnicami, z nieistniejącymi już zwodzonymi mostami; z niego pozostały teraz tylko brama z wysoką wieżą, oraz poprzystawiane do tychże i do murów okolnych budowle, obecnie przez rodzinę Szczuków zamieszkane. Wybudowany był śród tychże, po zniszczeniu przez Szwedów za króla Jana Kazimierza, wielki dwór modrzewiowy; spalony także przez Szwedów za króla Augusta II. Fabryk sukiennych 27, zatrudniających osób 282; wyrabiają rocznie sukna postawów najmniej 3,500, na sumę najmniej rs. 134,000; 3 folusze, 2 młyny, 1 cegielnia, 9 jatek rzeźniczych, sklepów z różnemi towarami mur. i drewn. 98. Sędzia pokoju ucząstku 2-go okręgu bielskiego; przy nim komornik, obrońców przysięgłych 3, asesor 3-go ucz. pow. bielsk, przy nim sekretarz i 2 pisarzy; rada miejska złożona z prezesa i 3 członków. Nowy C., osada, liczy ludności osób 1,042, rz. kat. męż i kob. razem 331, starozakon. męż. 316 kob. 385, razem 711: razem 1,042. Ludność w obu Ciechanowcach według wyznań: katol. rzym. osób 990, kat. grec. (exunitów i Rossyan) 157, protestantów 147, starozakonnych 3,168, razem 4,462. Mieszkańcy Ciechanowca gruntów własnych nie mają, lecz osiedleni są na ziemi należącej do właściciela miasta hr. Stefana Ciecierskiego, na przestrzeni 1,024 dziesiatyn (mórg nowopolsk. 3,072). Z czego pod placami miejskiemi, zabudowanemi przeważnie przez starozakonnych, znajduje się dzies. 42 (126 m.); reszta zaś gruntu jest podzielona na 131 równych części, zwanych czwarciznami, z których każda obejmuję rolę, łąki, pastwiska i zarośle, razem w ilości 7 dzies. i 1,200 sążni kwadr. (22 i pół mórg nowopolsk.). Sieją przeważnie żyto, [ 679 ]które, z wyjątkiem lat zbyt suchych, wydaje 5 ziarn; czynszu rocznego z każdej czwarcizny płacą właścicielowi rs. 4 kop. 45 czyli razem rs. 582 i 95 kop. i podatku t. zwanego podymnego w proporcyi; ceny budowli i siedlisk ogółem z miasta rs. 890. Po odtrąceniu powyższych podatków dochody mieszczanina-rolnika wystarczają zaledwie na utrzymanie rodziny, inwentarza i zaspokojenie niezbędnych potrzeb w gospodarstwie. Połowa mieszkańców płci męzkiej umie czytać i pisać, nadto ¼ część tylko czytać; kobiet zaś umiejących czytać jest połowa, pisać i czytać zaledwie czwarta część. Do dóbr C. należą rozliczne folwarki, między innemi (nieopisany pod lit. B.): Baciki Średnie, folw. i wś, pow. bielski gub. grodzieńskiej, parafii siemiatyckiej, obejmuje ról dworskich ornych 236 dzies., lasów 1,829 dz., łąk 43 dz., nieużytków 45 dz., pastwisk 18 dz.; włościanie mają roli ornej i łąk 122 dz., nieużytków 11 dz., ludności 102 t. j. 45 męż., 57 kob. O innych pod właściwemi nazwiskami. S. C. i L. C.