Słownik geograficzny Królestwa Polskiego/Tom I/Brzeziny

by Filip Sulimierski, Bronisław Chlebowski, Władysław Walewski

[ 415 ]Brzeziny, nazwa wielu wsi i osad, utworzona w ten sam sposób co Leszczyny, Osiny, Lipiny i t. p.

Brzeziny, 1.) nad rz. Mrożycą, miasto powiatowe gub. piotrkowskiej. Posiada kościół parafialny i trzy inne, sąd pokoju okr. II, zarząd powiatu, urząd miejski, szkołę początkową, stacyą pocztową. Odl. od Warszawy wiorst 101. Najblizsza stacya kol. war. wied. w Koluszkach. Połączone są B. drogami bitymi ze Strykowem, Jeżowem, Ujazdem, Łodzią, Piotrkowem i stacyami dr. żel. w. w. w Rogowie i Rokicinach. W 1827 r. było tu 293 dm. i 3186 mk., w 1860 r. 459 dm. i 5185 mk., w tej liczbie 2443 żydów i 682 niemców; obecnie zaś jest 541 dm. i 6300 mk. B. mają 25 zakładów tkackich z produkcyą 158,800 rs. Do miasta należy 3843 m. ziemi; wtem 3231 m. ornej. Data założenia B. nieznana. Autentyczność przywileju Kazimierza W. z 1366 r., potwierdzonego przez Zygmunta Augusta w 1566 r., podlega wątpliwości. W 15 w. musiały być dość ludne, gdyż na wojnę pruską dostarczają w 1459 r. 13 zbrojnych, podczas gdy inne miasta ziemi łęczyckiej dają po 2 tylko. Sarnicki piszący około 1585 r. nazywa je obszernem miastem, słynnem wybornymi rzemieślnikami. Istniał tu zapewne zamek, gdyż była kasztelania brzezińska. Wojny szwedzkie niebardzo zubożyły miasto, gdyż zwiedzający je w końcu XVII w. Verdum nazywa je ładnem miastem (str. 123) i wylicza jego kościoły i gmachy. O podniesienie B. starał się w połowie XVIII wieku ówczesny dziedzic Antoni Lasocki, kasztelan gostyński. W epoce rozkwitu przemysłu sukienniczego w królestwie około 1824 roku rozwinął się on i w B., gdzie liczono 194 majstrów sukienniczych. Dotąd przemysł fabryczny zatrudnia większą część mieszkańców. Z kościołów najokazalszy i najdawniejszy jest parafialny, w stylu ostrołukowym z XIV lub XV w., 1856 odnowiony. Drugi kościół po reformatach murowany założył Kasper Lasocki [ 416 ]w 1627 r., trzeci św. Ducha murowany wystawił w 1737 r. Józef Lasocki, starosta gostyński; czwarty drewniany św. Anny zbudował w 1719 r. Stanisław Bujakiewicz, mieszczanin brzeziński. Opis i widok B. podał Tyg. Ill. (I, 201). Parafia B. dek. brzezińskiego 6383 dusz liczy. Powiat brzeziński gubernii piotrkowskiej utworzony został z połowy dawnego powiatu rawskiego i części łęczyckiego. Graniczy od wschodu z pow. rawskim, skierniewickim, od północy z łowickim i łęczyckim, od zachodu z łódzkim a od południa z piotrkowskim. Powierzchnia jego zajmuje 20,29 mil kw. Stanowi ona równinę, którą jeszcze przed niedawnymi czasy pokrywały lasy, bagna, zarośla, których pamiątką są liczne nazwy osad: Brzeziny, Lipiny, Leszczyny, Osiny, Rokiciny i t. p., tudzież liczne choć drobne rzeczki i strumienie. Wody południowej części powiatu (Czarna Wolborka) spływają do Pilicy, stanowiącej na przestrzeni paru mil granicę powiatu; linia działu wodnego przechodzi w okolicach Brzezin, gdzie spotykamy najwyższe wzniesienia na przestrzeni między Brzezinami a wsiami: Grzmiąca, Lipiny, Malczew, dochodzące do 122,8 sążni pod Lipinami i Teolinem, na prawo od drogi bitej z Brzezin do Łodzi. a od 104 do 108 sażeni pod Malczewem i Grzmiącą. Na północ od tej wyniosłości wody spływają za pośrednictwem rz. Mrogi do Bzury. Przeprowadzenie linii dr. żel. war. wied., przerzynającej powiat B. w całej długości, rozkwit przemysłu fabrycznego w sąsiednim pow. łodzkim i w mieście Tomaszowie, leżącym na granicy południowej powiatu sprowadziły podniesienie się rolnictwa i znaczne stosunkowo zaludnienie, pomimo średnio urodzajnej gleby. Liczne drogi bite, przerzynające powiat we wszystkich kierunkach i łączące wszystkie ważniejsze osady, kolej fabryczno-łódzka idąca od stacyi Koluszki do Łodzi, postawiły tę okolicę w wyjątkowo przyjaznych warunkach dla rozwoju rolnictwa i przemysłu. Z przeprowadzeniem kolei, z napływem ludności rolniczej znikły lasy tak że dziś jedynie w pułudniowo-wschodniej części powiatu około Ujazdu spotykamy większe obszary leśne, niknące przecie w skutek rozwoju fabryk w Tomaszowie. Średni wysiew zbóż wynosił w latach od 1870 do 1872 r.: 5,000 czetwierti pszenicy, 20,600 czetw. żyta, do 28,000 innych zbóż i 54,000 czetw. kartofli. Średni zbiór zaś 17,300 czetw. pszenicy, 72,000 żyta, 115,000 innych zbóż, 220,000 czetw. kartofli. Przemysł fabryczny B. pow. koncentruje się głównie w Tomaszowie, którego roczna produkcya przedstawia około 3,200,000 rs. wartości w wyrobach wełnianych i bawełnianych. Z zakładów fabrycz. istnieją w pow.: 6 przędzalni bawełny i fabryk wyrobów bawełnianych, 1990 tkackich warsztatów, 525 warsztatów sukienniczych i tkackich wełnianych, 14 gorzelni, 2 browary, 1 dystylarnia, 2 olejarnie, 1 papiernia, 1 młyn parowy, 88 młynów zwyczajnych, 29 garbarni, 2 mydlarnie, 1 fabryka wapna, 10 cegielni, 3 zakłady żelazne. Pod wzlędem sądowym B. powiat dzieli się na cztery okręgi sądów gminnych: w Strykowie, Woli Cyrusowej, Gałkówku i Ujeździe. Jeden sąd pokoju dla Brzezin i Tomaszowa w Brzezinach. Pod względem administracyjnym dzieli się na 15 gmin: Będków, Bratoszewice, Biała, Ciasny, Długie, Dmosin, Dobra, Lipiny, Łaznów, Łazisko, Mruga dolna, Mikołajew, Niesułków, Popień. Pod względem kościelnym dekanat brzeziński dyecezyi warszawskiej składa się z 18 następnych parafij: Będków, Bratoszewice, Brzeziny, Chorzęcin, Dmosin, Dobra, Gałków, Główno, Jeżów, Kołacinek, Kożle, Niesułków, Skoszewy, Stryków, Szczawin, Tomaszów i Ujazd.

2.) B., wś, pow. warszawski, gm. Brudno, par. Tarchomin. W r. 1827 r. liczyły 34 dm., 264 mk.

3.) B., wś, i folw., o milę od Stężycy, pow. garwoliński, gm. Trojanów, par. Brzeziny. Posiada kościół par. drewniany, erygowany wraz z parafią 1684 r. przez Franciszka z Chomętowa Sochę Chomętowskiego. W 1827 r. było tu 85 dm. i 475 mk., obecnie 55 dm., 438 mk. i 1146 morg. obszaru. Par. B. dek. garwolińskiego, dawniej stężyckiego, 820 dusz liczy.

4.) B., kol. pow. turecki, gm. Kościelnica, par. Uniejów, z 13 dymów złożona, 300 morg. rozległości; przy szosy uniejowsko-dąbskiej, założona w dobrach rządowych za czasów pruskich 1792 roku z deportowanych nadreńczyków, którzy pozakładali winnice i urządzili się jak w dawnej swej ojczyźnie. Klimat i inne okoliczności zniszczyły kwitnący chwilowo stan osad; przybysze zmarnieli, i dziś B. są osadą czysto-polską.

5.) B., duże i małe, wś i folw., pow. częstochowski, gm. Huta-Stara, par Częstochowa. Leżą na prawo od drogi z Częstochowy do Koziegłów, o 6 w. od Częstochowy. R. 1827 B. duże liczyły 34 dm., 227 mk., B. małe zaś 16 dm. i 160 mk.; obecnie B. wielkie 39 dm., małe zaś 15 dm.

6.) B., folw., pow. kaliski, gm. Ostrów kaliski, par. Godziesze. Urząd gminny. W 1827 r. liczyły 10 dm., 132 mk.

7.) B., wś rządowa, pow. kielecki, gm. Morawica, par. Brzeziny, posiadają kościół parafialny murowany z 1643 r. i szkółkę. Najbliższy trakt bity kielecko-krakowski. W 1827 r. B. liczyły 88 dm., 445 mk. Par. B. dek. kieleckiego 4313 dusz liczy.

8.) B., wś rządowa, pow. stopnicki, gm. i par. Szydłów. Leży na lewo od drogi bitej z Chmielnika do Kurozwęk. W 1827 r. było tu 56 dm., 333 mk.

9.) B. Chniszewskie, wś i folw. pow. chełmski, gm. i par. Swierze. [ 417 ]Leżą przy samej linii dr. żel. nadwiślańskiej, między stacyami Chełm i Dorohusk, śród błot rozległych. W 1827 r. było tu 43 dm. i 242 mk., obecnie 54 domów. Na mapie wojsk. topogr. (XX—2) mylnie nazwane Brzezno.

10.) B. Mogielnickie, wś, pow. chełmski, gm. Siedliszcze, par. rz. kat. Pawłów, dla ludności rusińskiej par. Siedliszcze. W 1827 r. było tu 7 dm. i 36 mk.

11.) B. Puchaczowskie, wś, pow. chełmski, gm. Brzeziny, par. Puchaczów. Znajduje się tu urząd gm. W 1827 r. B. liczyły 32 dm. i 232 mk. Gmina B. należy do s. gm. okr. I w Cycowie, st. p. Łęczna, od Chełma odl. 30 wiorst. Ludn. 5599.

12.) B., wś, nad rz. Wojsławką, z prawego brzegu, pow. krasnostawski, gm. Czajki, par. Surchów, przy drodze z Krasnegostawu do Wojsławic, w okolicy górzystej, poprzerzynanej licznymi wąwozami. Wieś B. wzniesioną jest na 572 stóp nad powierzchnią morza; 1827 roku było tu 16 dm., 172, obecnie 34 dm.

13.) B., wś, pow. lubartowski, gm. Łuck, par. Lubartów. W 1827 r. liczyły 45 dm., 234 mk.

14.) B., wś, pow. biłgorajski, gm. Aleksandrów, par. Gorecko. W 1827 r. było tu 24 dm. i 158 mk. Br. Ch.

Brzeziny-Chrzczony, B.-Janowięta, B.- Wytrykusy, wsie gub. grodz., w b. ziemi bielskiej.

Brzeziny, 1.) dolne i górne, wś, pow. ropczycki, 5701 morg. rozl., wtem 3736 m. roli ornej, 355 dm., 2250 mk.; paraf. w Brzezinach górnych. Kościół paraf. pod wezwaniem św. Mikołaja bardzo starożytny, drewniany, poświęcony w r. 1501. Par. katol. dek. wielopolskiego liczy 2728 wiernych. Szkoła ludowa jednoklasowa, położenie pagórkowate w glebie żytniej.

2.) B., Brzezna (z przysiołkiem Rostoki), wś, pow. sądecki, par. Tropie, o 8 kil. od Gródka nad Dunajcem.

3.) B., przysiołek Bełzca.

Brzeziny, 1.) folw., pow. średzki, ob. Koszuty.

2.) B., folw., pow, kościański, ob. Przysieka. M. St.

Brzeziny, 1.) niem. Brzeczini lub Briesen, folw. dóbr Sumina, pow. starogrodzki, st. p. i par. Starygród.

2.) B., niem. Birkeneck, wolne sołectwo, pow. brodnicki, par. Źmijewo, st. p. Brodnica.

3.) B., niem. Bresin, wś włośc., pow. świecki, urz. st. cyw., par. i st. p. Osie, ma szkołę, 45 dm., 382 mk., 50 kat. a wraz z Brzezińskiemi Walkowiskami i Rumunkami; 2697 morg. rozległości.

4.) B., niem. Birkenrode, folwark, powiat świecki, parafia Bzowo, założony 1833 roku.

5.) B., folw., pow. chełmiński, gm, i urz. st. cyw. Wieldządz, par. Sarnowo, st. p. Trzebieluch, ma 3 dm., 45 mk. kat. Należał dawniej do Pilewic, 1782–1830 był w ręku Działowskich, 1830–62 Gałkowskiego, 1862–72 Bronisza.

6.) B., niem. Birkenau (od r. 1866), folw., pow., lubawski, gm., urz. st. cyw., par. i st. p. Skarlin; ma 518 m. rozl., 3 dm., 4 kat.

7.) B., niem. Bresin, wś, pow. grudziąski (Kętrz.).

8.) B., os., pow. kartuski, st. p. Przodkowo.

Brzeziny, leśnictwo dóbr Rusinowic, pow. lubliniecki.