Słownik geograficzny Królestwa Polskiego/Tom I/Babimost

by Filip Sulimierski, Bronisław Chlebowski, Władysław Walewski

[ 69 ]Babimost, po niem. Bomst, miasto pow. w W. Ks. P., okrąg poznański, pod 52°10' półn. szer. i pod 33°30' wschodn. dług. od Ferro, nad Zgniłą Obrą, płynącą do Obrzycy, dopływu Odry, w dolinie; na zachód i wschód wznoszą się małe wzgórza wzdłuż rzeki; ziemia w okolicy lekka, po części piaszczysta; w miejscach najniższych znajdują się torfowiska. Gmina miejska składa się z 5 miejscowości; 1) B.; 2) dworzec kol. żel.; 3) folw. Kollige; 4) Leśny folwark (Waldvorwerk); 5) młyn Hamer (Hammermühle). Ma 281 dm., 2272 mk. podług liczenia z r. 1871; w r. zaś 1875 było tylko 2184, czyli 88 mk. mniej. Mieszkańcy należą przeważnie do narodowości niemieckiej. W r. 1871 było ludn. męz. 1054, żeńsk. 1218, [ 70 ]ewang. 1070, kat. 1042, izr. 160; 276 analf. Mieszkańcy zajmują się rolnictwem, uprawą chmielu, owoców i winorośli (rocznie zbiera się w przecięciu 1300 hektolitrów wina). B. jest miastem powiatowem, ale naczelnik powiatu ma urzędową siedzibę w Wolsztynie,nawet komisarz obwodowy mieszka w Hamrze. Sąd najbliższy okręgowy, od października r. 1879 umieszczony w Zbąszyniu, podwładny sądowi ziemiańskiemu w Międzyrzeczu. Kościół parafialny kat. należy do dekanatu zbąszyńskiego. Nadto B. ma kościół protestancki i synagogę. Ma szkołę kilkoklasową elementarną bezwyznaniową, powstałą z dawniejszych trzech szkół wyznaniowych. B. jest stacyą dr. żel. na linii ze Zbąszynia do Guben, o 86 kil. od Poznania; w Zbąszyniu dwie się rozchodzą koleje, jedna z Poznania prowadząca do Frankfurtu nad Odrą, druga z Poznania przez Guben do Drezna. Urząd pocztowy trzeciej klassy. Dawniejszy trakt z Poznania do Cylichowy, drugi ze Wschowy do Międzyrzecza i Skwierzyny przez B. prowadzi. Pomiędzy rzemieślnikami wielu jest szewców, pewna ilość sukienników, miasto znaczny prowadzi handel bydłem, ma aptekę, w pobliżu są trzy gorzelnie; cztery jarmarki rocznie, kramne i na bydło. Rzączyiński wspomina, że około r. 1253 już winnice pod B. istniały. Z dwoch kościołów katolickich parafialny wzniesiony został w r. 1740 ze szczodrobliwości Adama Ponińskiego, kasztelana poznańskiego, starosty naówczas babimoskiego, ks. Świecimskiego i ks. Wawrzeńca Świniarskiego, proboszczy miejscowych. Pożar zniszczył ten kościół r. 1836. Odbudowany, nie zawiera w obecnym stanie żadnych pomników przeszłości; probostwo należy do bardzo starożytnych. Drugi kościół św. Jacka, założony za miastem r. 1609; prawo kolacyi służy rodzinom babimoskim: Klocek, Kawka i Hamerczyk. Kościół protestancki istnieje od r. 1782. Ratusz nowy wystawiono po r. 1840. Król Zygmunt I nadał miastu prawo magdeburskie i przywileje, takie same, jakie miało m. Poznań. W r. 1656 Szwedzi złupili dwa razy B., wr. 1710 B. ucierpiał przez pomór, w r.1781 pożar go zniszczył. W r. 1832 wielki pożar znowu miasto nawiedził, przyczem kościół parafialny znaczne poniósł uszkodzenia. W dawniejszych wiekach B. był starostwem niegrodowem i miał zamek szarościnski, wspominany już na początku wieku XIV. Starostwo B. płaciło w 1782 r. 2998 złp. kwarty. Poprzednio było to dziedzictwo zamożnej rodziny pomorskiej Szwenców, która gdy r. 1307 zdradziła kraj, wszystkie jej dobra razem z B. przeszły do własności publicznej; miasto obecnie jeszcze do rządu należy. Od czasu konfiskaty miejsce to zaczęło być starostwem niegrodowem. W połowie wieku XVIII starostą był Karol Biron ks. kurlandzki, po nim Piotr Potocki; do r. 1798 Łukasz Bniński. W tym r. rząd pruski darował dobra starościńskie jenerałowi Köekritz, który je sprzedał Unruhom. Tytularnym proboszczem babimoskim był uczony bibliotekarz Załuski i sławny bibliograf polski Janocki, zmarły w r. 1780. Opis B. czyt. w Tyg. ill. z r. 1876 Nr. 37. Powiat babimoski graniczy na północ z międrzyrzeckim, na zachód z Brandeburgią, na zachód-południe ze Szląskiem, na południe z pow. wschowskim, na wschód z kościańskim a na północo-wschód z bukowskim. Rozległości ma 18,814 mil kwadr. Ziemia powiatu przeważnie jest piaszczysta, jako dalszy ciąg równin brandeburskich od Krosna się poczynających; jest równiną rzadko tylko przerywaną małemi wzgórzami, jako to pod Mochami w części południowej, pod Hamrem w północnej, pomiędzy Babimostem a Kopanicą w zachodniej części. Cztery rzeki przepływają powiat: Obra, Obrzyca, Zgniła Obra i Dojca. Obra płynie ze wschodniej części powiatu od Terespola (Theresienau) i Faustynowa ku zachodowi, mija Kębłowo, Obrę wieś, od Kopanicy zmienia kierunek ku północy, płynie przez jeziora Wielkowiejskie, Chobienickie i Grojeckie, za wsią Grojcem dopływa do pow. międzyrzeckiego. Dla powolnego biegu powstały na jej brzegach rozległe błota obrzańskie. Staraniem gorliwych obywateli mających posiadłości w tym powiecie i sąsiednich, a mianowicie Edwarda hr. Raczyńskiego, generała Chłapowskiego i pod nadzorem rządowym osuszono błota, wyczyszczono koryto rzeki, uspławniono ją; obecnie nad jej brzegami rozległe znajdują się łąki. Obrzyca wypływa z jeziora Oberskiego, dąży w okolicę Kargowy, pomiędzy wsią Chwalimem a wsią brandeburską Smolnem (Gross-Schmöllen) przyjmuje Zgniłą Obrę i sama w pow. celichowskim wpada do Odry. Zgniła Obra powstaje w pow. międzyrzeckim z błot brojeckich, wpływa do pow. babimoskiego pod wsią Małe Podmokle (Posemukel), w kierunku południowym płynie przez miasto Babimost, jezioro Wojnowskie i łączy się z Obrzycą. Dojca, mała rzeczka, poboczna Odry. Pow. bogaty jest w jeziora, których liczą około 30; oprócz już wymienionych, nalezą do większych: Wolsztyńskie, Wielkowiejskie, Mochskie, Hamerskie, Wioszczańskie, i jeziora w okolicy Przemętu, Błotnicy, Radomierza, Górsa i Wielunia. Mieszkańców pow. miał 1871 r. 55,106, r. zaś 1875—54,797, z których na miasta przypada 12,048. Liczy ich 7: 1) Babimost (Bomst). 2) Kębłowo (Kiebel), 3) Kopanicę (Kopnitz), 4) Rakoniewice (Rakwitz), 5) Rostarzewo (Rothenburg), 6) Kargowę (Unruhstadt), i 7) Wolsztyn (Wollstein); ma 7 gmin miejskich i 34 obwodów dominialnych, ogółem 253 [ 71 ]miejscowości, 6839 domów mieszkalnych. Ludność, powyżej oznaczona w r. 1871, dzieli się na 25993 mężczyzn, 29,113 kobiet; podług wyznań, na 24,132 ewangelików, 29,904 katolików, 26 dysydentów, 1044 żydów. Katolicy prawie wszyscy są Polacy; katolików Niemców bardzo niewielu mieszka po miastach, mniej jeszcze po wsiach. We wsi Chwalimie tylko ludność wendyjska jest wyznania luterskiego. W przecięciu na milę kwadratową przypada około 2700 mieszk.; pow. B. należy w W. Ks. Pozn. do drugiego rzędu powiatów pod względem zaludnienia; 7 tylko powiatów więcej ma stosunkowo ludności. Głównem zatrudnieniem i środkiem utrzymania się mieszkańców jest rolnictwo i chów bydła. Miejscem urzędowania naczelnika powiatu czyli landrata jest Wolsztyn; pow. podzielony jest na 5 obwodów mniejszych administracyjnych, na czele każdego ustanowiony jest komisarz dystryktowy. Obwody są: 1) kargowski, 2) rakoniewicki, 3) wolsztyński, 4) hamerski, 5) zaborowski (Unterwalden). Urząd poborowy znajduje się także w Wolsztynie. Od czasu nowej organizacyi sądowej umieszczono sądy w Zbąszyniu, w Wolsztynie i w Kargowie, które należą do sądu ziemiańskiego w Międzyrzecu, nadziemiańskiego w Poznaniu. Parafij katolickich jest w pow. 13: Gościeszyn, Kębłowo, Kopanica, Obra, Rakoniewice, Ruchowice, Siedlec, Wolsztyn, należące do dekanatu grodziskiego, Przement do dek. szmigielskiego, Ciosaniec (Röhsrdorf), Kaszczór (A1t-Kloster) do dek. wschowskiego, Babimost, Nowe-Kramsko, (Neu-Kramzig) do dek. zbąszyńskiego. Parafij protestanckich jest 7: Babimost, Kargowa, Kopanica, Rakoniewice, Rostarzewo, Świętno (Schwenten) i Wolsztyn. Żydzi mają w kilku znaczniejszych miasteczkach synagogi: w Wolsztynie, w Babimoście, Kargowie i Rakoniewicach. Szkół wyższych nie ma w powiecie; szkoły miejskie i elementarne wiejskie pod nadzorem są inspektora pow., który mieszka w Wolsztynie; 10,538 jest analfabetów. Księgarnia i drukarnia w pow. utrzymują się od czasu dość dawnego w Wolsztynie. Powiat ma obszaru mórg 405,753, z tych na własność większą przypada mniej więcej 169,328 m. Przed 30 laty do niemieckich właścicieli należało włącznie z królewszczyzną obejmującą 35,191 m. i z dobrami księcia niderlandzkiego, mającemi 17,618 m.— w ogóle 101,000 mórg, od r. 1848, około 10,000 mórg jeszcze przeszło w ręce niemieckie, tak, że obecnie posiadłości polskie dochodzą tylko do 58,000 mórg, należących do 6 właścicieli. Lasy, które przed 30 laty 84,000 m. miały obszaru, — pomiędzy temi królewskie około 24,000, w prywatnych własnościach w znacznej części są wytrzebione, w królewszczyznach tylko się jeszcze utrzymują. Grunt w większej połowie nalezy do średnio urodzajnych, w mniejszej do lekkich; wód, bagien, nieużytków, jest jeszcze mniej więcej piąta część, chociaż teraz już stosunek jest korzystniejszy niż przed trzydziestu laty, kiedy więcej nad czwartą część było obszarów nieprzydatnych do rolnictwa. Skrzętna i wytrwała praca rolnika do tego stopnia ulepszyła rolę, że ziemie, nawet lekkie, wydają, już nie tylko żyto, lecz rzepak i pszenicę. Gorzelnie znajdują się w Kaszczorze, w Babimoście, w Mielęcinku (Friedenfeld), w Wielkiejwsi, w Grojcach, w Gościeszynie. w Hamrze, w Komorowie, w Powodowie (Lehfelde), w Jaromierzu (Pauerwiese), w Ruchocicach, w Tuchorzu, w Zaborowie, w Widzimiu, we Wiosce, w Woynowie, w Wroniawach, w Kargowie; browary: w Babimoście, w Kopanicy, w Rakoniewicach, w Wolsztynie, w Kargowie; młyny parowe: w Powodowie, w Komorowie, w Karnie i Zaborowie; cegielnie: w Babimoście na folwarku, w Rakoniewicach, we Wiosce. Urząd pocztowy drugiej klasy ze stacyą telegraficzną jest w Wolsztynie; urzędy zaś pocztowę 3 klasy są w Babimoście, w Rakoniewicach ze stac. telegr.; w Rostarzewie, w Kargowie ze stac. telegr.; ajentury pocztowe: w Hamrze, w Chobienicach, w Kopanicy, w Obrze, w Przemęcie. Gościńce bite przechodzą przez powiat: z Poznania do Cylichowy przez miasta: Rakoniewice, Rostarzewo, Wolsztyn, Kopanicę i Kargowę; ze Wschowy do Międrzyrzecza przez Kaszczór i Wolsztyn. Kolej żelazna poznańsko-gubeńska przerzyna powiat ze stacyą w Babimoście. Ludność napływowa niemiecka dawno już pow. zamieszkuje z powodu bliskiej granicy szląskiej i brandeburskiej; przed wojnami szwedzkiemi mniej daleko było Niemców. Częste najazdy nieprzyjacielskie za Jana Kazimierza, a głównie za Augusta II, głód i morowe powietrze, tak wyludniły znaczną część wsi, że właściciele zniewoleni byli sprowadzić do nich kolonistów, niemieckich. Do takich należą: Gola, Głodno, Stodolsko, Barłożna, teraz niemieckie, do XVII wieku całkiem polskie. Od czasu okupacyi pruskiej, miejscowości, z niewielu wyjątkami, otrzymały obok pierwotnych nazwisk polskich urzędowe nazwy niemieckie, co się stosuje do wszystkich zresztą powiatów W. Ks. Pozn. Cały teraźniejszy pow. babimoski należał do dawnego województwa poznańskiego. M. St.

Babimost, dobra szl., pow. babimoski, o 7 kil. od miasta t. n., 4047 morgo rozl., 8 miejsc.: 1) B.; 2) folw. Wiebelshof; 3) Bergvorwerk; 4) Laske; 5) Unruhsaue; 6) Hansteinowo; 7) Augustshöhe; 8) Ziegeleigehöft; 13 dm., 151 mk., 112 ew., 39 kat.; 23 analf.