Słownik geograficzny Królestwa Polskiego/Ekaterynosław

by Filip Sulimierski, Bronisław Chlebowski, Władysław Walewski

[ 321 ]Ekaterynosław, miasto gubernialne, na prawym brzegu Dniepru, przez księcia Potemkina roku 1786, na miejscu gdzie była wieś Połowica założone, o 44 i pół mil od Chersonu, o 1497 w. od Petersburga odległe. Miasto obszerne, na dwóch wzgórzach zbudowane, przecięte szerokiemi, prostemi ulicami i wielkiemi placami. Dzieli się na 2 części: dolną (podole, padół) i górną. W pierwszej na wzmiankę zasługuje główna ulica ekaterynosławską albo wielką zwana, drzewami zasadzona, stanowiąca bulwar blisko pół mili długi, który jednym końcem dotyka ogrodu miejskiego, gdzie się szkoła ogrodnictwa znajduje, a drugim górnej miasta części, gdzie wystawiono roku 1846 pomnik dla Katarzyny II. Tu się znajduje także katedra grecka, po za którą pałac księcia Potemkina z obszernym ogrodem, dziś na resursę zamieniony. Ogród ciągnie się po nad brzegami Dniepru, zkąd malownicze otwierają się widoki. Naprzeciwko ogrodu wystaje z wód Dniepru wyspa, na której, podług projektu księcia Potemkina, miał być uniwersytet założony. Etat rubli srebrem 313340 kopiejek 30 wynoszący, przez rząd roku 1784 zatwierdzony został; prócz tego na utrzymanie uniwersytetu przeznaczone zostały dochody z jeziór solnych na wybrzeżu kinburskiem leżących. Oprócz nauk, wykładać miano sztuki piękne; mianowani nawet byli profesorowie, a na dyrektora akademii muzyki i sztuk pięknych przeznaczony Sarti. Jednakże zamiar ten do skutku nie przyszedł, z tego głównie powodu, że miasto gubernialne wybudowanem jeszcze nie było. Dziś Ekaterynosław mieszkańców ma 25462 płci obojej i przystań statków parowych. Kościół katolicki ś. Józefa zbudowany ze składek r. 1877. Cerkwi oprócz katedry 9, dom modlitwy i synagoga żydowska; gimnazyum gubernialne z pensyą i biblioteką, szkoła powiatowa i parafialna, seminaryum ze szkołą powiatową duchowną i parafialną, szkoła żydowska rządowa, pensyj żeńskich 3, szkoła żeńska dla przychodzących, szkoła ogrodnicza, ochrona dla dzieci, szpital wojskowy i cywilny, dom obłąkanych, biblioteka publiczna, muzeum, 2 ogrody publiczne, bulwar, fabryka sukienna, odlewów żelaznych, browar, 2 mydlarnie, fabryk do topienia łoju 7, świec 5, cegielni 4, do przemywania wełny 3, drukarnia 1, litografia 1, aptek 2, sklepów 220, zajazdów 16, młynów deptaków 14, magazynów mebli i narzędzi rozmaitych 2. Jarmarków dorocznych 3. Towarów na te jarmarki w r. 1860 przywieziono za rub. sr. 2292834, sprzedano za rub. sr. 1308435. Dochód miejski 1876 roku wyniósł rub. sr. 151005, rozchód 150795.

Gubernia ekaterynosławska stanowi część kraju Noworossyjskiego (ob.). W r. 1783 z polecenia rządu utworzono z ówczesnych gubernij noworossyjskiej i azowskiej namiestnictwo ekaterynosławskie, nazwane od miasta Ekaterynosławia, niedawno przedtem przez ks. Potemkina założonego. Na miasto gubernialne przeznaczony był tymczasowo Kremieńczuk. Namiestnictwo na 15 powiatów podzielono, których miastami powiatowemi były: Ekaterynosław, Gradyżsk, Połtawa, Sławiańsk, Maryupol, Cherson, Bachmut, Pawłogród, Nowomirgród, Elizabetgród, Nowomoskowsk, Konstantynogród, Aleksopol, Donieck i Aleksandrya. Prócz tego do namiestnictwa należały miasta bez powiatów: Azów, Taganrog, fortece ś. Dymitra, Pierewołoczna, Nikopol, Olwiopol, Berysław, Nahiczewań, Kremieńczug i Witowka. Mieszkańców miało 774550. W r. 1792 cała prowincya oczakowska, t. j. kraj pomiędzy rzekami Bohem, Dniestrem, Kodymą, Jahorlikiem i morzem Czarnem, przyłączona do Rossyi i do namiestnictwa [ 322 ]ekaterynosławskiego wcielona. Paweł I zwinął to namiestnictwo wkrótce po wstąpieniu na tron, rozkazawszy przyłączyć północne jego części do Małej Rusi, a resztę wcielić do składu nowo utworzonej gubernii noworossyjskiej. Aleksander I wznowił gubernią ekaterynosławską, chociaż w mniejszej niż przedtem objętości. W czasie późniejszym przyłączono do niej m. Rostów nad Donem, z powiatem, który przed r. 1834 do obrębu taganrogskiego należał. Obecnie gubernia ekaterynosławska graniczy na północ z gubernią charkowską (rzeką Dońcem północnym i po części lądem) i półtawską (rzeką Dnieprem i Orelą); na wschód z ziemią wojska dońskiego (rzeką Kalmiusem); na południe z Czarnomoryą, morzem azowskiem i gubernią taurycką; na zachód z gubernią chersońską. Powiat rostowski, odrębną część gubernii ekaterynosławskiej stanowiący, opasany jest ziemią wojska dońskiego i morzem azowskiem. Największa długość gubernii od wschodu ku zachodowi 61 mil wynosi, a szerokość od północy ku południowi 39 i pół mil. Powierzchnia (podług Struvego) 1206 mil kw. czyli 6078240 dziesięcin stanowi. Podług Strielbickiego 59507 w. kwad. Gubernia dzieli się na 8 powiatów: ekaterynosławski, wierchnie-dnieprowski, nowo-moskiewski, pawłogrodzki, aleksandrowski, bachmucki, sławiano-serbski i rostowski. Do gubernii należy także miasto Taganrog z okręgiem, osobny zarząd stanowiącym. Gubernia ekaterynosławska należy pod względem własności fizycznych do stepowej przestrzeni Rossyi. Powierzchnia jej, z wyjątkiem nieznacznych wyniosłości granitowych, od brzegów Bohu przez Inguł i Ingulec idących ku progom dnieprowskim, jest w ogólności równą i składa się po większej części z pochyłości stepowych, znaczną przestrzeń zajmujących. Wzgórza znajdują się w stronie wschodniej i południowej nad rzekami Dońcem północnym i Końską. Najwynioślejsze miejsce zajmuje powiat wierchnie-dnieprowski, na prawym brzegu Dniepru leżący i z trzech prawie stron tą rzeką otoczony. Rzeki, północną część gubernii skrapiające, należą do basenów mórz Czarnego i Azowskiego. Dniepr oblewa północną część gubernii i przyjmuje do siebie Samarę: nad granicą północno-wschodnią płynie Doniec, a nad południowo-wschodnią Kalmius. Na wzmiankę zasługują też rzeki Orel, Ingulec, Buzuwłuk, Końska i niektóre inne. Jeziór znaczniejszych nie ma. Bagna zajmują ¹/₆₀ część prawie całej przestrzeni gubernii; najznaczniejsze co do obszerności znajdują się w pobliżu morza Azowskłego i w powiecie rostowskim, gdzie stanowią ¹/₁₁ powierzchni powiatu. Położenie otwarte gubernii sprawia, że tu bardziej niż w innych miejscach czuć się daje gorąco i zimno. Niekiedy w połowie listopada po wielkich śniegach mrozy się zaczynają, a potem nastaje ciepło, śnieg znika, pojawia się mgła i deszcze padają ciągle. Wiosna zaczyna się zwykle w końcu marca; największe upały trwają od maja do sierpnia włącznie i do 30° R. dochodzą; wrzesień i październik najpiękniejszą stanowią porę roku. Grunt w części północnej gubernii składa się z soczystej ziemi czarnej, zdatnej do rolnictwa; przeciwnie zaś część południowa jest piaszczystą i kamienistą. Najbardziej piaszczysty, suchy i nieurodzajny pas ziemi stanowi przestrzeń pomiędzy Berdą a Kalmiusem, gdzie leży piaszczysta ława (kosa) białosarajska, nazwana tak od rzeki Białosarajki, do morza wpadającej. Lasów w gubernii jest bardzo mało, tylko około 101000 dziesięcin. Roślinność tutejsza składa się głównie z dębów. Niedostatek drzewa budowlanego zastępuje się kamieniem płytowym, na opał zaś sitowia i trzciny używają. W powiecie pawłogrodzkim odkryto alabaster i kamień młyński; w powiecie wierchnie-dnieprowskim i aleksandrowskim znajduje się w dobrym gatunku glina; w okręgu maryupolskim, i w powiatach bachmuckim i sławiano-serbskim bogate pokłady węgla kamiennego, na przestrzeni 43 mil; prócz tego znajduje się tamże ruda żelazna i jeziorka słone. Ogólna ludność 1000000 przeszło płci obojej wynosi. Większość stanowią Małorusini, głównie kozacy; z innych narodowości: Wołochów albo mołdawian 9858, serbów 858, polaków 8000 przeszło; greków 32633; ormian 14931, niemców 13232, żydów 36331 i cyganów 425. Ogólna przestrzeń gubernii 6078240 dziesięcin wynosi, z tych (podług Tęgoborskiego) ziemi uprawnej 1200000 dziesięcin, łąk i lasów 102000, ziemi nie uprawnej, wygonów, bagnisk, wrzosu, dróg i t. p. 3376200 dziesięcin. Większa część ziemi uprawnej składa się z tłustej ziemi czarnej, nie wymagającej użyznienia. Na ziemiach nieuprawnych osiadają, z rozporządzenia rządowego, przybylcy z innych gubernij, każdy z nich otrzymuje po 8 dziesięcin; orzą zwykłym pługiem ukraińskim o 6 albo 8 wołach; w pierwszym roku grunt na bachczę się używa, w drugim i trzecim sieją pszenicę albo inne ziarno, następnie przez 2 albo 3 lata leży odłogiem. Rolnictwo wynagradza szczodrze pracę, dostarczając poddostatkiem zboża nietylko na użytek wewnętrzny, lecz pozostawiając znaczne zapasy dla gorzelni i wysyłki, przez porty azowskie, za granicę. Od r. 1846 istnieje tu folwark rządowy gospodarstwa wzorowego. Ogrodnictwo warzywne małe czyni postępy już to dla braku zdolnych ogrodnikow, już też dla małoznaczącego produktów odbytu. Ogrodnictwo [ 323 ]owocowe z zamiłowaniem nietylko przez obywateli ziemskich, ale przez włościan nawet uprawiane; pełno jest obszernych i wzorowo utrzymywanych ogrodów owocowych. Szkoły rządowe ogrodnictwa istnieją w Ekaterynosławiu i Taganrogu. W ostatnim czasie ogrody owocowe zajmowały przestrzeni 33000 dziesięcin. Częste susze zgubny wpływ na pomyślność ogrodnictwa wywierają. Owoce najwięcej upowszechnione są: jabłka, gruszki, wiśnie, śliwki, morele i brzoskwinie (rzadko.) Robiono próby uprawiania winogron w powiecie rostowskim i okręgu maryupolskim; ale wina rosną z wielką trudnością, w miejscach od północy zasłonionych i wystawionych na działanie słońca. Jedwabnictwem trudnią się głównie koloniści; w osadach włościan rządowych znajdowało się 42 plantacyj morwowych, w tych drzew było 23311. Po rolnictwie, hodowanie bydła zajmuje pierwsze miejsce. Bydłe rogate, oprócz konsumcyi miejscowej, idzie ztąd do gubernij środkowych i obu stolic, a wełna sprzedaje się na głównych jarmarkach wełnianych w guberniach mało-ruskich. Podług wiadomości 1860 r., liczba bydła wynosiła; koni 103590, bydła rogatego 595690, owiec 2250900 (w tej liczbie cienko-wełnistych 1450300), trzody chlewnej 255730 i wielbłądów 5. Najlepsze stadniny znajdują się w dobrach obywateli Miklaszewskiego, Bohdanowicza, Kapnista i księcia Worońcowa. Najlepsze rasy tureckiego bydła rogatego są: samarska (szara) i kałmycka (pstra); owczarnie rasy hiszpańskiej czyli cienkowełnistej bar. Stieglitz'a (w pow. ekaterynosławskim), księżny Koczubej (w pow. wierchnie-dnieprowskim), ks. Worońcowa i baronowej Frank (w pow. nowo-moskiewskim). Pszczelnictwo stanowiło powszechne i bardzo ulubione mieszkańców gubernii ekaterynosławskiej zatrudnienie aż do r. 1848, ale w latach następnych upadło znacznie. Rybołówstwo na brzegach morza Azowskiego, na przestrzeni 29 mil, w obszernych dokonywane rozmiarach, przynosi wielkie korzyści mieszkańcom nadbrzeżnym, szczególnie m. Rostowa, osady Azowa i fortecyJ ejskiej, tudzież rządowym włościanom wsi większych. W jednem z lat ostatnich, złowiono: jesiotrów pudów 25000, siewrugi i sterletów pud. 10000, białugi pud. 5000, sułu i czebaków około 950000 pudów, śledzi 7000000 sztuk i czeloni sztuk 5000000; bałyku pud. 5000; wyrobiono kawioru pud. 10000. Przewóz z Rostowa i Taganrogu, a także soli z Krymu stworzył osobną gałąź przemysłu furmańskiego, którym się trudni, oprócz czumaków ukraińskich, kilka tysięcy mieszkańców gubernii ekaterynosławskiej, otrzymując znaczne korzyści. Rzeki żeglowne; Dniepr, Don i Doniec płyną po krańcach gubernii. Dniepr zajmuje tu prawym brzegiem 43 mile, a lewym 28 i pół, jednakże z żeglugi na tej rzece korzystają głównie miejsca powyżej i poniżej progów leżące, gdyż te ostatnie, ciągnąc się od wsi Staro-Kojdak w dół rzeki na przestrzeni mil 10, bieg statków i tratew utrudzają. W czasie wezbrania tylko, progi wodą się pokrywają, a wtedy żegluga mniej niebezpieczną się staje. Gdy zaś Dniepr od progów oczyszczonym zostanie, żegługa się rozwinie i większe przyniesie korzyści. W r. 1860 przewieziono w granicach gubernii ekaterynosławskiej, pomimo przeszkód, towarów różnych za rubli sr. 1129710. Don w biegu swym przez gubernią ekaterynosławską, pod Nahiczewanem, Rostowem i Azowem, małą zajmuje przestrzeń; korzyści z żeglugi na tej rzece otrzymuje głównie Rostów, gdzie się wyładowują wszystkie towary z odległej Syberyi i bassenu wołskiego płynące Donem aż do jego ujścia, i gdzie równie ładują statki płodami natury południowej, dla wysyłki do Rossyi środkowej. Doniec północny płynie u granic gubernii ekaterynosławskiej, charkowskiej i ziemi wojska dońskiego na przestrzeni 28 i pół mil. W obecnym stanie rzeki przewieziono nią rozmaitego ładunku za rs. 54684, właściwie płodów gub. ekaterynosławskiej. Tym sposobem, wartość towarów trzema rzekami gub. ekaterynosławskiej w roku 1860 przewiezionych rs. 7450269 wyniosła; statków było 2798, tratew 973. W ostatnich latach powstała w powiatach bachmuckim i sławiano-serbskim eksploatacya węgla kamiennego i antracytu, rozwijająca się coraz bardziej, a która dla braku lasów i rozpowszechnienia żeglugi na morzu Azowskiem, stanie się z czasem jedną z najważniejszych przemysłu krajowego gałęzi. R. 1860 wydobyło się węgla kamiennego w zarządzie górniczym pudów 350000, antracytu pud. 30000; w powiecie bachmuckim węgla kamiennego pudów 275000; w powiecie sławiano-serbskim węgla kamiennego pudów 175000 i antracytu pud. 10000. Wszystkich fabryk i zakładów w gubernii 280 (największą liczbę stanowią fabryki do topienia łoju i wyrobu skór). Najznaczniejszym jest zakład Ługański odlewów żelaznych. Jarmarków w całej gubernii 311; towarów na nie przywieziono za 7843379 rs., sprzedano za rs. 3319229. Z tych znaczniejsze są: w Rostowie nad Donem, w Ekaterynosławiu, Taganrogu, Bachmucie i t. d. Z zakładów naukowych: gimnazyum 1, szkół powiatowych 6, parafialnych 5, szkoła żydowska rządowa 1, prywatnych zakładów chrześciańskich 7, żydowskich 47. Prócz tego istnieją: szkoła rolnicza jedna, w rządowych włościach szkół elementarnych czterdzieści trzy, i kilka w okręgach osad wojskowych. Szpitali dwadzieścia pięć, domów przytułku cztery, dom [ 324 ]dla obłąkanych jeden, dom wyrobny jeden. Dochód roczny gubernii wynosi rs. 2383734 kop. 90. Herb gubernii wystawia w polu niebieskiem krzyż srebrny z promieniami na końcach. Miasto gubernialne Ekaterynosław; miasta powiatowe: Wierchnie-Dnieprowsk, Nowo-Moskowsk, Pawłogród, Aleksandrowsk, Bachmut, Sławiano-Serbsk i Rostow. Prócz tych na wzmiankę zasługują miasta: Nahiczewan nad Donem, Maryupol, Azow, Taganrog. Pod względem historycznym godną uwagi jest Linia ukraińska, mająca od Dońca aż do Dniepru 57 i pół mil rozległości. Prócz tego płynie tu rzeka Kalczyk albo Kalec, starożytna Kałka, nad której brzegami stoczoną była niepomyślna dla Rusi bitwa z Mongołami r. 1224. Tu wreszcie, w powiecie ekaterynosławskim istniała słynna niegdyś Sicz zaporozka. (Cyfry tu podane czerpane są głównie z opisu Stuckenberga, na którym się opiera ten artykuł, przeważnie wypisany z Encyklopenyi powszechnej większej S. Orgelbranda).