Słownik geograficzny Królestwa Polskiego/Drzewica

by Filip Sulimierski, Bronisław Chlebowski, Władysław Walewski

[ 182 ]Drzewica, osada, dawniej miasto nad rzeką Drzewiczką w pow. opoczyńskim, przy dawnym trakcie warszawsko-krakowskim położone; obecnie stacya pocztowa drogi piotrkowsko-radomskiej, od Piotrkowa mil 9, od Radomia mil 7, od Warszawy mil 14 oddalona. Domów 77, mk. kat. 488, żydów 702, gmina i sąd gminny w miejscu. Gniazdo rodziny Drzewickich hb. Ciołek, w których ręku było aż do początku XVIII w. W tym czasie nabył je po bezdzietnie zmarłym Hieronimie Drzewickim wojewodzie lubelskim, od siostry tegoż Konstancyi Sołtykowej, Fabian Szaniawski łowczy w. lit. Od Szaniawskich przeszło 1806 roku dziedzictwem do br. Reiskich, w których posiadaniu do dziś dnia zostaje. Miasteczko zniszczone, upadłe w skutek ogólnych klęsk krajowych, podniósł i do kwitnącego stanu doprowadził Filip Szaniawski, star. bolesławski, syn Fabiana. Założył koło r. 1760 jeden z pierwszych w kraju ulepszony wielki piec, do którego rudę sprowadzano z kopalni we wsi Rozwadach o 9 wiorst oddalonej. Fabryki (wielki piec, odlewnia i fryszerka), o pół wiorsty na zachód w górę rzeki od miasteczka leżące, nad stawem 150 mórg rozległym, wypuszczone w melioracyjną dzierżawę braciom Ewans, przeszły drogą procesu na ich własność, a teraz należą do firmy Lilpop, Rau, Löwenstein i sp. Z słynnych w przeszłym wieku warsztatów i fabryk wyrobów pasamoniczych śładu najmniejszego nie ma. Kościół paraf. pod wezwaniem św. Łukasza ew., erygowany prawdopodobnie w końcu XIII w. (gdyż już 1324 r. pleban zamienia „dawno“ przynależne dziesięciny z odległych bardzo wsi, na dziesięciny z bliżej leżących) a odnowiony lub wykończony dopiero 1462 r. przez braci Mikołaja kustosza sandomierskiego i Jana proboszcza warsz. Drzewickich, na których prośbę niedawno przedtem i wieś dotychczasowa na miasto o prawie magdeburskiem i o trzech jarmarkach zamienioną została. W kościele tym złożona jest czaszka św. Jana Złotoustego, sprowadzona z Rzymu przez prymasa Macieja Drzewickiego; podobno dawniej umieszczoną była w złotej puszce, którą Szwedzi zrabowali; dziś [ 183 ]jest oprawiona w głowie srebrnej, na której postumencie wyryte litery A. D. i herby Ciołek, Gozdawa, Zaremba, Topór. Zasługują na uwagę dwa pomniki grobowe Drzewickich z końca XVI w. i spółczesny portret kardynała Bern. Maciejowskiego. Par. D. dekan. opoczyńskiego liczy dusz 2408. Istniał tu dawniej drugi kościołek św. Stanisława a przy nim klasztor bernardynek, po prawej stronie rzeki, przy wjeździe do miasta; po pożarze w połowie zeszłego wieku pozostał z niego tylko kamień grobowy fundatorki Anny de Bąkowiec Drzewieckiej, w. XVII. Zakonnicom oddał wtedy dziedzic Szaniawski dawny zamek. Ten znów wraz z pałacem spalił się r. 1814. Z pałacu nie zostało śladu a o dawnej wspaniałości zamku i świetności jego dziedziców świadczą dobrze dotychczas zachowane ruiny. Budowany w początkach XIV w., w czworobok z kamienia i cegły, z wyłożonemi pięknym i rzeźbionym ciosem drzwiami i oknami, z czterema skośnie na rogach czworoboku wieżami, z których trzy czworościenne (przez jednę północno-wschodnią idzie brama wjazdowa) a czwarta w trzeciej części ośmiościenna, z bardzo delikatnie i ozdobnie wyrobionemi ścianami szczytowemi, z trzech stron dach zasłaniającemi, na wyspie otoczonej kanałem poprowadzonym od tuż płynącej rzeki, mógł przed wydoskonaleniem sztuki wojennej za silną fortecę być uważanym. We wschodniej części gmachu mieściła się wielka kaplica, na której okrągłych łukach są jeszcze ślady niezłych fresk. Do dóbr drzewickich należało dawniej 20 okolicznych wiosek i dwa miasteczka Gielniów i Nieznamirowice; rozległość obecnie jedność hypoteczną stanowiących folwarków jest własności dworskiej 2400 m., miejskiej i włościańskiej 1500 m.; grunt przeważnie żytni pierwszej klasy; położenie płaskie. Wsie i folwarki: Żardki, dawniej osobny majątek gniazdowy Żardeckich hb. Ciołek, będących młodszą gałęzią Drzewickich; wieś przy drodze bitej piotrkowsko-radomskiej, 3 w. od Drzewicy ku Radomiowi oddalona, domów 19, mk. 245. Zakościele, dawniej przedmieście Drzewicy za kościołem położone, przy oczynszowaniu o wiorstę za miasto ku Radomiowi przeniesione, domów 18, mk. 272. Stefanów Budy, osada leśna, o 12 wiorst odległa, domów 15, mk. 170. Gmina D. liczy 4188 mk., 311 dm., 12,504 m. rozległ. w tem 4190 ziemi dworsk. W skład gm. wchodzą: Dąbrówka, Domaszno, Drzewica, Radzice, Strzyżów, Świerczyna, Zakościele, Żardki-duże i Ż.-małe. A. R.