Progreso/Unesma Yaro/Numero 10/Pri la verbal sufixo ‑ab

[ 566 ]

Pri la verbal sufixo ‑ab.

En Internaciona Socialisto n^o 3, S^o Auerbach facas grava ed interesanta deklari, qui meritas nia tuta atenco. Segun sa sperienco di propagando e docanto, sive di Esp. sivo di Ilo (quan il docis a 500 personi en Dresden), il asertas, ke la sis participi di Esp., konservita en Ilo, esas la max granda malfacilajo di nia gramatiko, plu granda mem kam l’akuzativo, precipue por la homi ne familiara kun la abstraktaji di la gramatiko (quale esas la lernanti di S^o Auerbach, max multe laboristi). To esas opiniono, quan multi altri expresis a ni, anke segun lia praktikal sperienco. Inter li esas homi, qui propozas uzar la helpanta verbo havar en la sama maniero, kam la precipua europana lingui, por formacar la antea tempi (perfekto, plusquamperfekto, antea futuro). Sed S^o [ 567 ]Auerbach ne aprobas ta propozo ; ta konstrukto semblas ad il (tre juste) idiotismo, t.e. mallogikajo, quankam ol esas komuna a multa moderna lingui : suficas ke ol ne esas logikala, por ke ol aparez quale malfacilajo ed arbitriajo ad omni, qui ne posedas simila formi en sua linguo.

Il propozas do adoptar la sufixo ‑ab, qua uzesis en la projekto Ido por formacar l’antea tempi : me amabis $=$ me esis aminta ; me amabos $=$ me esos aminta ; me amabus $=$ me esus aminta. Il deklaras, ke il ipsa advenis a la sama propozo per sa propra reflekti ante tri yari (do longe ante la aparo e mem nasko di la projekto di Ido), e ta koincido esas certe rimarkinda e pruvema. Nu, « por salvar la linguo », t.e. por ne malkurajigar e perdar la max multi de sa lernanti, il asertas esir « obligata » enduktar prove ta formi en sa docado. Il simple docas ke, ube la naturala lingui e nome la germana uzas la helpanta verbo havar (D. haben), on ajuntas la sufixo ab. « Sen irga ecepto me povas konstatar, ke la nuva formi quik komprenesas ed uzesas. Me simple klarigas [explikas] ke ab esas quaze radiko di D. haben, E. haven, F. avoir. »

Tala esas l’atesto di un de nia max fervoroza propaganti. Certe, ni omni konsentas pri la lumoza principo formulita da S^o Jespersen, ke la L. I. devas esar max facila por la max multa homi ; e ke, se la sis participi esas tro malfacila, e kontre, se la sufixo ab od irga altra procedo esas vere plu facila e komoda por la max multi, on devos preferar ica ad ita. La solvo di la questiono dependas do nur (o precipue) de la praktiko e de la sperienco. Nulu do mallaudos S^o Auerbach pro ke il experimentas sa propozo. Sed ta experimentado devas kontrolesar da simila experimentado en altra landi. Nek la konstanta Komisitaro, nek la futura Akademio esas pura « ciencisti di kabineto » o « di verda tapiso », e certe ne klozos l’oreli a la voco di la praktikal homi.

Tamen, pro ke S^o Auerbach « rigretas », ke la konstanta Komisitaro supresis en la projekto di Ido precize ta formaco, qua semblas ad il max bona ed utila, ni devas expozar la motivi di la supreso, ne tam por justigar la decido (sempre revizebla) di la Komisitaro, kam por pruvar ke, justa o maljusta, ol fondesas, quale ni dicis, sur « longa e zorgoza diskutado ». Certe, la Komisitaro bone konocis la malutileso e komplikeso di la sis participi, ja ofte denuncita. Sed ol ne volis aceptar la procedo di ab pro la sequanta motivi :

1^e Motivo teoriala : ta procedo havas nula exemplo en la indoeuropana lingui, e pro to on timis, ke ol semblos stranja e malkomoda a multa populi. [ 568 ]2^e Altra motivo teoriala : ta procedo esas sintezema, dum ke la moderna lingui esas sempre plu analizema (ex. la romanala lingui vicigis la sintezala tempi di la latina per analizala tempi formacita per helpanta verbi) ; ol semblas do kontrala a la natural tendenco di nia lingui. La linguisti precipue aceptus prefere analizala formi quale me av amata, malgre lia mallogikeso.

3^e Motivi plu praktikala : l’inserto di la sufixo ab igus ofte tro longa e tro pezoza ula verbal formi : me rekomendabas, riprezentabas. On devas atencar, plue, ke ni admisas ja sintezala pasivo, per inserto di la silabo es : se on kumulus la du sufixi, es ed ab, on obtenus formi ofte tro longa e sempre tro komplikita : me amesabus, me riprezentesabos… Certe nulu esas obligata uzar samtempe sintezal pasivo e sintezal tempo, sed se la du formi esas permisata separite, on ne povas interdiktar uzar li juntite, e lor on devas previdar ke kelka fantaziuli, pro malbona gusto, mallerteso o mem joko, uzos tala monstra formi.

4^e Samtempe, formi tante komplikita semblas malfacile komprenebla ye unesma vido, o ye unesma audo, e postulas peno di analizo, quan multi havos nek tempo nek kapableso facar. En komprenesabos, on devas en momento perceptar tri elementi : ‑es, ‑ab, ‑os, e konceptar la korespondanta idei : futuro (‑os) antea (‑ab) pasiva (‑es). Unvorte, semblas ke la justa kritiko, quan S^o Zakrzewski facis pri la formi ‑intas, ‑intis,… valoras anke pri la formi ‑abas, ‑abis… (quankam ici ne havas omna detrimenti di iti, quale ni rimarkis en Progreso n^o 8, p. 379). Semblas omnakaze plu klara e plu facila dicar : me esos komprenita, formo en qua la elementi signifikiva di la tempo esas separita, do plu perceptebla e komprenebla.

5^e La max grava detrimento forsan esas, ke la formi propozita riskas komprenesar diverse en diversa landi ; e ta timo ja esis justigata da la sperienco : nam Ido propozis la formo per ‑abas por la imperfekto, sed S^o Auerbach uzas ol por la perfekto : me esas aminta : to exprimas nuna fakto, stando. Se amabas esas quaze prezenta perfekto, amabis esas pasinta perfekto, e c. (On savas ke la justa e propra ideo di l’perfekto esas ta di ago tute finita, o plu bone, di la stando qua rezultas de ta ago : ex. me esas decidinta tute ne equivalas me decidis : ica relatas fakto pasinta, ed ita expresas prezenta stando di spirito). L’interpreto di S^o Auerbach semblas a ni plu konforma a l’analogio (me esas, esis, esos aminta $=$ me amabas, amabis, amabos)^[1]. Sed la Franci ed omna [ 569 ]latinisti esos sempre tentata komprenar amabas quale imperfekto (L. amabam, amabas,…), e lor mankos ankore l’imperfekto, quan on devos tradukar per la perifrazo : me esis amanta, sed nur en kazo di neceseso, t. e. kande on volas indikar ago pasinta samtempa kam altra ago pasinta (me esis skribanta, kande il eniris). — Sed same kam, kun imperfekto, esas timenda ke la Franci trouzez ol en multa kazi, ube la simpla pasinto suficas, same, kun la perfekto, esas timenda ke li, ed altra populi, trouzez ol en multa kazi, ube la simpla pasinto suficas ; tante plu, ke la franca tendencas supresar en l’uzado la « definita pasinto » (j’aimai), qua esas la justa historyal e rakontal tempo, e vicigar ol per la « nedefinita pasinto » (j’ai aimé), qua devus restar la vera perfekto. Or se la Franci dicas : « il est venu avant-hier et reparti hier », la Angli dicas: « he came the day before yesterday and went away yesterday », e li esus tre shokata, se on uzus la perfekto, quan li komprenus quale se on dicus : he has come… he has gone away… Kande li dicos od audos : il esas veninta…li necese komprenos, ke «il » esas ankore hike. Pro to li preferas uzar l’analizala formo, quankam longa (esas ‑inta) ed aceptos l’uzo di ‑abas nur en la senco di imperfekto (quale la Franci) : me venabas $=$ me esis venanta $=$ E. I was coming.

Pri ta questiono, ni ne povas plu bone agar kam citar l’opiniono di S^o Jespersen, quan il private expresis dum la diskuti de la konstanta Komisitaro : « Existas en nia lingui 4 tempi pasinta (sen kontar la plusquamperfekto, antea futuro, e c.) :

1. 1. Kustumala pasinto : E. I wrote, F. j’écrivais (toutes les fois, tous les jours, etc.),
2. 2. Standala pasinto : E. I was writing, F. j’écrivais (quand il entra).
3. 3. Definita pasinto : E. I wrote, F. j’écrivis (en la malnuva uzo), j’ai écrit (quale on dicas nun max ofte).
4. 4. « Nedefinita » pasinto, o plu juste perfekto : E. I have written, F. j’ai écrit.

« Or inter ta tempi, la angla intermixas (identigas sub la sama formo) 1 e 3, la germana, 1, 2 e 3, la franca, 3 et 4… Ne esas necesa havar omna ta nuanci en nia linguo, sed se on volas havar du pasinta formi, on ne devas distributar li segun pure nacionala maniero. » (To esis kritiko di l’endukto di « imperfekto » por la senci 1 et 2). « La max bona esas havar formo en ‑is, qua uzesus por 1, 2, 3 e 4, e vicigar ol segun bezono per kompozita formi. » [ 570 ]Tala esas la motivi qui impedis la Komisitaro aceptar la sufixo ‑ab, malgre sa videbla avantaji, quin ol agnoskis. On timis trouzi e misuzi. Certe, to ne esas tute decidiva motivo ; nam, quale dicas proverbo, on misuzas la max bona kozi. Sed to pruvas adminime, ke on devas previdar zorge omna konsequanti di ta propozo, e ke, se on aceptos ol, on devos evitar la timita e timenda trouzi. En ta questiono, ube existas motivi por e kontre, la Komisitaro preferis konservar malnuvajo kam sancionar nuvajo, pensante, ke esos plu facila enduktar pose ta nuvajo, se ol aparos utila, kam supresar ol, se pos endukto ol aparos malutila. Se do ol pekis, ol pekis nur pro prudenteso e konservemeso. Qua povos mallaudar ol pro to ?

1. S^o de Beaufront deklaras, ke il aceptas tre volunte ta interpreto por la formo en ‑abas, se ol semblas plu naturala a plura populi.