[ 563 ]
Dro Max Talmey sendis a ni la sequanta letro.
New-York, 5 septembro 1908,
« La propozo di So de Janko (Progreso, p. 307) semblas supresar per simpla maniero malfacilajo, quan nek Esp. nek Ilo povis solvar. La substantivigo di l’adjektivo esas la « crux linguarum » (tormento di la lingui), e nur en la greka ed en la germana ol esas perfekte establisata por omna kazi. La greka « τό καλόν » di Aristoteles povas tradukesar en Ilo nek per belajo, nek per beleso, malgre l’opiniono di So Couturat en sa bonega verko Étude sur la dérivation (p. 40). Me ne povas refutar ol detale. Sed omnu qua havas partiklo de filosofial sentimento sentas ke « τό καλόν » esas nek bela kozo, nek abstraktita qualeso di beleso. La propozo di So de Janko igas posibla la traduko di ta koncepto en Ilo. On [ 564 ]prenos la finalo ‑u por substantivigar e personigar l’adjektivo, e la finalo ‑o por nur substantivigar. Me volas adjuntar, ke So Couturat esas poke neexakta omnaloke ube il diskutas la substantivigo di l’adjektivo : nam reale, kande il parolas pri ol, la questiono esas preske sempre pri substantivigo juntita a personigo. Belu esos bela viro, ό καλός, pluralo : beli οί καλοί. Belo τό καλόν, to quo esas bela, en senco di Aristoteles, havas nula pluralo. Belajo chose belle, beleso beauté. Tale on substantivigos e personigos omna adjektivo sen ecepto. Nun on ne povas facar to en omna kazo, ed on devas kelkafoye prenar l’afixo ‑ul. Exemple, me volas substantivigar e personigar l’adjektivo acida (en figural senco) ; se me sequas la prezenta generala regulo, me facas eroro, nam acido signifikas kemiala materyo, e ne acida homo (senco figurala, permisata mem kun ta adjektivi qui ne povas personigesar). Altra exempli esas furnisata da l’adjektivi pri kolori.
« Me pregas, ke vu korektigez vua rimarko : « Kande So M. Talmey demisis quale prezidanto di la societo pro personala motivi.... » (p. 220). La kauzo di mea demiso de la New York Esp. Soc. ne esis « personala motivi », sed la difektozeso di Esp. Me esis ja agnoskinta ol kande me fondis la Societo, sed me esperis ke future on emendos omna difekti. Altre me nultempe esus konsakrinta mea tempo a studyar e propagar Esp. Kande la tempo oportuna por reformo advenis, e kande la tale dicita Esperantisti opozis furioza rezisto e transformis Esp. en Esperantismo, religyo kun sakra e netuchebla biblio, me abandonis omna ligi kun ta ridinda kulto. La linguo di Ido, posedanta omna kondicioni di LI. multe plu bone kam Esp., kontentigis mea deziri pri LI. ; me adoptis la linguo di la Delegitaro e me konvertis ad ol kelka amiki, inter qui bonega Esperantisto, mea sucedanto quale prezidanto di la New York Esp. Society, So Andrew Kangas.
« Me volus expresar mea granda kontenteso, ke la Komitato di la Delegitaro adoptis por sa linguo propra nomo (Ilo) altra kam Esperanto. Nam Esperanto memorigas sempre da me ridinda religyo, e me opinionas ke l’organo di ula religyo ne povas servar quale LI. »
Respondo. — Per la personal parto di la letro, on vidas l’efekto produktita da ula fanatikal propagado sur la inteligenta e serioza homi. — Pri la linguala questiono, ni rimarkas, unesme, ke on sempre citas nur un o du adjektivi (bela, bona) por pruvar la utileso di ‑ul o di analoga sufixo. Nu ! on ne adoptas sufixo nur por [ 565 ]un o du vorti, precipue kande ta sufixo longigas e malbeligas centi de altra vorti, ube ol esas tute neutila, e produktas infinita mallogikaji. Nulu povas kontestar, ke esas tute absurda dicar sano vice saneso, felico vice feliceso, e. c., nam pri ta nomi di qualesi nia lingui havas logikal e konkordanta uzado (D. Gesund-heit, Glücklich-keit, ec[1]). Do belo vice beleso o belajo, bono vice boneso o bonajo esas izolita, ecepta kazi, e to sola indikas, ke li esas speco de idiotismo. Ed efektive, to esas, quale So Talmey savas, greka idiotismo. Kande Platon (avan Aristoteles) volis expresar l’ideo, l’esenco di la bela kozi (belaji), il uzis l’expresuro: la bela en su. Sed to esas nur altra nomo di la beleso (kun la cirkonstanco, filozofiala, e ne linguala, ke il konceptis ta beleso quale existanta « en su », exter la belaji, do exter la beleso di ca o ta belajo). Cetere So Talmey ipsa ne sucesis dicernar belo de belajo ; nam il definas belo to quo esas bela ; or to esas exakte anke la senco di belajo. Nam omno, quo esas bela, povas filozofie nomesar belajo, mem personi (quale en franca on dicas une beauté, belajo, pri bela virino). Rimarkez anke, ke nula dusenceso povas aparar en la feminalo : nam belino indikas tute klare bela virino (od adminime bela femina ento !), e la sufixo ul esas tute superflua por indikar hike la « personeso ». So Talmey esas justa pri un punto : certe, substantivigar adjektivo ne esas necese personigar ol. Belo signifikas nur « bela ento » (persono o kozo, indiferente), nam la finalo ‑o di la substantivo aplikesas tute egale a personi ed a kozi. Sed hike aparas motivo, neplu di logiko, sed di simpleso : se on bezonas distingar la kazo di persono e la kazo di kozo, on havas ja la sufixo ‑aj por la kozi : do ne esas necesa uzar altra sufixo : to esas nur praktikal konvenciono di « komuna raciono ». Rimarkez bone, ke la substantivigo di adjektivo ne implikas plu l’ideo di kozo kam l’ideo di persono ; belo vice belajo esus tam konvencionala kam belo vice bela viro. Sed l’ideo ipsa di l’adjektivo max ofte implikas, sive ideo di persono, sive ideo di kozo : acido, dezerto, vakuo, e. c. povas (naturale) indikar nur kozi ; avaro, blindo, malsano, e. c. povas indikar nur personi (o vivanti). Do, en omna kazi en qui povas aparar praktike nula dusenceso, on povas substantivigar rekte l’adjektivo : to esas simpligo e sparado di neutila sufixo. Nur en kazo di reala dubo on uzos ‑aj por distingar la kozi. Kad on bezonas anke specala sufixo paralela por distingar la personi ? Yes, logike, same kam on bezonus sufixo por indikar la masli, paralela a la sufixo di la femini. Sed praktike, nek l’una nek l’altra esas necesa. Omnakaze, la sufixo ‑ul ne povas konvenar, nam ol havas altra senco ed uzo : acidulo esus nur viro karakterizata per acido, e ne acida viro (forsan tamen to [ 566 ]suficus en la kazo aludita da So Talmey ?) Ed en la tre malofta kazi en qui ula sufixo esus utila, on povas simple uzar homo o viro. Konkluze, on uzas en Esp. tute maljuste, la sufixo ‑ul en la senso di hom o vir : sed, pro ke ta sufixo, en ta senco, esas tre malofte utila, suficas uzar en ta kazi la vorti ipsa homo, viro[2].
Cetere, la exemplo di la greka e di la germana tute ne kontredicas ni, nam ta du lingui substantivigas rekte lia adjektivi, e distingas la personigo de la « kozigo », ne per ula sufixo, sed per la genro di l’artiklo e di la gramatikal finali : ό καλός, τό καλόν ; der Gute, das Gute. Se on volus imitar ta procedo (quo semblas a ni tute neutila), on devus, sive admisar artiklo varyanta segun genri (quale propozas So Duthil), od adminime neutra artiklo (lo, exemple), sive admisar genrala finali : e to esas esence la propozo di So Talmey. Sed lor on devus aplikar kompleta sistemo, t. e. adoptar tri konstanta finali por la tri genri. E la max « naturala » sistemo esus certe : ‑o por la maslo, ‑a por la femino, ‑u por la neutro. On retrovus tale propozo facita da un tre kompetenta membro di nia Komitato. Sed to alterus tute nia gramatikal sistemo, e mem la principi di la linguo. Ed en sumo, to komplikus ol, obligante uzar sempre la distingo di genro, qua esas max ofte o neutila o negrava, e konseque jenanta. Tal esas la rezultajo di omna propozi, qui tendencas enduktar en nia linguo la distingo di la genri per gramatikala procedi (finali o sufixi).
- ↑ Nur kelka germana vorti facas ecepto : stolz, Stolz ; treu, Treue ; e to esas sendube l’origino di ta Esp. idiotismi : fiero, fidelo.
- ↑ O se on adoptus la sufixo ul en senco di homo, persono, lor on devus uzar altra sufixo, ex. ‑oz, en la kazi ube ul signifikas vere karakterizata per. To esus nur permuto di sufixi. E, pro la motivi ja dicita, esus bona reducar ul (o l’analoga sufixo) a la senco di viro, pro ke la sufixo ‑in suficas por indikar la virini. On havus : belulo bela viro, belino bela virino. Sed lor ‑ul esus simple la sufixo di « masleso » e nulo plue.