Progreso/Unesma Yaro/Numero 10/Diversa questioni

[ 619 ]

Diversa questioni.

1. Mankas en Ido importanta radiko pel, kun la signifiko quan ol havas en Esperanto. Ta signifiko esas vere internaciona : ol trovesas en E., F., S. ed I., ed en multa formi (impel, expel, compel, dispel). On ne povas vicigar ol per la radiko puls, quale on penas en la Kompleta Lernolibro por Esperantistoj de Anton Waltisbühl, ube mi trovas en la vortaro peli $=$ (ek) pulsar. Nam en la International-English Dictionary on uzas, ed juste, puls por tradukar pulsate, pouls (F.). pulsare (I.), pulsar (S.) Mi do propozas la radiko pel kun sa malnuva signifiko. Vice pel signifikanta skin (A.), peau (F.), on devas uzar la Esperantan haut, e skandinava hud, huid.

2. Anke mi propozas vicigar la radiko aston per nuva radiko marvel. Aston ne esas bone selektita : ol trovesas nur en la angla astonish ed la franca étonner. Marvel esas pli internaciona ed pli bonsona : ol trovesas en la E. to marvel, S. maravillarse, I. maraviglarse, ed en la F. adjektivo merveilleux. Rimarkez ke marvelar esos netransitiva verbo egalanta la pasiva : astonesar.

3. On devas vicigar y en yuna per la litero j. La grafismo ed la internacioneso postulas ton. Rilate jun vice yun mi havas miaflanke E. junior, F. jeune, S. joven ; kontraflanke on havas E. young, D. jung. Sed rimarkez ke mem en ci lasta la radiko ne esas yun sed yung. On do devas selektar o jun o yung. Persone mi preferas la unesma.

4. On devas anke vicigar y per j en yuro pro sama kauzi : vidu E. jurist, S. jurista, F. juriste. La sama radiko skribata kun j trovesas en multa radiki en ta lingui : exemple, jurisprudence, jurisdiction, juridical. Jurar kun la franca signifiko jurer esas min internaciona : ol devas vicesar da jurmentar, F. jurement. Mi do propozas : juro vice yuro, ed jurmentar vice jurar. Por la E. juri F. jury, mi propozas la preske internaciona radiko.

[ 620 ]

5. Mi joyas renkontar la nuva apertar, min, poka, bitra, vakua, vice malfermi, malpli, malmulta^[1], etc. Tamen on devas ne haltar ibe : almene on devas trovar (inventar) mallonga radiki por malmulto de la frequa mal-adjektivi. Pro to, til ke ulu propozos pli bona radiki, mi propozas la yena :

1. Mallonga $=$ kurta (E., F., I., S.)
2. Mallarja $=$ streta (E., F., I., S.)
3. Malalta $=$ basa (F., I., S.)
4. Malgranda $=$ smala (D., E., Sk, ed R. mal.)
5. Malforta $=$ debla, debila (E., F., I., S.)
6. Malricha $=$ povra (E., F., I., S.)
7. Malbona $=$ evla, ibla (D. E.)
8. (Mi rimarkas ke mal ne esas bona prefixo : multe plu bona esus un‑ o na‑.)

6. La radiko kost devas restar quale ol esas en Esperanto ; nam la o esas vere internaciona, trovesante en D. E. F. I. S. Hol. ed Sk. lingui. Kost kun la signifiko quan ol havas en la vorto franca costal (Esp. ripa) ne estas internaciona escepte de la anatomia vidpunto. Pro to mi propozas gardar la malnuva Esperanta signifiko por la radiko kost. Por ripo on uzez ribo, ripo (D.E. Hol. Sk.) o kotl (jam existanta en la Ilda vorto kotlet. D. E. F. I. R.)

7. La generala formo por la triesma persona pronomo singlulara esas genia inventuro. On bezonas ol ne nur kande on deziras havar indiferenta formo, quale exemple en la yena frazo: « se omnu esus ube lu devas esar » ; sed anke en frazi simila a la sequanti : « li donas al lu (li)el amas lu (el) ». Tala uzo (malsama formo por la komplemento, kande ca relatas al malsama persono de la sama sexuo kam la subjekto), quankam ne deva, esas freque helpanta, aparte rilate al la adjektivi : ila, lua ; ela, lua ; ola, lua^[2].

8. Omna to duktas me al la temo yena : neutra ed plu bona formo por la infinitivo. Mi propozas formo qua finijas en u. Ca formo esas multe plu bona ol la nuna Ildala formi : ol esas plu simpla ed, quo esas ankore plu grava, ol permisas la pozo de la acento, ube ol devas pozesar, sur la avanlasta silabo. Esas malsaje teorie e praktike chanjar la regulo pri acentizo de la linguo en ca un sola okaziono. La fakto ke la Itala ed Hispana lingui freque uzas formi en ‑ar ed ‑ir ne yustigas la Ildala formi ed uzi ; nam [ 621 ]mem ta lingui ne validigas la Ildala infinitivi yena : venar, havar, irar, etc. (kun a). La vereco esas ke la gramatiko de internaciona linguo ne povas esar internaciona, ed ton M. Couturat jam freque skribis. Simpleso ed regulozeso, li repetadis, ed yuste, superesas omna altra qualesi. Efektive simpleso ed regulozeso ne permisas la nuna Ildala infinitivi. Ici esas nur romanalaji, nur peni enduktar en nia internaciona linguo hispano-italaji, qui tamen ne kontentigas mem la hispani ed itali pro sua inter­konfuzigar de la diversa konjugi en ta lingui. Li pekas kontre la importantega principi, simpleso ed reguleso : on devas do ekpelar lin de nia linguo, ed aceptar en lia loko la simpla reguloza formo en u kun la acento sur la avanlasta silabo. Mi propozas nun ta formo. Ca propozo esas grava kozo : ol meritas la serioza konsiderado de omna lektanto de Progreso ; ed per la adopto di ol ni depozos de nia linguo la riprocho di troa romanaligo detrimentanta ola internacioneso.

Progresemulo.

Respondo. — Ni ne intencas diskutar omna propozi di Progresemulo, e lasas ta tasko a nia lektanti. Ni volas nur rimarkigar, ke nia finali di l’infinitivi esas tam simpla e reguloza kam la finalo Esperantal ‑i. Mem plu : nia tri finali ‑ar, ‑ir, ‑or (plu o min ofte utila ed uzata, to nule importas) esas tute analoga a la tri finali di l’indikativo : ‑as, ‑is, ‑os, e konseque realigas la maxima simpleso e regulozeso. On ne povas riprochar a ni romanaligo pro l’adopto di formo efektive romanala (ne sole I. e S., sed anke F. ed ofte D.en moderna verbi per ‑ieren) vice formo tute arbitriala. Precize pro to, ke la gramatikala formi ne povas esas internaciona, on esas libera pruntar li de irga linguo ; e la formo diskutita esas la max internaciona. La finalo ‑u esus tam arbitriala kam la finalo ‑i, o kam la finalo ‑a quan D^ro Zamenhof propozis en 1894. Cetere, la finali kun ‑r esas max ofte propozita da la cetera (moderna ed a posteriori) proyekti di LI.

— Pri haut, ni devas dicar, ke (ultre la deziro supresar maxime posible la diftongi au, eu, malfacila por kelka populi) ta radiko ne esas tam internaciona kam pel, nam on ne devas mezurar la teoriala, etimologiala internacioneso, sed nur la praktikala identeso, rekonocebla da ne-filologi : or E. hide ne sate similesas D. haut por « apogar » ol. Pro la sama motivo ni renuncis la radiko soif o siti, pro ke ol ne povas apogesar da F. soif, I. sete, S. sed (quankam teorie identa). Altralatere, la radiko puls esas adminime tam internaciona kam pel, e plu rekonocebla ; mem en angla, on havas : impulse, expulsion, compulsory, e. c. (Komparez Esp. elpeli a Ido ekpulsar ; e rimarkez plue, ke nia puls ne havas [ 622 ]exakte la sama senco kam Esp. pel. Reale, to esas la sama radiko, sed puls esas (grose dicita) la radiko di l’ supino, quan ni max ofte preferas, pro la multa derivaji quin ol genitas. To esas generala questiono, quan ni ne povas traktar hike. Fine la senco medicinala di puls tute ne impedas la vulgara senco, quan ni asignas ad ol : nam olta esas nur specala aplikuro di olca a la pulso di l sango, pulsita da l kordyo en l arteryi.

— Pri yun, ol esas certe la max internaciona formo di ta radiko e la max bona « fuzuro » di la romanal e germanal formi (hike ni defensas Esp. primitiva, kande ol esas justa) ; nam en D. jung, E. young la g esas etimologie superflua litero, quale d en E. sound, gender, e. c., e la pronunco di D. E. impozas y quale komencala litero.

— Pri marvel, ni devas dicar, ke S^o Hugon propozis ol en senco di E. marvel, F. merveille, I. maraviglia, S. maravilla (marvel-oza $=$ E. marvellous, F. merveilleux), do en altra senco kam astonar. Ica radiko esas do utila ; ed ol esas certe plu internaciona por ta ideo kam la Esp. mir, nur latina (Tamen on ne akuzis Esp. pro troa latineso !)

— Pri jur, on devas atencar, ke se omna populi skribas per j, kelki pronuncas ta j quale y. On povas do adminime hezitar inter j ed y ; la utileso di la radiko jur en altra senco decidigis ni por y.

— Pri kust, ol esas adminime tam internaciona kam kost (nam la sono u trovesas en F. e S.) ed ol liberigas la radiko kost : Progresemulo konfesas ke ol esas internaciona en anatomial vidpunto : to ya suficas ! Ed esus netolerebla havar en anatomio derivaji latina ube aparus necese la radiko kost, o kompozaji ube la radiko rip konfliktus kun latina radiki. Se la angla havas rib, ol havas anke costal, e to determinas la plu-internacioneso di la radiko kost.

1. On devas rimarkar, ke poke ne equivalas malmulte, sed vicas iom. [N. D. L. R.]
2. Ni ne havas la adjektivi ila, ela, ola, sed ilsa, elsa, olsa. [N. D. L. R.]