Ni ne havas la yuro laudar omnarelate la simpleso e regulozeso di nia linguo, nam en la pronomi e lia plurali aparas plura diversesi :
La vorti uni, altri, ommi, irgi, uli ne esas la pluralo di uno, [ 278 ]altro, e c. sed di unu, altru, e c. nam uno, altro, quale neutra (indikanta nedefinita kozo), ne havas pluralo.
Ici, iti, qui, esas la pluralo, ne di ico o icu, sed di ica (qua devus genitar icai, segun la regulo di l’adjektivi) e c.
Simile pri la formi di la pronomi. Segun l’expliko donita en Progreso II, 595, la formi unu, ulu, nulu, irgu, omnu, e c. signifikas alterne du kozi : 1e Li referas irga substantivo, qua indikas persono o kozo. Ex. : « me havas du domi : l’unu esas granda, l’altru malgranda ». 2e Se li referas nula substantivo expresata o tacata, li indikas persono. Ex. : « me renkontris ulu ; irgu qua venos… ; omnu savas… » Til nun semblis a me, ke la finalo ‑u esis institucata por indikar personeso ; sed nun aparas, ke ol indikas simple pronomo. Sed en ta rolo ol semblas a me neutila, nam omnu vidas, kad la pronomo esas o ne sequata da nomo.
Cetere, ta finalo ‑u existas en la determiniva adjektivi, sed ne en la demonstrativa ed interogativa-relativa. Tale on havas samtempe :
| Pronomo referanta determinita nomo. |
Nedefinita persono : | Nedefinita kozo : |
| — | — | — |
| Yen pomi ; prenez ica. | Ica esas genio. | Ico esas eroro. |
| Yen pomi ; qua esas la vua ? | Qua venis ? | Quo eventis ? |
| Yen pomi ; prenez irgu. | Irgu venos. | Irgo eventos. |
to esas, en un kazo, on havas la finali : ‑a, ‑a, ‑o, en l’altra, la finali : ‑u, ‑u, ‑o.
Pluse, quale me ja rimarkis, on ne uzas por personigar l’adjektivi la sama finalo ‑u, kam por la pronomi, sed la finalo ‑o : on havas l’unu, sed ne l’unesmu ; la samu, sed ne la similu ; la ceteru, sed ne la lastu ; singlu, sed ne solu ; e c. E por transformar l’adjektivi en substantivi di kozi, on ne uzas la finalo ‑o, quale pri la pronomi, sed la sufixo ‑ajo : tale on dicas la samo, sed la bonajo. Omno to esas nereguloza, ed obligas lernar memore la seryo de vorti, qui admisas la finalo ‑u, e qui konstitucas quaza ecepto.
To esas stando vere netolerebla.
Me do propozas la sequanta reguli :
« 1. Uzez omna adjektivi kun lia finalo ‑a, kande li referas determinita substantivo (expresita o tacita) : « Yen pomi ; prenez la bona ; prenez l’una o l’altra, prenez ica ; prenez irga ».
2. Uzez la finalo ‑u por personigar omna adjektivi indiferente : « Ulu venis. Quu venis ? Icu esas genio. Anke la bonu pekas. L’amantu esas blinda ».
3. Uzez la finalo ‑o por la generala kozigo di omna adjektivo : « Quo eventis ? Nulo eventis. Ico esas eroro. La belo esas l’imajo di la bono ».
Respondo e propozo. — La kritiki di So de Janko semblas tre justa ; sed la remedyo, quan il propozas, ne esas la sola, nek forsan la max bona e simpla. Ni rimarkas unesme, ke l’uzado di ‑u quale finalo di l’adjektivi substantivigita (personigita) kontrastus krude kun la finalo ‑o di la propra (primitiva) substantivi, quan il intencas konservar. Videz la frazo, quan il citis quale exemplo (Progreso II, 599), ube on trovas intermixita : malsaju, intrigantu, koketinu, kun kurtano, kompano. L’analogeso instigus nerezisteble la parolanto dicar, automate : kurtanu, kompanu.
La solvo max simpla semblas esar, tote kontre, la totala supreso di la finalo ‑u en la determiniva pronomi. Quale So de Janko ipsa rimarkas, on ne uzas ol en la demonstrativa ed interogativa-relativa pronomi, e til nun aparis nula detrimento. « Qua venis ? » signifikas evidente : « qua persono » ; e se on volus dicar : « qua kozo », on uzus, sive ca ipsa vorti, sive « quo ». Same pri ica, ita. Se do on volas restaurar perfekta analogeso, suficas supresar la formi en ‑u e vicigar oli en omna kazi per la formi en ‑a. La exempli sube citata montras, ke nula dusenceso esas timenda ; nam, pro ke omna pronomo vicas ula nomo, qua esas ante expresata o bone konocata, on savas sempre a qua speco de obyekti ol aplikesas. En la tre rara kazi (ne ja renkontrita en la praktiko) en qui existus ula neklareso, esos sempre posibla remedyar ol expresante la substantivo : sive homo, sive viro, sive ento, e. c.
Nun pri la substantivigo di l’adjektivi. Logikale, la substituco di la finalo ‑o a la finalo ‑a signifikas certe nur la substantivigo, do expresas nur l’ideo generala di obyekto, sen indikar ka ta obyekto esas persono o kozo (V. Progreso, I, 555). La belo, la bono indikas generale « to quo esas bela, bona ». La senco neutra e nedeterminita di ta expresuri korespondas perfekte a ta di la pronomi en ‑o : ico, ito, omno, nulo, irgo, e c. Segun rimarko da So de Janko ipsa, ta senco max generala kontenas egale personi e kozi : kande on dicas : Omno, on komprenas anke : « omna personi » ; kande on dicas : « Nulo venis », on komprenas anke : « nula persono ». Sed praktike, la senco interna di la adjektivo substantivigita suficas por indikar, kad parolesas pri homo o pri kozo : la justo esas evidente persono, e la dezerto esas kozo. Same pri la participi substantivigita : la parolanto, la arestito esas evidente homi ; la konsequanto, la dicito esas kozi (plu exakte, pensi). Esus tute neutila, do pedantala, postular formala distingo di ta kazi per specala sufixi. Tamen, ni havas la sufixo ‑ajo) qua indikas sempre kozo ; en la kazi dubebla (e nur en ta kazi, on devas uzar ol por indikar la kozi, e konseque sa absenteso indikos la personi. E se ico ne semblas suficanta (quo eventos tre rare), on esas sempre libera adjuntar a l’adjektivo la substantivi ento, homo, viro, e c. Li esos omnakaze plu klara e komoda kam specala sufixo, quan on inventus por ica funciono, e quan [ 280 ]on riskus trouzar e misuzar ; nam on uzus ol tre rare, se on uzus ol nur segun reala bezono. To esas vera aparte pri la masla sexuo : bel viro ne esas plu longa kam irga derivajo kompozita per sufixo plu o min artificala ed arbitriala. Pri la femina sexuo, belino signifikas evidente bela virino ; do la sufixo ‑in suficas por indikar anke la personeso.
Fine pri la pluralo di l’adjektivi. Se on adoptas l’antala propozi, e la propozo di So de Beaufront, on povos enuncar la tre simpla regulo : « La formi en ‑i esas sempre la pluralo di formi en ‑o od en ‑a ». Tale malaparus la diverseso. On neplu hezitus inter multi e multai, altri e altrai. Omna pluralo formacesus per substituco di ‑i a la finalo (sive ‑o, sive ‑a) ; ed esus tute indiferenta, praktike, kad ula pluralo venus de formo en ‑a o de formo en ‑o. Tala esas la sistemo, quan ni propozas, adminime por provo ed experimento. Yen kelka exempli di l’ apliko di ta reguli.
La blondo amas la blondino.
Inter omna kolori, me maxime prizas la bluo e la verdo.
Me admiras la blondeso di elsa hari.
La boni quietesez e la malboni tremez.
Yen pomi ; prenez la boni e lasez la malboni.
La honesti esas ofte dupi di la malhonesti.
En ta lando, la blanki persekutas la negri.
Inter ta rozi, me preferas la blanki (singulare : la blanka).
Pri mea vesti, me preferas li blanka (ke li esez blanka).
Kp. : pri mea robo, me preferas ol blanka (ke ol esez blanka).
Me renkontris li promenanta (li, qui promenis).
Me renkontris la promenanti.
Qua venis ? Nula. Ula quan me ne konocas. Irga qua venos… Omna qua venos kun me esos rekompensata. Nul altra kam me iros.
Ta qua volas esar felica devas esar honesta.
Omna volas esar felica. Nula volas esar malfelica. Multi deziras esar richa. Malmulti voluntas esar malricha. Singla deziras sua propra feliceso. Una deziras uno, altra deziras altro. Ta viri ne povas tolerar l’una l’altra. Li su jetis l’una sur l’altra.
Inter ta virini, qua maxime plezas a vu ? Ica od ita ? Multi esas riche vestizita, sed malmulti esas bela. Omni havas ventizili (omna… ventizilo), nula havas flori. Kelki portas perli, plu multi diamanti ; singla havas sua plaso.
Yen flori ; quan vu preferas ? Nula ; irga ; omna (omni) esas bela. Ta quan me preferas esas la rozo.
Yen mea libri : singla havas sua loko ; nula esas broshita, omni (omna) esas bindita ; kelki koncernas la literaturo, e multi la cienco. Prenez irga qua plezos a vu. Quan vu preferas ? Ica od ita ?
Repliko. — A ca respondo tre interesanta e grandaparte aprobinda me facas la sequanta repliko vizanta kelka retushi di sa propozi.
Me objektas unesme ke pri la substantivigo on duras traktar diferante l’ordinara e la determiniva adjektivi (la justo, la blondo, kontre : irga venos, segun la Respondo). To esas la sama divergo kam me atencigis pri ‑a ed ‑u en unu — unesma, samu — simila e c.
Duesme, dure semblas a me ke la nedeterminita neutro ne devas intermixesar kun la substantivigo, qua (me nune agnoskas) generale komprenigas kad ol signifikas persono o kozo, t. e. establisas l’unu ed exkluzas l’altru, dum ke la nedeterm’ neutro en multa kazi esas samtempe posibla, do ne esas exkluzata per la senco. Exemple la bono povas signifikar ne nure persono sed anke neutro, same l’ ajilo, l’ agrablo, l’ akurato, l’ alerto, l’ aristokrato, l’ asiduo, l’ augusto, l’ autodidakto (por citar nure ek l’unesma litero di l’alfabeto) e c. Do por esar klara e ne fidar a la kuntexto, semblas oportuna indikar specale la nedeterminita neutro. Altraparte me agnoskas la justeso di l’objekti facita en la Respondo kontre mea tilnuna propozo, ja plurfoye repetita, ke ‑u signifikez persono ed ‑o la neutro.
Ula ecelanta konocanto di nia linguo recente rimarkigis l’ eventualajo permutar la ‑o ed ‑u, t. e. uzar la finalo ‑u (qua ne havas pluralo) por la nedeterminita neutro (qua ne bezonas pluralo). To semblas a me tre sagaca ideo e vera salvo de ta malfacilaji. Konkorde to me propozas nune ica reguli :
1. Uzez por referar preirinta o konocata substantivo sempre la finalo ‑a. Exemplin videz en mea lasta artiklo ed en la Respondo.
2. Por substantivigo (signifikanta, segun la senco, persono o kozo) uzez la finalo ‑o. Exempli ek la Respondo : la blondo, la justo, (pers’.) la dezerto (koz’) ; me adjuntas : Irgo venis. [Ecepti : la demonstrativa e relativa interogativa pronomi signifikanta sempre personi, qui finas per ‑a : Ica (ilca, elca) esas genio. Qua venis ?]
3. Por la nedeterminita neutro uzez la finalo ‑u : La belu esas l’imajo di la bonu. Me prizas irga bonu irgu bona. [Ecepti : ico, ito e quo. Ex. : Ico altra (‑ica altru) esas eroro. Quo bona ( qua bonu) eventis ?]
L’ecepti enuncita en parentezi [ ] konservesos por ne chanjar la tilnuna stando ; tamen esus certe plu reguloza, konseque plu facile memorebla, e pro to forsan rekomendinda, cesigar anke ta ecepti. Por havar exempli pri to, on bezonas nure chanjar en la supra frazi la finali grase imprimita. Se on aceptas to, lor esos anke konsiderinda, kad la sengenra personala pronomo ne esez prefere lo, pruntita de I., do plu internaciona kam lu ; nia nuva [ 282 ]il, el, ol restus, nure lia akuzativo, tre rara, e til nun certe ne kustumata, modifikesus[1]
Pri la pluralo, me agnoskas, ke boni, beli, irgi esas multe plu belsona kam bonai, belai, irgai, e me koncesas ke en la max multa kazi dusenceso ne povas naskar. Tamen me konfesas ke fidar nure a la kuntexto, qua kelkafoye povas rifuzar sa helpo, e ne povar okazione precize savigar kad on vizas pluralo di ‑o o di ‑a, esas a me malagrablega ideo, e semblas a me anke ne tute konforma a la cetera precizeso di nia linguo.
Pro to me propozas ke la pluralo di ‑a restez principe (F. : en principe) ‑ai, sed ke on esez permisata omisar de ol la ‑a kande on ne timas dusenceso. To tute konkordas la spirito di nia linguo, qua anke en altra kazi permisas omisi kande dusenceso ne esas timebla, exemple l’omiso di n di l’akuzativo, ta di la prefixo ad (exemple sur vice adsur), l’omiso di la sufixo uro (expreso vice expresuro) e c.
Tale per malgranda retusho ni advenos a la max simpla e belsona formi propozita da So Couturat, sen sakrifikar en kazi di bezono la precizeso di nia linguo.
- ↑ Por tota kompleteso me devas rimarkigar, ke en ta kazo la neutro itu, viciganta la nuna ito, ne povos elizionar sa i-, pro la pronomo tu, e ke la posedala pronomo prefere konservos la nuna formo sa, ilsa, elsa, olsa,… sed ito povas nure aprobesar da la konservemi.