On ja diskutis la nomi di instrumenti derivita per ‑ilo, pro ke kelki semblas kontrala a la naturala (ed internaciona) ordino di l’ idei. Yen altra konsidero pri la sama temo. Eventas ofte, ke nomo di vulgara utensilo adoptesas en la tekniko, pro analogeso di formo, por utensili o mashin-organi, qui ne exekutas la sama funciono. Ex. on havas, en ula mashini, brosili qui ne brosas, pektili qui ne pektas, e c. Kad on devas konservar tamen, per metaforo, la formi derivita per ‑il, o vicigar oli per primitiva vorti (ex. : broso, pekto), de qui on derivus la verbi di agado (bros-agar, pekt-agar) ?[1] Logike, la du solvi esas equivalanta ed indiferenta ; on povas decidar nur per motivi di komodeso, mallongeso, naturaleso, e c. Pri la mallongeso, la nomo plu longa esas, en l’ unesma sistemo, la nomo di utensilo, en la duesma, la verbo[2]. On devas lor questionar, qua esas plu freque uzata, la nomo o la verbo. Sed tala konsidero ne semblas apta a furnisar generala regulo o kriteryo.
La questiono esencala semblas esar ica : kad per la sama instrumento on povas facar plura diversa agi, o kad la sama ago [ 213 ]povas facesar per plura diversa instrumenti ? En l’ unesma kazo, la ideo di l’instrumento, do la nomo, esas primitiva ; en la duesma, la ideo di l’ago, do la verbo. Exemple, Esp. batalilo (Ido kombatilo) esas evidente malbona, pro ke on povas kombatar per tre diversa armi, e mem sen armi. Rulilo esas malbona, pro ke rulilo ne servas sempre a rular. Altra kazi esas plu subtila : ex. funelilo semblas nebona, nam on povas varsar liquido en vazo tra aperturo sen funelilo, se on povas funelar nur per funelilo : do l’ideo di l’ instrumento determinas l’ ideo di l’ago, ed esas reale primitiva (on dicus do : funelo, funel-agar). Martelo esas embarasanta ; nam martelo povas servar por altra agi kam martelago, ed on povas martelagar per altra utensilo kam martelo. Tamen, pro ke la max natural uzo di martelo esas martelago, on povas konservar ica derivordino, e kande on martelagas per altro kam martelo, to esas nur metaforo (on agas quaze per martelo).
Por prenar extrema exempli, esus tute ridinda dicar : bastonar, bastonilo, nam bastono povas servar a mult altra uzi kam bastonagar, e ne omna bastoni esas destinita od apta por bastonagar. Same pri stono, stonagar, e mult altra simila derivi[3]. Konseque on ne povas konsiderar un momento la propozo (supozo), ke on supresez komplete la derivado per ‑agar. Sed anke on ne povas supresar l’ inversa derivado per ‑ilo : nam existas itere extrema kazi, en qui la verbo esas primitiva, e l’ utensilo derivata, nome, kande l’ideo esencala esas ta di l’ ago : izolar, izolilo ; ligar, ligilo ; filtrilo, injektilo, projektilo, kondensilo, perkutilo, reflektilo, suflilo, ventililo, visilo, e c. Do on ne povas propozar la supreso di una de ta du klasi, egale naturala e necesa, ed on povas diskutar nur la repartiso di la radiki en ta du klasi, segun la kriteryo expozita supere. Esas ya kelkafoye delikata questiono, savar pri ula radiko, kad l’ideo di l’ utensilo o l’ ideo di l’ ago esas plu esencala e primitiva ; sed on povas regulizar preske omna kazi per analogeso.
- ↑ Rimarkez, ke Esp. ne havis selekto libera, pro ke ol ne havis (ne uzis) nia quaza sufixo ag ; pro to ol devis (se ol esis konsequanta) derivar omna nomi di instrumenti de la verbo korespondanta (se nur ol existas).
- ↑ Rimarkez cetere ke, se la verbi esas poke longa, la substantivi di ago, nemediate derivita, ne esas plu longa kam en nia lingui, qui derivas oli per specala sufixi : bastonago bastonnade ; martelago martelage ; pedalago pedalage ; e c.
- ↑ Same pri omna instrumenti di muziko : nulu certe propozos dicar : pianar, pianilo !
