podobieństwa, Dniepr dzielił się na dwa ramiona: jedno płynęło tędy co i obecnie a drugie wzdłuż bagna Irdynia i Taśminy; obejmowały one wyspę, na której obecnie stoją Czerkasy i Czehryń. Dno Niższego Dniepru, wskutek granitowego podkładu wyżyny, jest kamieniste; poniżej Kremienczuga zjawiają się poprzeczne ławy granitowe, zajmujące większą lub mniejszą część łożyska (zabory). Tej okoliczności zawdzięcza Kremienczug (podobnie jak Szafhuza) swoje handlowe znaczenie; tutaj bowiem po części kończy się żegluga (dalej chodzą, już mniejsze statki), towary idące w dół rzeki wyładowywują się i przewożą lądem w dół porogów; podobnież płody idące z południa na północ, jak zboże i sól, zwożą się do Kremienczuga aby tu naładować, je na statki i wysłać w górę rzeki. Taż sama przyczyna wywołała już w starożytności powstanie miasta handlowego w tych okolicach, mianowicie przy ujściu Rosi leżało greckie miasto Metropolis (u Ptolemeusza) czyli Miletopolis (u Pliniusza), do którego drogą suchą, wymijającą porogi, zwożono towary z greckich kolonij nad Pontem. O istnieniu takiej drogi świadczą wykopywane starożytne monety. Poniżej miasta Ekaterynosławia i ujścia Samary zaczynąją się sławne dnieprowe porogi. Porogiem zowią się szeregi granitowych skał, ciągnące się w poprzek rzeki od brzegu do brzegu kilku (do 12) ustępami, nakształt schodów; przez te ustępy czyli ławy, spada woda z ogłuszającym szumem (szybkość do 18′ na sekundę) i roztrąca się o skały sterczące nad wodą do 250′. Jakkolwiek porogi zagradzają całą szerokość łożyska rzeki, jednakże nie tamują zupełnie żeglugi; albowiem w każdym porogu jest przez samą naturę utworzone pewne zaklęśnięcie, pod nad którem przepływająca woda ma większą głębokość (6' w czasie niskiego stanu, 14' w czasie wysokiego) i tędy to przemykają się łodzie w czasie wysokiego stanu wód; zaklęśnięcia te stanowią tak zwaną starą czyli kozacką drogę (kozaczij chod). Szeregi skał zaś, niezagradzające całego łożyska rzeki, lecz ciągnące się do jego połowy lub nieco dalej i pozostawiające tym sposobem z jednego brzegu wolne przejście, zowią się przegrodami albo zaporami (zabora). U samego początku porogów leżą wsie sterników: Kamionka i Kodak czyli Kudak; w pierwszej zatrzymują się wszystkie statki i tratwy idące w dół rzeki, dla zabrania sterników znających porogi, dla dorobienia sterów odpowiednich do dalszej niebezpiecznej żeglugi i nakoniec dla zdjęcia części ładunku, która następnie lądem bywa przewożona w dół porogów. Kodak czyli Kudak, leżący przy samym już porogu tegoż nazwiska, miał ważne znaczenie w historyi wojen Polski z kozaczyzną. Polacy wznieśli tu (Beauplan) warowny zamek dla przeszkodzenia napływowi kozaków na Zaporoże i odjęcia im ochoty do wypraw na morze Czarne przez odjęcie możności powrotu na Zaporoże. Ostatnie słowa wymagają objaśnienia. Turcy, gdy się tylko dowiedzieli o bytności kozaków na morzu Czarnem, obsadzali silnie ujście Dniepru, aby kozakom powracającym zdobyte łupy odebrać. Kozacy, zawsze dość silni, aby przedrzeć się przez straż turecką, nie zawsze mogący omylić jej czujność, wybierali często inną drogę powrotu: przez cieśninę kerczeńską dostawali się na morze azowskie, stąd płynęli w górę rzeki Miusa póki to było możebne, następnie przenosili swe lekkie łodzie na pobliską rzekę Samarę i tym sposobem dostawali się na Dniepr a dalej przez porogi na Zaporoże, a więc twierdza Kudak, wzniesiona poniżej ujścia Samary, na początku porogów, stała na drodze kozakom i dla tego była przez nich burzona a przez Polaków nanowo odbudowywana. Gdzie na skalistym brzegu Dniepru widać ślady dawnej warowni, tam zaczynają się porogi i idą w porządku następującym: Kodacki (niewłaściwie Kajdacki), u Beauplana 1.) Kudak, u Konstantego Porfirogenity Essupe czyli Nessupe, co wedle niego miało znaczyć „non dormi“ t. j. nie śpij. Szafarzyk trafniej wyprowadza tę nazwę od wyrazu nasyp czyli nesyp. Poroh ten składa się z 4 ław, spadek jego wynosi 8 stóp na przestrzeni 900 stóp. a) Wołszyna czyli Jacka zapora nie wspomniana u obu powyższych pisarzy. 2.) Surski nie wspomniany u Porfirogenity. Składa się z 2 ław, spadek 3 i pół st. na przestrzeni 300', nie niebespieczny. 3.) Łochański, u Konstantego Porfirogenity: Ulworsi i Ostrowuniprah, co miało znaczyś „insula cataractae“ t. j. wyspa wodospadu; rzeczywiście bowiem we środku tego poroga znajduje się wyspa. Składa się z 3 ław, spadek 8' na przestrzeni 1200'. b) Strzelcza zapora, u Beauplana zwana porogiem. 4.) Dzwoniec, u Konstantego Porfirogenity Gel andri, co miało znaczyć „sonitus cataractae“ t. j. dźwięk wodospadu. Nazwa ta nie jest słowiańska, lecz pochodzi od skandynawskiego gjalandri, co znaczy jęczeć; nazwa słowiańska, sądząc z tłumaczenia Porfirogenity, musiała być taż sama co dziś. Składa się z 4 ław, spadek blisko 5' na przestrzeni 750'. c) Tiahińska zapora, zwana także Technińskim porogiem, u Beauplana Kniahinin. Właściwiej uważać ją za zaporę, gdyż zagradza ona tylko jednę (prawą) odnogę rzeki, która się tu rozramienia, tworząc znaczną wyspę Kozłów. 5.) Nienasytecki u Konstantego Porfirogenisty Aufar i Neaset; te nazwy miały pochodzić od pelikanów, które się tu w skałach gnieździły (?). Szafarzyk uważa słowiańską nazwę jako właściwą formę zamiast Niesyt, jak np. Perejasła w zamiast
