80 uczennic, charakter protest. Szkoła elem. miejska liczy 12 klas, 13 nauczycieli, dzieci ew. 518, kat. 256, żyd. 42, charakter protest. ale i kat. nauczycieli ustanawiają. R 1870 było katolików w mieście 2450, ew. 3500; prob. obsługuje nadto dwie filie w Mośnicy i w Szenfeldzie; wszystkich mieszkańców liczono 6370. W ostatnich latach Ch. znacznie się ożywiły w skutek nowo tu poprowadzonych kolei żelaznych: tczewsko-pilskiej, chojnicko-węgorzyńskiej i chojnicko-jabłonowskiej; takze i liczne bite trakty rozchodzą się z Chojnic do Berlina, Nakła, Tucholi (Terespola), Bytowa, Kościerzyny, Królewca. W mieście jest 1 drukarnia, 1 dziennik niem., fabryka machin, gazownia, 3 browary, poczta II kl., dworzec kolei żel., stacya telegr., 4 jarmarki, sąd ziemiański (Landgericht) i siedlisko superintendendenta luterskiego; obecnie liczba mieszkańców może dochodzić do 10,000. Przed reformacyą, kiedy cała okolica była katolicka, istniał w Ch. osobny dekanat, który wraz z całym dawniejszym archidyakonatem kamieńskim przyłączony był do archidyecezyi gnieźnieńskiej; r. 1410 jest dziekanem chojnickim Mikołaj, który wzywa podwładne duchowieństwo i gminy, ażeby składały dziesięciny przynależne arcybiskupowi; po nim r. 1415 zachodzi Pogge, który się kształcił na akademii w Paryżu i uzyskał stopień doktora teologii, miał wiele wzięcia, bo został od niej wybrany i posłany jako zastępca przy obradach na soborze w Kostnicy. R 1410 należały do chojn. dekanatu następujące kościoły: Szenfeld, Brzeźno, Jęczniki, Wierzchowo, Blumfelde, Buchholc, Mośnica, Sztynborno, Marienfelde, Christfelde, Barkenfelde, Heinrichswalde, Prützenwalde, Krumsee, Powałki, Doręgowo, Chojniczki, Breitfelde, Strzeczona. Ponieważ zniemczone te po największej części gminy w czasie reformacyi odpadły od kat. wiary, także i dekanat chojnicki przestał istnieć; przyłączony jest teraz do człuchowskiego dekanatu. Powiat chojnicki. Chojnice nie stanowiły dawniej osobnego obwodu, tylko należały do Człuchowa, tak za krzyżaków jako i za rządów Polski, dopiero po okupacyi pruskiej utworzony został dzisiejszy powiat chojnicki. Na północ graniczy z bytowskim i kościerskim powiatem, na wschód ze starogrodzkim i świeckim, na południe ze świeckim i człuchowskim; styka się więc z 2 prowincyami pomorską i poznańską, z 3 obwodami regencyjnemi: koszalińskim, gdańskim i bydgoskim i 7 wymienionemi powiatami. Długość ze wschodu na zachód wynosi 8 mil, szerokość z północy na południe 9⅜ mili, w obwodzie 36 mil; co do rozległości jest drugim z góry w państwie pruskiem, zawiera przeszło 41 mil kwadr, ludności przeszło 65,000, na 1 milę kwadr. przypada 1580 dusz; Polaków podaje urzędowa statystyka 34,000, ale w rzeczywistości jest ich jeszcze więcej; katol. blisko 49,000, ew. 15,000, żydów 2300. Północno-zachodnią część zamieszkują Kaszubi (ob.), bory tucholskie Borowiacy (ob. Tuchola), żyzną okolicę na południe od Chojnic t. zw. Kosznajderzy, Niemcy ale katolicy, których imienia trudno wytłumaczyć; także nie wiedzą, zkąd i kiedy ci osadnicy tu przybyli; najważniejsze wioski kosznajderskie są: Silno (Frankenhagen), Gronowo, Piastoszyn (Petztin), Ostrowite (Osterwick), Lichnowy, Sławęcin (Schlagentin), Niem. Ciechocin i Obrowo (Abrau). Najważniejsza rzeka jest Brda, płynąca prawie samym środkiem powiatu przez jezioro Charzykowo, Karsin i Witoczno. Czarna woda przepływa tylko północną część, począwszy od wdzidzkiego jeziora, przy Wiecku wstępuje do pow. starogrodzkiego. Jako pomniejsze dopływy wymieniają się: Niechwarz do Czarnej wody, Kamionka zaś, Sępolna, Dobrzyca, Kłonisznica i Kicza do rz. Brdy. Do znaczniejszych jeziór należy wdzidzkie jezioro w północno-zachodniej części powiatu, ¾ mili długie; Charzykowskie (Müskendorfer See) na zachodniem pograniczu 1⅜ mili długie; jezioro Karchin na północ od poprzedniego ⅓ mili długie; potem jeszcze z większych pelplińskie jezioro, sumińskie, wielkie przy wsi Stara Laska i inne; rzecz dziwna, że prawie wszystkie te jeziora mają podłużną rozciągłość z północy na południe. Oprócz Chojnic jest jeszcze jedno miasto w powiecie, wiosek znajduje się 387, kościołów katolickich paraf. 18, filial. 10; luter. paraf. 5 i 1 filia; kat. kościoły leżą w 3 dekanatach: chojnickim, tucholskim i człuchowskim; nad luter. jest postawiony superintendent. Posłów do Berlina obiera pow. chojn. razem z człuchoskim w Chojnicach i to 2 do sejmu pruskiego, 1 do rzeszy niemieckiej; przedtem był tu posłem Leon Czarliński, obecnie Niemiec dla niekorzystnego podziału. Przemysł i handel w ogóle mało jeszcze jest rozwinięty; w całym pow. znajduje się między innymi: pieców do wypalania wapna 13, huty szklane 3, wodnych młynów 38, pił czyli tartaków 25, smolarni, gdzie wypalają smołę 11, 2 fabryki mączki, 5 browarów, 1 fabryka machin, 40 piekarzów, 39 rzeźników, 24 rybaków, 21 garncarzów, 18 szklarzów, 151 kowalów, 23 ślósarzów, 6 zegarmistrzów, 4 złotników, 298 szewców, 7 czapników, 196 krawców, 56 stolarzów. Drogi kolei żelaznej powstały dopiero w ostatnim czasie: tczewsko-pilska, najkrótsza, łączna między Królewcem a Berlinem, chojnicko-węgorzyńska do Szczecina i chojnicko-jabłonowska przez Grudziądz do Polski. Dróg bitych czyli źwirówek jest 7: najstarsza berlińsko-królewiecka, dokończona r. 1829 i no-
