z wojskiem Mikołaj Firlej nie miał żadnej trudności załogę nieprzyjacielską z 300 ludzi złożoną do poddania się nakłonić. Bardzo wiele też ucierpiały Ch. przez Szwedów. R. 1656 szwedzki generał Horn miasto zajął, spaliwszy poprzednio przedmieścia i dwie znajdujące się w nich prepozytury św. Ducha i św. Jerzego. Jeszcze tego r. 1656 odzyskali prawda Polacy miasto napowrót, pod osobistem dowództwem króla Jana Kazimierza, ale w następnym roku 1657 przybył sam Karól Gustaw ze znacznem wojskiem do Chojnic i miasto przemocą zabrał i najnielitościwiej wyniszczył; nawet piękny kościół paraf. spalili Szwedzi. Wkrótce splądrowane miasto zajęli Polacy, ale gdy odeszli ztąd r. 1658, Szwedzi znowu sie pokazali roku 1659 i co tylko jeszcze znaleźli, zrabowali. R. 1707 pomniejszy oddział rosyjski napadł miasto, musiał jednak odstąpić przed mężną obroną; dopiero kiedy potem z większem wojskiem przyciągnął pułkownik Schultz, miasto zdobył; przez 2 tygodnie trwało wtedy rabowanie po domach jako i śpichlerzach. Pod względem narodowości Ch. oddawna przeważnie bywały i są niemieckie; poczyna się to już za krzyżaków, a następnie polszczącą się powoli ludność niszczyło często morowe powietrze; od r. 1352 do 1711 srożyła się ta plaga w Ch. niemniej jak 11 razy a to nieraz tak okrutnie, że w jedynym r. 1657 od zielonych świątek do adwentu z 3000 mieszkańców pozostawiła zaledwie 500; miejsce ubyłych zwykle zajmowali osadnicy Niemcy. Za dawnych czasów słynęły Ch. z wyrobu sukna: r. 1348 Jan von Barkenfeld, komtur człuchowski, nadaje licznym sukiennikom tutejszym osobne przywileje. Podajemy ważniejsze wiadomości o kościołach i klasztorach. Kościół par. obszerny, murowany, pod wezw. św. Jana Scięcia, należy do najstarszych wschodniego Pomorza, fundowany jest przez księcia Sambora I r. 1205; był przedtem bardzo okazały, u góry sklepiony, po bokach dwie kaplice Dorengowskich i św. Maryi Magdaleny; przed reform. utrzymywał około 10 księży; nadto przyłączone było do niego pobożne stowarzyszenie duchownych pod wezw. Niepok. Poczęcia P. Maryi; wiele ucierpiał od reformatorów, którzy go używali przeszło 60 lat, jak świadczy napis w kościele: „Templum hoc a secta Lutheri a. 1555 occupatum, recuperatum a catholicis a. 1616.“ W tych stronach najwięcej krzewił protestantyzm Stanisław Latalski, starosta człuchowski. Zapalony przez Szwedów kościół, 1657 utracił piękne sklepienie w nawie; drugi raz zapalony przez protestantów 1733 utracił resztę sklepienia w prezbyteryum; ma jeden znaczniejszy pomnik Dorengowskiego, sędziego tczewskiego, który wielce się przyczynił do wyratowania kościoła z rąk inowierców r. 1616 i potem jezuitów tu ufundował. Na przedmieściu człuchowskiam istniała dawniej prepozytura św. Ducha, fundowana za krzyżaków, r. 1555 zabrana przez reformatorów, spalona przez Szwedów 1656, poczem na nowo wzniesiona; dziś jeszcze posiadają ten kościół protestanci. Druga prepozytura znajdowała się na przedmieściu gdańskiem pod wezw. św. Jerzego, także fundacyi krzyżackiej, od r. 1555 do 1616 w posiadaniu reformatorów, następnie katolicka; r. 1656 spalona przez Szwedów i więcej potem niewzniesiona. Pierwsi jezuici przybyli do Ch. r. 1620, fundowani są przez dwóch braci Dorengowskich, Jana oficyała kamieńskiego, który był zarazem proboszczem w Ch. i przez Dorengowskiego sędziego tczewskiego, który jest pochowany u fary; od tych braci mieli jezuici znaczne posiadłości ziemskie; do godności kolegium wyniesieni przez arcyb. Wężyka 1630, utrzymywali wyższą szkołę, w której okoliczna szlachta kształciła swych synów; dla 7 ubogich uczniów mieli bursę, którą także ufundowali Dorengowscy; dzisiejszy piękny kościół pojezuicki, budowany r. 1718, przeszedł, po ich kasacie, na własność tutejszego katol. gimnazyum, które i klasztor jezuitów dotąd zajmuje. Klasztor oo. augustyanów był tu założony już za pomorskich ksiąiąt około r. 1265, w następnych niepokojach podupadł. Kiedy w r. 1356 Winryk von Kniprode mistrz w. krzyżacki go wznosił, wyraźnie mówi w swoim dokumencie, że ostrów, który im darował, zdawna nazywał się mniszym ostrowem „Mönchswerder.“ OO. augustyanie jako ubodzy pustelnicy żyli z jałmużny, zarówno z jezuitami byli Polakami, bardzo ulubieni u ludu; obraz Matki Boskiej Pocieszenia w ich kościele słynął łaskami, do którego lud tysiącami pielgrzymował; rząd pruski zamknął ten klasztor r. 1819, kościół ten zamienił na konwikt dla kilku ubogich gimnazistów i na mieszkanie dla nauczyciela religii przy gimnazyum. W nowszym czasie przy nieco pomyślniejszych stosunkach powstał klasztor franciszkanek w Chojnicach r. 1867; panien bywało zwykle 12; przyszły tu z Capellen w Holandyi, były niemki, utrzymywały wyższą szkołę kilkoklasową dla dziewcząt z pensyonatem, szwalnią, ochroną i szkołą elementarną dla dziewcząt z miasta; odwiedzaały także chorych po domach; r. 1875 wydalone w skutek kulturkampfu. Szkoły w Ch.: królewskie gimnazyum katolickie, urządzone już 1815 ze szkół dawniejszych jezuickich, w r. 1870 miało 20 nauczycieli, uczniów 455, z tych kat. 239, ew. 175, żyd. 41, wykład we wszystkich klasach i przedmiotach, nawet religii, niemiecki, nauka języka pol. nie obowiązuje, wykłada się w 2 godz. tyg. po za planem. Szkoła wyższa miejska dla dziewcząt ma 3 klasy,
