i pracą niezmordowaną dyrektora gimnazyum Fryderyka Wilhelma, Schwarza w Poznaniu, badania widocznie postępują. P. Schwarz mianowicie już dwakroć w r. 1875 i 1879 ogłosił w programach swego gimnazyum spisy miejscowości, w których odkryto większe wykopaliska lub pojedyńcze przedmioty starożytnicze. Ze spisów tych ważniejsze miejsca okręgu bydgoskiego tutaj powtarzamy, same zaś przedmioty archeologiczne oznaczamy pod odpowiedniemi artykułami miejscowości. Przedmioty wykopane, groby zbadane dowodzą, że w czasach już starożytnych a później w wiekach średnich istniała komunikacya z południa, z Rzymu, z Grecyi i ze wschodu do wybrzeży Baltyku celem przewożenia bursztynu. Dokładniejsze i liczniejsze rozpatrywanie się w wykopaliskach podało sposobność do oznanzenia rodzajów grobów, do klasyfikacyi przedmiotów wedle epoki i narodów (ob. Pozn. W. ks.) Miejscowości już badane w okręgu bydgoskim są: Biała, pow. czarnkowski; Bielice, pow. bydgoski; Białężyn, pow. czarnkowski; Białośliwie, pow. wyrzyski; Bydgoszcz; Chełmce nad jeziorem Gopłem, pow. inowrocławski; Ciszkowo, pow. czarnkowski; Czarnków; Czeszewo, pow. wągrowiecki; Czerlin, pow. wągrowiecki; Danaborz, pow. wągrowiecki; Dobieszewko, pow. szubiński; Dochanowo, pow. wągrowiecki; Dźwierzchno (Dreidorf), pow. wyrzyski; Flot, pow. czarnkowski; Gembice, pow. czarnkowski; Gniezno; Gopło jezioro, pow. inowrocławski; Grabionna, pow. wyrzyski; Grabowo pod Miasteczkiem, pow. wyrzyski; Grzybowo, pow. gnieźnieński; Gulcz pod Wieleniem, pow. czarnkowski; Jankowo pod Pakością, pow. mogilnicki; Inowroclaw; Kamiń, pow. czarnkowski; Kłecko, pow. gnieźnieński; Komratowo pod Gąsawą, pow. szubiński, Kozielsko, pow. wągrowiecki; Kruchowo pod Trzemesznen, pow. mogilnicki; Krucz, pow. czarnkowski; Krzyżownica, pow. mogilnicki; Kujawki pod Gołańczą, pow. wągrowiecki; Laskowo, pow. chodzieski; Laziska, pow. wągrowiecki; Lednagóra, pow. gnieźnieński; Lipa, pow chodzieski; Liszkowo, pow. inowrocławski; Lubasz, pow. czarnkowski; Łabiszyn, pow. szubiński; Łagiewniki pod Kiszkowem, pow. gnieźnieński; Łakomowo, pow. bydgoski; Łomnica (Lemnitz), pow. czarnkowski; Małachowo, pow. gnieźnieński; Miłkowo, powiat czarnkowski; Morakowo, pow. wągrowiecki; Niszewice, pow. inowrocławski; Obiecanowo, pow. wągrowiecki; Oleino, pow. szubiński; Orchowo, pow. mogilnicki; Osuch (Malzmühle), pow. czarnkowski; Paryż, pow. wągrowiecki; Piła, pow. chodzieski; Radajewice, pow. inowrocławski; Radolin pod Trzcianką, powiat czarnkowski; Radosiew, pow. czarnkowski; Radzimin, pow. szubiński; Róża pod Piłą, pow. wałecki; Rogowo, pow. gnieźnieński; Ruda pod Mieściskiem, pow. wągrowiecki; Rzeczyca pod Chełmcami, pow. inowroclawski; Skoki, pow. wągrowiecki; Słaboszewo, pow. mogilnicki; Słupowo, pow. bydgoski, przy gościńcu z Bydgoszczy do Kamionny; Smogulec, pow. wągrowiecki; Sobiejuchy, pow. szubiński; Sroczyn pod Pobiedziskami, pow. gnieźnieński; Stareń pod Miasteczkiem, pow. wyrzyski; Stewy (Stöwen), pow. chodzieski; Strzydzew, pow. mogilnicki; Świątkowo, pow. wągrowiecki; Szubin; Szydłowo, pow. mogilnicki; Tarkowo, pow. inowrocławski; Tonowo, pow. wągrowiecki; Tarnówek, pow. inowrocławski; Trzemeszno, powiat mogilnicki; Ułanowo, powiat gnieźnieński; Uść, powiat chodzieski; Wapno, powiat wągrowiecki; Wszedzyn, powiat mogilnicki; Wyrzyska; Wysułki pod Piłą, powiat chodzieski; Wysek, powiat wyrzyski; Zdziechowo, pow. gnieźnieński; Żelgniewo, pow. chodzieski; Złotowo, pow. inowrocławski; Żnin, pow. szubiński; Zon, pow. chodzieski; Żurawie, pow. szubiński. Kanał bydgoski dziełem jest Fryderyka II, króla pruskiego, wykopany niebawem po okupacyi w r. 1773 i 1774; rozpoczęty 1 marca 1773, ukończony we wrześniu 1774. W tym roku i miesiącu płynęły już pierwsze statki z uspławnionej wówczas Noteci do Wisły. Technicznym wykonawcą był budowniczy Dornstein pod dyrekcyą znakomitego radzcy Brenckendorfa. Potrzebne uzupełnienia, utworzenie drogi holowniczej, założenie kolonii, rowów i sadzenie drzew wykonano za panowania Fryderyka Wilhelma II i Fryderyka Wilhelma III. Kanał łączacy Brdę z Notecią długości ma 25 kil. czyli 3,4 mil; szerokości 19,5 metrów, głębokości 1,6 metr.; wzniesiony jest o 25,5 metr. po nad poziom Brdy, 4,9 m. ponad poziom Noteci. Koszta aż do całkowitego wykończenia czyniły 3,800,000 marek. Koszta utrzymania wynoszą około 18,000 marek. W r. 1876 wpłynęło z cła 70,602 marek. Pod wodę płynęło 206 próżnych i 517 naładowanych statków; z wodą 303 próżnych, 407 naładowanych statków; ogółem 1503 st., a nadto 462,427 metr. tratew. Kanał ten prowadzony z porzecza Wisły przez Brdę do porzecza Odry przez Noteć; Wartę łączy port gdański z p. szczecińskim; zaczyna się z jednej strony od Brdy w samem mieście Bydgoszczy i dochodzi do Noteci w odległości 2 kil. od miasta Nakła; dziesięć ma szluz. Pierwsza drewniana u samej Brdy dla upustu młynu bydgoskiego potrzebna. Druga murowana, między Brdą i gościńcem bydgoskim, podnosi wodę o 3,1 metr. Długość kanału od szluzy drugiej do trzeciej wynosi metrów 488. Trzecia szluza murowana podnosi wodę o 2,88 metrów. Długość kanału między trzecią i czwartą szluzą obejmuje
