czy. Po okupacyi pruskiej z r. 1815 rozpoczęła się nowa organizacya szkół. Nadzór nad wyższemi szkołami objęła rada szkolna (Provinzialschulcollegium), nad niższemi wydział regencyjny szkolny, ostatni z siedzibą w Bydgoszczy; rada zaś szkolna jest tylko jedna: w Poznaniu na całe W. ks. Poznańskie. Władzą wyższą kontrolującą radę szkolną i szkoły wyższe była komisya egzaminacyjna wrocławska na Szląsk i W. ks. Poznańskie (Wissenschaftliche Prüfungscommission), złożona po większej części z profesorów uniwersytetu; od r. 1877 W. ks. Poznańskie oddano pod nadzór komisyi pomorskiej z siedzibą w Gryfii (Greifswalde). Po r. 1815 z wyższych szkół założono w okręgu gimnazya w Bydgoszczy i w Trzemesznie; seminaryum nauczycielskie protestanckie w Bydgoszczy, szkołę kilkoklasową w Fordonie; po wszystkich miastach i miasteczkach szkoły elementarne. W r. 1837 podług Hofmanna: „Bevölkerung des preussischen Staates“ liczba dzieci mających obowiązek uczenia się wynosiła 81,578; uczyło się zaś tylko 20,383, a więc ¾ mniej więcej było analfabetów. Drukarnie wszystkie W. ks. Poznańskiego w wiekach ubiegłych były położone w okręgu poznańskim; wkrótce po r. 1815 założono drukarnie w Bydgoszczy, w Gnieźnie i w Trzemesznie. Kięgarnia jedna powstała w Bydgoszczy. Do ulepszenia gospodarstw przyczyniły się od XVIII wieku, chociaż ze szkodą dla narodowości, osady rolne nazwane olędrami, osuszenie bagien nad Notecią i utworzenie z nich pastwisk. W r. 1837 w okręgu bydgoskim było 49,975 koni (1873 r. 75,574); 165,188 bydła rogatego (1873 r. 194,583), 803,998 owiec (1873 roku 1,083,258), 1,150 kóz, 77,152 świń (1873 roku 118,181), ogółem 1,097,463 sztuk bydła. W przecięciu na milę kwadr. przypadało 1837 r. w okręgu bydgoskim: 233 koni, 769 bydła rogatego, 3,742 owiec, 5 kóz, 359 świń, ogółem 5,108 bydła. Powiaty okręgu według zamożności tak po sobie następowały: wągrowiecki miał 6,306 sztuk bydła; inowrocławski 6,201; mogilnicki 5,621; gnieźnieński 5,501; szubiński 5,028; bydgoski 4,764; chodzieski 4,421; czarnkowski 3,389. Pierwsze towarzystwo kredytowe ziemskie założono dla W. ks. Poznańskiego reskryptem królewskim w końcu roku 1821. Z okręgu bydgoskiego większa część powiatów przystąpiła do tej nowej instytucyi; kilka powiatów należało już wówczas do towarzystwa kwidzyńskiego, założonego r. 1787; wtedy już dyrekcya prowincyonalna jedna była w Pile, druga w Bydgoszczy. Z okręgu bydgoskiego wspominają o cechu piwowarskim w Wągrówcu na początku XIV wieku; na początku XVIII w. słynny był browar w Łobżenicy; Rogoźno liczyło 21 piwowarów. W Wyszynach, wsi położonej prawdopodobnie w powiecie chodzieskim na zachód od Budzynia (istniała jeszcze wieś tegoż nazwiska w pow. międzyrzeckim i w pow. konińskim) za panowania Stefana Batorego słynna byla szabelnia; dla czego na sejmiku średzkim roku 1580 zakazano surowo naśladować wyroby wyszyńskie; szable te nazywano „wyszynkami.“ Zamięszania krajowe za Wazów i czasów następnych podkopały ruch przemysłowy. Ku końcowi wieku XVIII jednakże podźwignęły się fabryki sukna w Bydgoszczy, w Trzciance. Od początku wieku b. mieszkańcy Bydgoszczy zajmowali się wyrabianiem skór, rękawiczek, cykoryi, płótna, tkanin bawełnianych, pończoch, tytuniu, octu, wyrobów garncarskich, farbierskich, budową szkut. Skóry wyrabiano jeszcze w Chodzieżu, Margoninie, Gnieźnie, Witkowie, Łobżenicy; kapelusze w Pile, Chodzieżu i Nakle; płótno w Chodzieżu, Czarnkowie, Gnieźnie, Witkowie, Trzemesznie i w Skokach; koronki w Pile, Chodzieżu, Wieleniu i Czarnkowie; wyroby garncarskie w Koronowie i Kcyni, farbierskie w Chodzieżu. Rybołówstwem zajmowali się mieszkańcy Żnina. Przez W. ks. Poznańskie i okrąg bydgoski w starożytności już szły drogi handlowe od morza Baltyckiego na południe do Rzymu i Grecyi, któremi bursztyn sprowadzano; w wiekach średnich jedna z nich prowadziła przez Bydgoszcz, Gniezno, Kalisz, Sieradz do Starego Sącza i przez Węgry do Dunaju. W wieku XIII stanęła ugoda pomiędzy Władysławem Odoniczem, księciem wielkopolskim, a zakonem krzyżaków r. 1238, następnie przez Przemysława księcia poznańskiego i gnieźnieńskiego r. 1242 szczegółowiej spisana, na mocy której niektóre artykuły handlu, jako to pieprz, wino, płótno, wyroby bawełniane, wolno bylo za opłatą bliżej oznaczoną do kraju wprowadzać; komorą celną w okręgu bydgoskim było Gniezno. Późniejsze drogi handlowe na wschód i zachód, przez Kazimierza Wielkiego i Władysława Jagiełłę oznaczone, przechodziły przez miasta po za okręgiem bydgoskim położone; toż samo się tycze dróg handlowych na mocy układów z krzyżakami o handel do Torunia i Gdańska. Z 27 komór celnych Wielkiej Polski w wieku XVI w obrębie teraźniejszego okręgu bydgoskiego były położone: Piła, Człopa, Łobżenica, Bydgoszcz, Kościelce, Fordon, Solec i Dybów. W miarę wzrastającego nierządu i zaburzeń handel także podległ ścieśnieniom. Na lepsze się zmieniły stosunki, gdy po okupacyi pruskiej przez dłuższy czas pokój zapanował. Na polu archeologicznem staraniem Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego i osób prywatnych ze strony polskiej, zachętą towarzystwa antropologicznego berlińskiego, wpływami prof. Virchowa z Berlina
