zięmiański, kolegialny, w Bydgoszczy. Do niego należą sądy mniejsze, tak nazwane sądy okręgowe (Amtsgerichte) z jednym, dwu lub kilku sędziami: 1) w Bydgoszczy, 2) w Koronowie (Krone an der Brahe), 3) w Chcyni, 4) w Inowrocławiu, 5) w Łabiszynie, 6) w Szubinie, 7) w Strzelnie. Sąd ziemiański w Gnieźnie, do którego należą sądy urzędowe: 8) w Gnieźnie. 9) w Mogilnie, 10) w Trzemiesznie, 11) w Wągrowcu. Do sądu ziemiańskiego w Poznaniu przyłączone są sądy okręgowe w departamencie czyli okręgu regencyjnym bydgoskim położone, 12) w Pobiedziskach, 13) w Rogoźnie. Do sądu ziemiańskiego w Pile należą w okręgu bydgoskim położone sądy okręgowe: 14) w Czarnkowie, 15) w Wieleniu, 16) w Chodzieżu, 17) w Łobżenicy, 18) w Margoninie, 19) w Nakle, 20) w Pile, 21) w Trzciance, 22) w Wyrzyskach. Najwyższą instancyą sądową w w. ks. poznańskiem jest sąd nadziemiański w Poznaniu. Obwody dla sądów przysięgłych, w których ciężkie sprawy kryminalne się sądzą, tworzą: 1) powiaty: bydgoski, inowrocławski i szubiński; sądy odbywają się w Bydgoszczy; 2) powiaty: gnieźnieński, mogilnicki i wągrowiecki; roki odbywają się w Pile. Nadto sądy polubowne ustanowione celem rozsądzania mniejszych spraw injuryjnych, znajdują się co kilka gmin w okręgu bydgoskim, jak w całem państwie. Podział kościelny wyznania rzymsko-katolickiego nie zgadza się całkowicie z podziałem administracyjnym. Z dyecezyi poznańskiej, liczącej 23 dekanatów, w okręgu bydgoskim położony jest dekanat czarnkowski z 14 parafiami i część dekanatu rogozińskiego. Archidyecezya gnieżnieńska podzielona na 16 dekanatów, licząc 2 kolegiaty, gnieźnieńską św. Jerzego, kruświcką, 211 kościołów parafialnych, filialnych 23, należy przeważnie do okręgu, prócz dekanatów: 1) krotoszyńskiego, 2) ołobockiego i 3) pleszewskiego; w okręgu zaś są dekanaty: 4) gnieźnieński S. Trinitatis; 5) gnieźnieński SS. Petri et Pauli: siedzibą dziekana Łopienno, 6) gnieźnieński S. Michaelis: siedzibą dziekana Trzemeszno, 7) bydgoski, 8) gniewkowski, 9) inowrocławski, 10) chcyński, 11) kruświcki, 12) łeknieński, 13) nakielski, 14) powidzki, 15) rogowski, 16) żniński. Seminaryum duchowne praktyczne znajduje się w Gnieźnie. Arcybiskup gnieźnieński jest zarazem biskupem poznańskim z rezydencyą w Poznaniu. Biskup sufragan archidyecezyi gnieźnieńskiej mieszka w Gnieźnie. Kapituła składa się prócz tego z prałata, 5 kanoników; władzą administracyjną dyecezyi jest konsystorz przeniesiony od czasu zatargów kościoła katolickiego z rządem czyli tak zwanego kulturkampfu, w r. 1876 do Poznania. Kościół wyznania protestanckiego podzielony na 8 dyecezyj: 1) bydgoska z 7 parafiami, 2) chodzieska z 9 par., 3) wieleńska z 7 par., 4) gnieźnieńska z 11 par., 5) inowrocławska z 12 par., 6) łobżenicka z 11 par., 7) trzciankowska z 7 par., 8) szubińska z 8 par. Przewodniczącym każdej dyecezy i jest superintendent; superintendenci i wszyscy pastorowie podwładnymi są jeneralnego superintendenta, zamieszkującego w Poznaniu. Najwyższą władzą szkolną dla szkół wyższych okręgu, jest rada szkolna w Poznaniu; dla szkół niższych regencya bydgoska, a mianowicie wydział spraw kościelnych i szkolnych. Szkoły elementarne pod szczegółowym są nadzorem inspektorów powiatowych, których jest tylu ile powiatów. Szkół ludowych czyli elementarnych ma okrąg ogółem 843; nauczycieli zatrudnionych przy szkołach jednoklasowych jest 695, przy szkołach kilkoklasowych 453. Są dwa seminarya nauczycielskie z internatami na 90 uczniów każde, w Bydgoszczy i w Chcyni. Dziewięć jest szkół wyższych: a) gimnazya filologiczne: 1) w Bydgoszczy, 2) w Inowrocławiu, 3) w Gnieźnie, 4) Nakle, 5) w Pile, 6) w Rogoźnie, 7) w Wągrowcu; b) szkoły realne: 8) w Bydgoszczy; c) progimnazyum: 9) w Trzemesznie. Szkoła głuchoniemych urządzona w Pile. Do rozpowszechnienia oświaty przyczyniają się w okręgu nadto dość liczne księgarnie, czytelnie i drukarnie; pierwszych jest 19, drugich 14, a ostatnich 18. W okręgu całym jest 159,514 dzieci niżej 10 lat, 163,197 analfabetów. W 50 gminach miejskich 35,470 dzieci niżej 10 lat; 29,876 analf.; w 1328 gminach wiejskich jest 86,267 dzieci niżej 10 lat., 79,840 analf.; w 830 obwodach dominialnych 37,723 dzieci niżej 10 lat, 53,415 analf. Na 100 ewangelików jest mniej więcej 15 analf., na 100 kat. 32,7 analf., na 100 żydów 16,8 analf. Rolnictwo należące do ważniejszych zajęć mieszkańców (na 10,000 mieszkańców przypada 3142 ludności rolniczej w okręgu) odnosi się do wszystkich rodzajów zboża, do owoców strączkowych, roślin pastewnych, koniczyn, rzepaków, ziemniaków, lnu, chmielu, tytuniu i owoców. Chów bydła nie równy jest we wszystkich rodzajach zwierząt; najwięcej rozgałęziony jest chów świń; owce hodują się dotąd głównie dla wełny; bydło rogate w ogóle w niewiększej liczbie się utrzymuje, jak wskazuje potrzeba pociągów i rzezi. Wyjątkiem w tej mierze jest obwód nadnotecki, gdzie na bujnych łąkach bydło liczniej hodowane jest przedmiotem eksportu, przechodzącym potrzeby miejscowe. Celem pozyskania kapitału obrotowego do rolnictwa, a mianowicie do większych własności w okręgu bydgoskim, większa część powiatów korzysta z Nowej landszafty niemieckiej (Neuer landschaftlicher Kreditverein für die Provinz Posen); powiaty
