dzenie w całej Litwie, fundowane zostało przez Kaź. Leona Sapiehę, podkanclerzego litewskiego, r. 1648, w którym połoźył kamień węgielny Jan de Torres, nuncyusz papiezki w Polsce. Budowniczy z Włoch sprowadzony kierował fabryką tych wspaniałych murów, gdzie kartuzi z Trewizy osiedli; cały zaś klasztór z kościołem otoczył fundator sześciokątnym wałem, jakby twierdzę jaką, a zgromadzenie nader wielkiem uposażeniem opatrzył, chociaż jego ślubem było ubóstwo i samotność. Wszystkie dobra, które na mil kilka otaczały Berezę: miasteczka, wsie, grunta, rzeki i lasy, wszystko to oddane było na dziedziczną własność kartuzom. Sejm r. 1653 zatwierdził fundusz kartuzyi; dopiero jednak w lat kilka po śmierci fundatora skończono murować kościół, który uroczyście poświęcił 6 czerwca 1666 r. Aleksander Sapieha, biskup wileński, w dzień pogrzebu Kazimierza Leona. Rok 1706, pamiętny tyloma klęskami, nie był też pomyślnym i dla Berezy. Piotr Wielki najprzód z Augustem II klasztor z wojskiem odwiedzili; potem zaś przyszedł i Karol XII krol szwedzki, na czele dwóch batalionów gwardyi pieszej, z kilku działami. Było to w dniu 28 kwietnia; 1,500 dragonów rossyjskich broniło klasztoru i przeprawy przez groblę. Karol, widząc trudność opanowania przejścia tego, rzucił się do wody na pierwszej przerwie, a za nim poszli grenadyerowie, co widząc dragoni opuścili Berezę. Powróciwszy Karol do wsi Alby, przepędził potem cały dzień 30 kwietnia w klasztorze. Szwedzi, zabrawszy ztąd trzech alumnów, nie wprzód ich uwolnili, aż im 300 czerw. złotych zapłacono. Gorzej jeszcze postąpiono sobie z kartuzami w r. 1708. Szwedzi uprowadzili z klasztoru trzech kapłanów, na wykupienie których w niedostatku pieniędzy, użyto sreber kościelnych; reszta zakonników, bojąc sie niewoli lub srogiego obejścia się, ratowała się ucieczką w lasy; zostało tylko czterech dla straży domu. W póżniejszych czasach klasztor ten niemało jeszcze ucierpiał; nakoniec przyszedł do upadku i zniesiony został w r. 1831. Wizyty kościelne oznaczają w sposób zatrważający swawolę i niekarność zakonników niedługo przed kasatą, straty jakie klasztor przez niedozór ponosił, ogród opuszczony, sadzawki pozarastałe, biblioteka w liczbę ksiąg dosyć obfita, ale w zupełnym zostająca nieładzie i t. p. Podawane biskupowi niegdyś wileńskiemu Janowi Nepomuc. Kossakowskiemu memoryały obejmują sposoby, jakiemi porządek w tem zgromadzeniu przywrócićby można było. Kościół pokartuzyański w Berezie był niedawno jeszcze kościołem parafialńym dek. prużańskiego.
Bereza, rzeka spławna w gubernii smoleńskiej i twerskiej, rozgraniczająca obie te gubernie; długość jej wynosi 150 wiorst.
Bereza, rz., lewy dopływ Szczary, przyjmuje Jasieniówkę.
Bereza, ob. Meża.
Berezaki, wś z zarządem gminnym w południowo-zachodniej stronie pow. mozyrskiego, w najgłuchszem poleskiem ustroniu, w 3 stanie policyjnym (turowskim), w 3 okr. sądowym. Gmina berezacka składa się z 10 wiosek i liczy 1183 mieszk. płci męzkiej. Al. Jel.
Berezanka, ob. Derażyna.
Berezań, miasteczko w gub. połtawskiej, 3466 mieszkańców, 1161 wiorst od Petersburga odległe.
Berezdów, Berezdowo, mko, pow. nowogradwołyński, mieszk. dusz męz. 590, z których izraelitów 306, włośc. 284. Leży nad rzeczką Kurczykiem, niegdyś stolica dóbr berezdowskich, wlasności ks. Ostrogskich, Chodkiewiczów, wjednem tylko pokoleniu Lnbomirskich, a oddawna w rodzie Jabłonowskich zostających, z których ostatni dziedzic B. ks. Stanisław Jabłonowski, sławny ze swej rozrzutności, wszystkie swe włości rozprzedał drobniejszej szlachcie, a sam 1831 r. stracił i miasteczko, które rząd skonfiskował i nadał ze 168 dz. ziemi 1864 r. rosyjskiemu urzędnikowi Polakowowi. Są ślady, iż niegdyś na wyspie był zamek czy pałac, o którego egzystencyi świadczą: tradycya miejscowa, duże lochy, gruzy i sadzone drzewa. Do 1832 r. był w Berezdowie klasztorek maryawitów czy franciszkanów; B. ma. młyn porządny na Kurczyku, zarząd gminny i dużą garbarnię, największą w powiecie, bo przeszło dwieście tysięcy rubli mającą rocznego obrotu. Paraf. kościół katol. Niepok. Pocz. N. P. M., r. 1775 wzniesiony przez ks. Jana Jabłonowskiego, wojewodę bracławskiego. Parafia katolicka, dekanatu rówieńskiego: dusz 1370. Kaplica w Prawatynie Wielkim.
Berezek, ob. Bereżek.
Berezianka, 1.) wś, pow. skwirski, nad rz. Berezianką, wpadającą do Rosi, o 10 w. od m. Skwiry, przy drodze pocztowej do m. Lipowca. Mieszk. 880 prawosł., 275 katolików i 15 izraelitów: razem 1170. Cerkiew parafialna, do której należą szlacheckie osady Czechowa (100 prawosł. i 101 katolików) i Jezierna (154 prawosławnych, 114 katolików). Ziemi 2814 dz., pierwszorzędny czarnoziem. Własność Lubowieckich, zarząd gminny w Morozówce, policyjny w Skwirze. 2.) B. mała, wś, pow. taraszczański, o 19 w. od miasta Koszowatej. Mieszk. 758 prawosławnych. Cerkiew par. Ziemi 2200 dzies., pierwszorzędny czarnoziem. Należy do wielu właścicieli. Zarząd gminny we wsi Wielkiej Bereziance, policyjny w Koszowatej. 3,) B. wielka, wieś, pow. taraszczański, nad rz. Bereżanką, wpadającą do Tykicza, o 13 w. od Koszowatej. Mieszk. 2012
