گل شڪر/گ
۴۱۶ - گذر گئي گذران، ڪيا جهوپڙي، ڪيا ميدان.
سکي جي ڏکي، جهوپڙيءَ ۾ جي پوٺي تي، جا گذري، تنهن کي چڱي لنگِهي چئي شڪر ڪرڻ گهرجي؛ ڇا کان جو سکيا ڏينهن لنگهندي ويرم نه لڳي، تنهن وانگي ڏکيا ڏينهن پڻ ڪين رهن. فارسيءَ واري چيو آهي:
ز روزگار همين عادتم پسند آمد،
که خوب وزشت جهان جمله درگذر ديدم. زماني جي هيءَ عادت گهڻو وڻيم،
جو جهان جي چڱي مدي لنگهندي ڏٺم.
اهڙي مثل لاءِ هيٺ نمبر ۴۱۷ وارو پهاڪو پڻ لکجي ٿو.
۴۱۷ - گذري ڪوُن ڦر ياد نه ڪرڻا، جا گذري سا چوکي.
هن مضمون تي مٿي پڻ پهاڪو نمبر ۴۱۶ وارو آيو آهي، تنهنڪري هن جي ڌار وچور نه ڪيم، مگر هڪڙو نقل ياد آيو اٿم:
راجا هڪڙو سياري جي مند ۾ صبوح جو ڪاڏي چڙهي ٿي ويو؛ واٽ تي ڏٺائين جو سائين والو فقير هڪڙو، بَٺَ کي پاسو ڏيو سيءَ کان پاڻ بچايو پيو آهي. تنهن کي ڏسي راجا ويچار ڪيو جو آءٌ سڄي رات ثمور جي وڇاڻي ۾ ستل هوس، ته به سيءَ لکايو ٿي، اها رات فقير کي بت ۾ ڪئن لنگهي هوندي. اها ڳالهه فقير کان پڇيائين، تنهن ورنديءَ ۾ هيءَ مصرع چيس:
شب تنور گذشت و شب ثمور گذشت. بٺ ۾ توڙي ثمور جي وڇاڻي ۾ رات لنگهي.
۴۱۸ - گڏي اڏجي، يا لڏي ڇڏجي.
مطلب هي آهي، جو يا سڄڻ ٿي گڏ رهجي، يا ويري ٿي ڀڄي پري ٿجي؛ اندر ۾ دشمني ٻاهران ياراني اها اندر-ٻاهرائي رکڻ ڪار نه آهي. تنهن تي فارسيءَ واري چيو آهي:
رُو سياهي بہ از سياهي دل. منهن-ڪارائي دل جي ڪارائيءَ کان چڱي.
گورو نانڪ شاهه پڻ فرمايو آهي:
دليون محبت جن سيئي ساچيا؛
جن من هور مک هور سي ڪاڍو ڪاچيا. جن کي دل کان لئون آهي سي سچيار،
جن کي دل ۾ ٻي، وات ۾ سي ڪچا ڪڍي ڇڏ.
۴۱۹ - گولاڙو ڳيان پچي.
گولاڙو يعني ٻانهو، ۽ گولاڙو جهنگلي ول جو ميوو آهي، جو ٻين ميون کان ابتڙ ڳُيان يعني هيٺان پچندو آهي. تڏهن پهاڪي واري هن گولاڙي ٻانهي کي پڻ هُن ول واري گولاڙي وانگي سمجهي گلا ڪئي آهي، جو جنهن ماڻهوءَ تي ٻانهپيءَ جو نالو ٿيو، سو اُبتا ڪم ڪندو، واجبي طرح ڪم نه ايندو. جهڙو فارسي بيت آهه:
پرستار زاده نيايد بکار؛
اگر چه بود زاده شهر يار. ٻانهيءَ جو ڄاول ڪم نه اچي،
جيتوڙي راجا جو اولاد به هئي.
پر انگريز سرڪار چڱو توهه ڪيو آهي جو پنهنجي راڄ مان هو بڇڙو نالو ڪڍي ماڻهن کي هن پهاڪي جي ڦٽڪار کان ڇڏايو آهي.
۴۲۰ - گدڙ گدڙ جي ڪوڪ تي نه اونائي ته ڪوڙهيو ٿئي.
اونائي يعني سڏ تي سڏ ڏئي؛ هيءَ ڳالهه پڌري آهي، جو جڏهن هڪڙو گدڙ دانهن ڪري تڏهن پاسي اوسي وارا سڀ گدڙ ڪوڪار ڪن. پر هي پهاڪي وارو گدڙن جي ٻڌي ٻڌائي، اهڙن ڀوڪن کي سمجهائي ٿو، جي پاڻ ۾ هڪ مُٺ نه آهن، ۽ چوي ٿو جو رڳا ٻه ڄڻا هڪ مُٺ هجن ته به وڏو ڪم ڪري وجهن. تنهن تي هڪڙو فارسي بيت آيو آهي:
دو دل يک شود بشکند کوه را؛
پراگنده گي آرد انبوه را. ٻه دليون گڏ ٿين ته جبل ڀڃي ڇڏن،
گهڻن کي ڊانوان ڊول ڪن.
اُن تي هڪڙي آکاڻي ياد ٿي اچيم:
ٽي ڄڻا؛ هڪڙو ٻانڀڻ، ٻيو لنگهو، ٽيون بٺارو پاڻ ۾ گڏجي هڪڙي هندوءَ هاريءَ جي ڪمند جي پوک ۾ رات جو وڃي ڏاڍ سان ڪمند ڀڃي کائڻ لڳا. هاريءَ ويچاري گهڻو ڪي جهلين، پر نه رهيا. هاري جيتوڙي ته ڏاڍو مڙس هو؛ پر ٽن ڄڻن سان پڄي نه سگهيو. جهڙو ڏاها چوندا آهن جو ٻن پاڏن سان به هڪڙو شينهن نه پڄي، تڏهن هاريءَ حرفت ڪري هوريان هوريان ٻانڀڻ کي چيو جو تون اسان هندن جو مصر آهين، تنهنجو کاڌو اسان جي پترن کي ملندو، ۽ پڃ پڻ ٿيندو؛ تنهنڪري تون ڪماند ڀلي کاءُ، ۽ هي لنگهو کائيندو ته به وڃي جاتي ڪاٿي واکاڻ ڪندو، اهو پڻ نچ کائي. مگر بٺاري کان ڇو ٿا ڦرايوم؟ اها ڳالهه ٻڌي ٻانڀڻ ۽ لنگهي چيس ته بٺاري کي لوڌي ڇڏ. تڏهن بٺاري کي ڏاڙهيءَ کان جهلي ٻڌي وهاريائين ۽ وري ٻانڀڻ کي چيائين جو آءٌ غريب ماڻهو لنگهي جي ساراهه جو فڪر ڪو نه ڪريان ٿو، مگر تون برهمڻ ڀلي کاءُ، نچ کاءُ. حاصل ڳالهه جو، ٻانڀڻ جي آگيا وٺي لنگهي سان پڻ بٺاري واري پَر ڪيائين. اها دلجاءِ ڪري ٻانڀڻ کي چوڻ لڳو، مصر جي! پاڻ ته ڦُريوَ پر ٻين کان به ٿي ڦرايوَ. نيٺ ٽنهين کي ٻڌي سرڪار ۾ پهچايائين. ڏسو، جاسين هو ٽيئي ڄڻا پاڻ ۾ هڪ مٺ هوا، تاسين هاري ڇُهي نٿي سگهين، جڏهن ڇُڙُ ڇُڙُ گابڙا ٿيا تڏهن موچڙا کاڌائون.
۴۲۱ - گڏهه پنهنجي ساوڻي هينگن ۾ وڃائي.
گڏهه جي پَر آهي، جو جڏهن سانوڻيءَ جا گاهه ٿين، تڏهن ٻه ٽي ڏهاڙا چري ٿورو ڍَو ڪري؛ پوءِ هيڏي هوڏي جي گڏهن جون هينگون ٻڌي پاڻ به هينگن ۾ رِڌو رهي، ۽ گاهه چرڻ کان کري. تنهن وانگي هڪڙا ڇوڪر ننڍپڻ جا ڏهاڙا راند ۾ وڃائي پڙهڻ کان سيڙن، يا هڪڙا سرڪاري نوڪر نوڪريءَ جي مهل ڳالهين ۾ وڃائي ڪم کان کرن؛ يا ڪي واپاري ڏيتيءَ ليتيءَ جي مهل بازر جي گهوم ۾ وڃائي ڪرت کان سيڙن، اهڙن سِلين ساٿن ماڻهن کي هي پهاڪي وارو ٽوڪي ٿو. اهڙن لاءِ هنديءَ وارو چوي ۽ سمجهائي ٿو:
غفلت ۾ وقت اپنا نه کوهه، هوشيار ھوشيار هو. آرس ۾ مهل نه وڃاءِ سجاڳ ٿيءُ.
۴۲۲ - گدڙ ڊاک نه پڄ سگهي، آکي ٿوُ ڪوڙي، ناچو نچ نه ڄاڻندا آکي ڀون سوڙهي.
هن پهاڪي جي معنيٰ پڌري آهي؛ پر مطلب سندس هي آهي جو جنهن هاج کي ڪو پهچي نه سگهندو، تنهن کان ڀڄي پري ٿيندو، ته ڇا ٿيو. جهڙو هنديءَ وارو چوندو آهي.
بوڍا جوڳي سهجي جُتي پوڙهو فقير پراڻي جتي
۽ فارسيءَ واري پڻ چيو آهي:
جوان گوشہ نشين شير مرد راه خداست،
که پير خود نتواند ز گوشئه برخواست. جوان ماٺ ۾ وهي ته خدا جي واٽ جو شينهن آهي،
جو پوڙهو ماڏنهين ڪنڊ مان اُٿي نه سگهي.
۴۲۳ - گابي وانگي چٽ ته چٽيانءِ.
گابن جو ڌرم آهي، جو هي هُن کي چٽي؛ ته هُو هِن کي چٽي، تنهن وانگي دنيا ۾ پڻ جنهن سان مهرباني ڪبي تنهن ۾ ڀلائيءَ جو سوس رهندو. جهڙو فارسيءَ واري چيو آهي:
بنده حلقه بگوش گر نه نوازي برود،
لطف کن لطف که بيگانه شود حلقه بگوش. ٻانهو ٻڌل جيڪڏهن نه پاليندين ته ويندو؛
مهرباني ڪر مهرباني ته ڌاريو ٿئي ٻڌو ٻانهو.
۴۲۴ - ڪِنُ ڪِنَ سان نه ڌوپي، نيٺ پاڻيءَ سان ڌوپي.
اَوٺي شيءِ ٻيءَ اَوٺي شيءِ کي سٺو نه ڪندي، تنهن وانگي لچو ماڻهو ڪنهن اشراف سان اٽڪي، ۽ اشراف پڻ ساڻس سامهون ٿي وڙهي، ته ڄڻ ٻئي هڪ جهڙا ٿيا. تڏهن اشراف کي ڇا گهرجي جو هن فارسيءَ بيت کي ڏسي کانڌ ڪري:
تحمل چو زهرت نمايد نخست،
ولي شهد گردد چو در طبع رُست. کانڌ پهريائين وه جي ڏيکاري ڏينديءِ؛
پر ماکي ٿيندي جڏهن طبع ۾ ويٺي.
ڇا کان جو جيڪڏهن لچ ڪي اشراف کي ڳالهائي ورتو، ته به اشراف جو مان گهٽ ڪين ٿيندو، ۽ لچ جو وڌندو ڪين. جهڙو فارسي بيت آهي:
سنگ بد گوهر گر کاسئه زرين شکند؛
قيمت سنگ نيفزايد، زر ڪم نشود. بڇڙو پاهڻ جيڪڏهن سوني باسڻ کي جهوري،
پاهڻ جو ملهه وڌندو ڪين، سون جو گهٽندو ڪين.
۴۲۵ - گَھَ-گيرو گهوڙو ۽ پيٽيرو ماڻهو مهل ۾ ڪم نه اچن.
گھ-گيرو گهوڙو، جو گهوڙو هلندي هلندي بيهي رهي، يا اٽون هڻي، يا پٺيرو هلي؛ پيٽيرو ماڻهو جو ماڻهو ري مواجب رڳو پيٽ جي کاڌي تي ڪمائي، يعني نوڪر رهي. سچ گھ-گيرو گهوڙو ڪاهه جي مهل ۾ ڪم نه ايندو؛ تهڙيءَ ريت ري مواجب وارو نوڪر پڻ ويل سر ڀڄي ويندو. تنهن تي فارسي بيت آهي:
چه مردي کند در صف کار زار؟
که دستش تهي باشد از روزگار. ڪهڙي مڙسي ڪندو جنگ جي هنڌ،
جنهن جو هٿ قُوت کان ٺلهو هوندو؟
۴۲۶ - گَھُ پيھَ ٺڪرن مان پاڻي سڪائي.
گَھُ، پيھَ، هي ٻه لفظ جيتوڙي گَهڻَ ۽ پيهَڻ جي مصدر مان نڪتا آهن، پر رواجي معنيٰ ۾ هڪڙو گهر جو جهيڙو آهي؛ ٺڪرن مان پاڻي سڪڻ، هي پڻ رواجي معنيٰ ۾ سڃ ٿيڻ آهي. مطلب هي، جو جنهن گهر ۾ گهرو ريڙ پيڙ رهندي، سو وسندو ڪين. فارسي بيت آهي:
تهي پلئي بودن بہ از کفش تنگ؛
پلائي سفر بهتر از خانه جنگ. سوڙهيءَ جتي پائڻ کان پير اُگهاڙا چڱا؛
جهيڙي واري گهر کان پرڏيهه جو ڏک چڱو.
۴۲۷ - گڏهه کي به ڪو گج پائجي.
گج هڪڙو زالن جي ڳچيءَ جو ڪپڙو آهي؛ پر اُهو ڪپڙو زالن کي پهرائجي، ۽ گڏهن کي ڍڪائڻ ڪار نه آهي. تنهن وانگي مهرباني پڻ چڱي ماڻهوءَ تي ڪرڻ کپي؛ لچ جو گڏهه جهڙو آهي، تنهن تي مهرباني ڪبي، ته اُٽلو آڪرو ٿيندو، ۽ منجهانس جيڪو سو ڇيهو پهچندو، جهڙو فارسي بيت آهي:
چو با سفله گوئي به لطف و خوشي،
فزون گرددش کير و گردن کشي. جڏهن لچ سان مٺو ڳالهائيندين،
ته هيڪاري هٺ وڌندس.
۴۲۸ - گڏهه کي به ڪڏهن گابو ڄائو آهي.
گڏهه جهڙي ڪميڻي مرونءَ جي پيٽ مان گابي جهڙو سائو ڍور ڄاپڻ تپرس جهڙي ڳالهه آهي؛ تنهن وانگي لچ ماڻهوءَ کان ڪنهن جي ڀلائي ٿيڻ ويسهه جهڙي ڳالهه نه آهي. تنهن تي صائب شاعر جو فارسي بيت آهي:
صائبا اُميد فيض از صحبت دو نان مدار؛
بوءِ جستن از گل کاغذ نشان ابلهي است. اي صائب ڀلائيءَ جي اُميد ڪميڻن ۾ نه رک؛
ڪاڳر جي گل ۾ باس ڳولڻ اياڻپ جو اهڃاڻ آهي.
۴۲۹ - گڏهه جو ڇا وس جو ٻيڙيءَ ۾ نه چڙهندو.
جڏهن ڪنهن کي گڏهه ٻيڙيءَ ۾ چاڙهڻو هئي، پوءِ توڙي گڏهه نٽائي، ته به ڪَن کان وٺي چاڙهيس. تنهن وانگي هن جيوَ کي پڻ جڏهن ڪال مارڻ ڀانئين تڏهن هي کانئس توڙي گهڻو ئي لڪي؛ توڙي ڀڄي، ته به ڪاڏي ويندو. تنهن تي هڪڙي الله واري چيو آهي:
نا ڇٽيگا ڳڙهان ڪوٽان ۾ نا ڇٽيگا لکان ٻاهين؛
جان جم آوي پڪڙ چلاوي عذر ڪسي دا ناهين. نه ڪوٽن ۾، نه لکن ٻانهن سان ڇٽندين؛
جڏهن ڪال ايندو وٺي ويندو ڪنهن جو عذر نه آهي.
۴۳۰ - گيهه پوندي به ڪو مٿو سڙي.
سڙي يعني پوسري، جڏهن ڪو ماڻهو ڪڙو تيل مٿي ۾ وجهي، ته هروڀرو مٿو سڙندس، ۽ ڪنهن جو گيهه پوندي مٿو ڪين پوسري. مطلب هي آهي، جو ڪي ماڻهو اهڙا آهن، جو جڏهن ڌڻي ٻاجهه ڪري مٿن ڪو آبروءَ جهڙو ڪم رکي، پوءِ توڙي دل ۾ خوش هئن، ته به وات سان چون ته هن ڪم مان مورڳو اڙيا آهيون. پر اِن هلت ۾ هڪڙو پاپ آهي، جو ماڻهو اندر-ٻاهريو ٿو ٿئي، ٻيو ڌڻيءَ جي مهربانيءَ تي بي شڪري ڪرڻي پوي ٿي، سي ٻئي ديندارن کي نه وڻن.
۴۳۱ - گرمي ڇڏي جهڻ ڪنگر سان، سردي ڇڏي زر ڪنگر سان.
هن پهاڪي مان ٻيو مطلب ڪو نه ٿو نڪري، مگر سياڻا ماڻهو چوندا آهن ته ڪنهن کي گرميءَ کان مٿي ۾ سور پوي، يا ڪَليون چڙهن، يا ڪامڻ ٿئي، يا ٻي اهڙي ڪا ڏوار لڳي، ته ان لاءِ شربت ۽ ٻيون سَلوڻيون دوائون به بس آهن. پر جي سرديءَ کان ڪنهن کي لَقوي، يا اڌ-رنگ جهڙو، يا ڪو ٻيو مرض ٿئي، ته ان لاءِ ترياق يا کٿوري يا عنبر ۽ ٻيون مهانگيون ٻُڪيون گهرجن.
۴۳۲ - گنجي جي مٿي ۾ جُونءَ نه ليک.
گنجو، جنهن ماڻهوءَ جي مٿي جا وار سمورا کُسي وڃن، جونءَ هڪڙو جيت تِرَ جيڏو، جيڪو ماڻهوءَ جي وارن ۾ ڄاپندو آهي، ليک ان جونءَ جو آنو. مطلب هي آهي، ته جنهن کي مٿي ۾ وار نه هوندو، تنهن کي جونءَ يا ليک ڪٿان پوندي. تنهن وانگي جو نيهي مايا جي ڌنڌن کان آجو رهندو، تنهن کي سڪار، ڏڪار، سوڪ ۽ ٻوڏ جو ڪهڙو ڊپ؟ جهڙو نمبر ۳۷۱ واري پهاڪي ۾ چيو ويو آهي.
۴۳۳ - گدرو ڪري ڪاتيءَ تي ته به گدري جوکو، جي ڪاتي ڪري گدري تي ته به گدري جوکو.
جهڙيءَ طرح ڪو مٿو هڻي پاهڻ تي ته به مٿو ڀڄيس، جي پاهڻ هڻي مٿي تي ته به مٿو ڀڄيس. تنهن وانگي ڏاڍي ۽ هيڻي جي ويڙهه مان ٻنهين پارين هيڻي کي جوکو.
۴۳۴ - گُگِرُ گُگِرُ پنڊا اڙايا.
گگر هڪڙي جابلوءَ وڻ جو کنئور آهي، هن پهاڪي جو بنياد هي آهي جو هڪڙي پساريءَ وڪڻڻ لاءِ گگر پنڊي ۾ پائي رکيو، جو پنڊي کي چنبڙي پيو! وڪري هٿن منجهانس پنڊو اڙيو. تنهن وانگي هي ماڻهو ڌڻيءَ کي ياد ڪرڻ لاءِ دنيا ۾ آيو آهي، پر دنيا کي اهڙو چهٽي ويو آهي، جو ڪر مورڳي دنيا منجهانس اڙي آهي. تنهن تي هڪڙو مثل آيو آهي:
ٻه چتون ماءُ کان موڪلائي چُوڻي ڳولڻ لاءِ هليا؛ اوچتو هڪڙي پُست جي پوک مان ڏوڏيون کائي وڻ جي ٽاريءَ تي ويٺا، ۽ ڏوڏين جي نشي ۾ پنڪيون کائي ليٽيا، پر چنبا ٽاريءَ ۾ اٽڪيا ئي رهن؛ تنهنڪري لڙڪڻ لڳا. ايتري ۾ سندين ماءُ ڳوليندي اچي پهتي ۽ هنن کي لٽڪندو ڏسي پڇيائين، تنهن کي چيائون ته وڻ جي ٽاري اسان کي نٿي ڇڏي. تنهن چين ته ٽاريءَ ڪين جهليا آهيو، پر ٽاري جهلي اٿوَ.
۴۳۵ - گنجو کنهڻ کان نه رهي.
جنهن ماڻهوءَ جا خارس سببان مٿي جا وار کُسي رهن، اهڙي ماڻهوءَ کي گهڻو ڪري مٿي ۾ ڪِرنهنِ رهي، سو اَوس کنهندو رهي؛ تنهن وانگي لچ ماڻهوءَ جي دل پڻ لچائيءَ کان نه رهي.