ياد جانان/07
منھنجا پيارا ڀائرو! مونکي اهڙا الفاظ نٿا ملي سگهن جن سان اوهان سڀني جو شُڪريو ادا ڪريان، اوهان مون تي وقت بوقت مھربانيون ڪيون آهن ۽ اهڙي طرح اڄ به عمده انتظام ۽ مھمان نوازيءَ جو پورو بندوبست ڪري هن قومي جلسه ۾ عزت بخشي تقرير جو موقعو ڏنو ته جيئن مان پنھنجي ضمير ۽ سفر جو بيان ڪريان ۽ غلط فھميون جيڪي سنڌ ۾ پيدا ٿيون آهن انهن جي ترديد ڪريان.
ڀائرو! مان اُهو ڏينھن نه وساريندس جنھن ڏينھن، اسپيشل ٽرين مھاجر کڻي ڪابل جي پاسي رواني ٿي. مسئله هجرت تي مذهبي حيثيت ڪري بحث نٿو ڪريان ڇو ته مان بحث مباحثي لاءِ نه آيو آهيان، مان اوهان کي فقط هيترو ٻُڌائيندس ته اسان هتان ڪھڙيءَ طرح وياسون ۽ ڇو واپس آيا آهيون ۽ ماڻهو ڇو موٽيا آهن ۽ ڪھڙي قسم جا ماڻهو واپس آيا آهن.
ڀائرو! اسپيشل ٽرين ۾ گهڻو سڀ ماڻهو مـُفلس ۽ بي سرو سامان هئا، گهڻن کي ته پورا لٽا به بدن تي نه هئا، اهڙن ماڻهن کي جيڪڏهن ٽڪيٽ نٿي ڏنوسُون ته سخت رنج ٿيا ٿي ۽ چيائون ٿي ته هجرت ڪا شاهوڪارن لاءِ آهي ڇا اسان خدا ڪارڻ نٿا هلون، اسان به سمجهو ته مذهبي جوش دلين ۾ اٿن، اُنهن کي روڪڻ مناسب نه آهي. خير گذشته را صلواة، اوهان کي معلوم آهي ته هجرت ڪميٽيءَ کي چنده جا پئسا ڪونه هئا، ٽڪٽ تمام ٿورن ماڻهن پنھنجن پئسن سان خريد ڪئي ۽ چنده مان ٽن هزارن کان گهٽ پئسا وصول ٿيا ساڍا ٽي هزار ڪميٽيءَ قرض ورتو، باقي اٽڪل ساڍا اٺ هزار مان پنھنجي جيب مان خرچ ڪيا، ڪُل اسپيشل ٽرين تي 14528 رُپيا خرچ ٿيا. آخر هتان روانا ٿياسون. واٽ تي مھاجرن جي اهڙي مرحبا ٿي جو ڪنھن بادشاهه جي به ڪانه ٿي هوندي. اسپيشل ٽرين جي هرهڪ ماڻهوءَ کير جا دلا، انبن ۽ ٻين ميون جا ٽوڪرا ۽ ٻوڙ پُلاءَ ۽ کائڻ پيئڻ جي ڪمي ڪانه هئي، پشاور تائين هرهڪ اسٽيشن تي گهڻو ڪري مھاجرن جي کاڌي پيتي جو انتظام رکيو ويو هو. اهي واقعات اخبارن ۾ شآيع ٿي چُڪا هوندا. قصو ڪوتاهه وڃي پشاور ۾ پھتاسون، اُتي جي ماڻهن مھاجرن جو اهڙو استقبال ڪيو جو ڪٿي ڪنھن بادشاهه جو به نه ٿيو هوندو، رستي ۾ اٽڪل اٺ هزار رُپيا مھاجرن جي امداد لاءِ مليا جي هن ريت خرچ ڪيا ويا. مھاجرن لاءِ 53 بيل گاڏيون هرهڪ جو ڪرايو 120 روپيه ڪُل ڪرايو 640 ڏنو ويو، انهن کانسواءِ ڏهه بگيون هرهڪ جو ڪرايو 150 رپيه ڪُل ڪرايو 1500 رُپيه جمله 6900 رپيه گاڏين ۽ ٽانگن کانسواءِ ٻيون شيون مھاجرن جي ضرورت لاءِ ورتيون ويُون واٽ ۾ پيادن لاءِ جيترا گڏهه ۽ خچر هٿ لڳا انهن جو خرچ ۽ رستي ۾ غريبن جي کاڌي جو بندوبست مون پنھنجي کيسي مان ڪيو جنھن جي لسٽ مان پيش ڪرڻ نٿو گهران ڇو ته اُن جو اجر اوهان کان ملڻو نه آهي ۽ مالڪ اجر ڏيندڙ سمجهي ٿو. پشاور کان اڳتي مھاجرن کي ڪجهه تڪليف ٿي ڇو جو گرمي هئي رستو واري ۽ جبل جو هو.
افغانستان جي حد ۾ قافلي جي افغاني ماڻهن پنھنجي وسعت آهر چڱي خدمت ڪئي، هڪ منزل تي سرڪاري نوڪرن پئسن سان ماني ڏني پر انهيءَ لاءِ هنن جلد اچي معافي ورتي ۽ پئسا واپس ڏنائون جو مٿان آفيسرن جي سختي ٿين.ڪن هنڌن جتي سرڪاري بندوبست نه هو اتي افغانستان جي ماڻهن ضروري شيون پئسن سان موجود ڪري ڏنيون جنھن وقت جلال آباد پھتاسون ته اٽڪل پندرهن ڄڻا اُتان واپس ٿيڻ لڳا، بغير ڪنھن سبب جي! ۽ اٽڪل هڪ سو سنڌي مھاجر جلال آباد ۾ فوجي نوڪري ۾ بيٺل هئا جن کي ٻن مھينن جو اڳواٽ پگهارون حڪومت افغانستان ڏنيون پر گهڻا اُنهن مان ڀڄي آيا ۽ پگهارن وارا پئسا به کڻي آيا. جلال آباد کان ڪابل روانا ٿياسي رستي ۾ ڪي بگيون ۽ بيل گاڏيون ڀڄي پيون تن جا ماڻهو ٻين گاڏين گاڏين تي تقسيم ڪيا ويا. ڪِن کي گڏهه ۽ خچر سواريءَ لاءِ ڪرايه ڪري ڏنا ويا ۽ ڪن پيادن کي افغانستان سرڪار گهوڙا عطا ڪيا هئا. هتي اسان ٻُڌو آهي ته موٽي آيلن ظاهر ڪيو آهي ته واٽ ۾ ڪيترا ماڻهو مري ويا، ڪن کي درياء ۾ لوڙهيو ويو، ڪن کي باهه ۾ ساڙيو ويو، اهو سمورو ڪوڙ آهي. رستي ۾ ٻه پٺاڻ اسانجي قافلي ۾ فوت ٿيا هئا انهن کي ”ڍڪي“ جي شھر ۾ دفن ڪيو ويو. ڪابل تائين سنڌي قافلي مان هڪ عورت فوت ٿي هئي جا گاڏيءَ تان ڪري پئي هئي. جڏهن ڪابل پھتاسون تڏهن اسان جو خُوب دعوتون ٿيون. امير صاحب جي حُڪم مُوجب ڪابل ۾ مھاجرن کي هڪ ڏينھن کان وڌيڪ رهڻ جي موڪل ڪانه هئي، اعلان موجب سڀني کي ”جبل السراج“ وڃڻو هو پر اسان جي سنڌي مھاجرن ”جبل السراج“ وڃڻ کان انڪار ڪيو (جو اها سندن سراسر حماقت هئي) اتي گهڻا ماڻهو شرير نظر آيا جن جو خاص ڪم ماڻهن کي برغلائڻ ۽ امير صاحب جي حڪم جي انحرافي ڪرڻ غرض هو، تن خوب ماڻهن کي برغلايو. اڃان اسان جو قافلو ڪابل۾ هو ته يڪدم ٻيا هزارين مھاجر اچي پھتا ۽ ان وقت اٽڪل هڪ لک ٽيھه هزار مھاجر افغانستان جي سرحد ۾ داخل ٿي چُڪا هئا. اهي ماڻهون گهڻو ڪري بي سرو سامان هئا ۽ هڪ هڪ قافله سندن ويهن ويهن ۽ ٽيهن هزارن جي انداز ۾ هو انهن جو انتظام رستي ۾ يا خود ڪابل ۾ پوريءَ طرح ٿي نه سگهيو تنھنڪري امير صاحب مھاجرن جي تقسيم جو خيال ڪيو، مگر جھڙيءَ طرح امير صاحب فرمايو اهڙيءَ ريت ماڻهن نه مڃيو. سنڌي مھاجرن چيو ته اسان قنڌار وينداسون سرحد وارن چيو ته اسان سرحد جي ويجهو رهنداسين. امير صاحب فرمايو ته قنڌار يا سرحد ۾ ايتري زمين سرڪاري ڪانه آهي جو مھاجرن جو بندوبست ٿي سگهي ۽ نه وري ايترن ماڻهن جي رهائڻ جو انتظام ٿي سگهندو. سڀني مھاجرن تُرڪستان وڃڻ کان انڪار ڪيو!! امير صاحب جي حُڪم موجب مھاجرن جي انتظام لاءِ هڪ انجمن مھاجرين مقرر ڪئي وئي. انهيءَ انجمن مھاجرن جي انتظام لاءِ ڪوشش ڪئي. ڪيترا قلعا ماڻهن جي رهڻ لاءِ خالي ڪرايا ويا، امير صاحب متفق فيصلو ڪيو ته سڀني مھاجرن جو بندوبست ترڪستان ۾ ڪيو وڃي. اهڙيءَ طرح انجمن مھاجرين اعلان ڪيو ته جي مھاجر سندس مھمان ٿي رهن ته اُهي ترڪستان وڃن، انهن جو هر طرح امداد ڪيو ويندو، جي مھاجر مھمان ٿي نه رهڻ گُهرن ۽ پنھنجي خرچ سان افغاني سرحد اندر رهن ته انهن کي اجازت آهي ته ڀلي رهن، مگر جي ماڻهو اهي ٻئي ڳالهيون منظور نه ڪن ۽ انهن جي مرضي هُجي موٽي وڃڻ يا ٻئي ڪنھن پاسي وڃڻ جي ته انهيءَ لاءِ به انهن کي اجازت آهي ته ڀلي وڃن.