سائو پن يا ڪارو پنو/باب ڇهون
ننڍي هوندي کان وٺي اجھ تائين منهنجي وقت جا ڪي مشهور ماڻهو ۽ معزز دوست جن سان منهنجو واسطو رهيو ۽ جن مان ڪن جو مٿي اشارو به آيو آهي، تن جو هتي گڏ مختر ذڪر ڪرڻ ضروري آهي، جو انهي ڪري هنن جي يادگيري تازي ٿيندي ۽ مون کي فخر ۽ خوشي حاصل ڪرڻ ۽ حق گذاري ادا ڪرڻ جو وجهه ملندو.
پهرين ته مون کي پنهنجي پيءُ ماءُ، ناني ۽ مامن جهڙن بزرگن عزيزن جي ڏسڻ ۽ انهن سان رهڻ جي صحبت ڪرڻ جو شرف حاصل هو، دنيا ۾ گهڻيئي ماڻهو آهن جن کي اهو شرف حاصل ڪونهي، مثال لاءِ خود اسان جي خاندان ۾ ڪي اهڙا ماڻهو آهن جيئن ته منهنجي پيءُ ۽ ناني کي پنهنجي پيءُ ۽ ماءُ مس ياد هئا ۽ ننڍپڻ کان انهن جي جدائي ۾ گذاريائون، منهنجي پٽ همايون پنهنجي ماءُ نه ڏٺي، جو ڄمڻ کانپوءِ سندس ماءُ مري ويئي، ۽ ڊاڪٽر مرزا جعفر قلي جو ننڍو پٽ ايڊورڊ پيءُ جي مرڻ کانپوءِ ڄائو ۽ پيءُ نه ڏٺائين.
ناني ۽ بابي جي سنگتين ۽ انهيءَ وقت جي نامدار ماڻهن کي مون ڏٺو ۽ گهڻن سان صحبت ڪيم، جيئن ته مير حسين علي خان، مير حسن علي خان، مير محمد خان، آغا زين العابدين شاهه، آغا صادق شاهه، آغا جعفر شاهه، آغا گدا علي شاهه، آغا امام علي شاهه، آغا غلام نبي شاهه ۽ آغا محمد علي شاهه ۽ ٻيا جن مان گهڻآ قابل حڪيم، عالم ۽ شاعر هئا، اسان جي ڳوٺ ۾ جيڪي مير صاحبن جي ديرن سان واسطو رکندڙ پير مرد هئا سي به مون ڏٺا جڏهن حيدرآباد جي اسڪولن ۾ ٿي پڙهياسين تڏهن ميان محمد مخدوم جو پهرين نارمل اسڪول جو ماستر هو ۽ پوءِ ڊيپوٽي ايڊوڪيشنل انسپيڪٽر هو جنهن وٽ آءُ ڪي ڏينهن پڙهيس به قاضي حاجي احمد ۽ آخوند ولي محمد جي منهنجا استاد هئا ۽ پوءِ ٻئي ڊيپوٽي ايڊوڪيشنل انسپيڪٽر ٿيا، انگريزي اسڪولن ۾ پڙهندي ماستر وشنو گهنشام، مسٽر ڀنڊارڪر، مسٽر رانادي، مشر ڪيشوراءِ رما ڪنٺ ڏٺم ۽ وٽن پڙهيس، مسٽر ڪوڙومل، مسٽر غلام علي، مسٽر تاراچند شوقيرام، مسٽر چوهڙمل ، مسٽر جهمٽ مل سان به وقت گذاريم ۽ پهرين ٻن وٽ ته ٿورو وقت پڙهيس به حيدرآباد شهر جي قديم مسلمانن مان ڪي ٿورا جهونا واقف ڏيندس، سيد قطب شاهه جهانيا وارو، سيد قاضي يوسف شاهه، سيد فاضل شاهه، سيد محمد علي شاهه، سيد ثابت علي شاهه ثاني، سيد تقي شاهه، آخوند محمد قاسم هالاڻي، مخدوم حبيب الله، مرزا لطف علي ۽ سندس ڀائر، مرزا علي اڪبر شيرازي فوجدار، آخوند خدابخش، آخوند حبيب الله، نواب دوست علي خان ٺوڙهو، مرزا خورشيد لکنوي، اميد علي نقاش، آخوند محمد صديق، آخوند لطف الله، آخوند عبداللطيف ۽ ٻيا اهي سڀ وفات ڪري ويا آهن.
ديوانن مان شوقيرام آڏواڻي سان به صحبت ڪيم، جو آءُ مسٽر تاراچند ۽ مسٽر نولراءَ جن وٽ ويندو هوس، ۽ ديوان شوقيرام بابي جو گهاٽو دوست هو ۽ ننڍي هوندي گڏ پڙهيا به هئا ۽ ديوان شوقيرام به بابي وانگي تمام چڱا اکر لکندو هو، ديوان مولچند منسکاڻي جو مسٽر اڌارام، مسٽر عيدن مل ۽ پنجومل جن جو پيءُ هو سو به ڏٺم ۽ انهي سان صحبت ڪيم، جو پويان ٻيئي اسڪول جا سنگتي هئا، ديوان ڪيولرا ”سوکڙي“ وارو به ڏٺو هوم ۽ ديوان اڌارام ٿانورداس، ديوان پرڀداس ڊيپوٽي انسپيڪٽر ۽ ديوان ڀوڄراج ولد ٽوپڻ مل جو اسان جي ڪٽنب جو منشي هو ۽ کانئس پوءِ سندس پٽ چندن مل هو ۽ ديوان چئنراءِ شاهاڻي، ديوان چندا سنگهه، ديوان خوشيرام ۽ ٻيا.
بمبئي جي ڪالجي ۾ پڙهندي پرنسپال چئٽفيلڊ، ووڊ سورٿ، اگرنينهام، پروفيسر ڪئنيڊي، پروفيسر جائلس، پروفيسر هاٿارن ٿويٽ، پروفيسر ٽيلر، يونيورسٽي رجسٽرار جيمس ٽيلر، پروفيسر مرزا حيرت ۽ مولوي عبدالفتاح جو واقف ٿيس ۽ انهن وٽ پڙهيس، ۽ انهن جي خاص مهرباني مون ٿي رهي، بمبئي ۾ رهي بمبئي جي ماڻهن هر هائنيس آغا خان ۽ سندس ڪٽنب سان تمام گهڻو واقف ٿيس ۽ ترڪي قانصلن سان به جيئن مٿي به اشارو ڏنو ويو آهي، بمبئي جي مشهور طيبجي، جي خاندان سان به تمام گهڻو رستو هوم، مسٽر بدرالدين طيبجي ۽ سندس ڀائرن شمس الدين، شجاع الدين، قمرالدين، امير الدين ۽ سندن پٽن سان به چڱو رستو هوم، وٽن گهڻي آمدورفت ڪندو هوس.
بمبئي جي پارسين منجهان مسٽر ماڻڪجي ۽ ڪائوسجي جي جي ڀائي ڪائوسجي ريڊي مني، مسٽر واڊيا، مسٽر مودي، مسٽر پٽيل، مسٽر ڪانٽريڪٽر ۽ مسٽر فريدونجي دستور جو هاڻي يونيورسٽي جو رجسٽرار آهي ۽ مسٽر دلال، مسٽر گمي، مسٽر پٽيل، مسٽر داور، مسٽر بادشاهه ۽ مسٽر دستور سان دوستي هيم، جو اهي مون سان گڏ ۽ منهنجي وقت ۾ پڙهندا هئا مرهٽن ۽ گجراتين مان به مسٽر چندورڪر، مسٽر جو گليڪر، مسٽر ڀنڊارڪر وڏو توڙي ننڍو ۽ ڪيترا ٻيا واقف هئا، جن جا نالا هينئر دل تي نٿا اچن، مگر جي مشهور ٿي گذري ويا ۽ ڪي حيات ۽ ناليوار آهن، مسلمانن مان مسٽر قمرالدين، مسٽر ملا ۽ ڪي ٻيا هئا جي منهنجا ڪلاسي هئا، ڪاليج جي وقت ۾ جيڪي سنڌي مون سان گڏ هئا ۽ جي منهنجي هوندي پوءِ آيا تن مان مسٽر ٽيڪچند، مسٽر هاسارام، مسٽر ليلا رام، مسٽر دولت رام، مسٽر سهسانومل ۽ مسٽر پريتمداس چندناڻي آهن، مسٽر ڏيارام گدومل ۽ مسٽر علي محمد حسن علي به پوءِ آيا، انهن سان پوءِ زياده واقفيت ۽ دوستي پيدا ٿي.
ڪاليج مان موٽڻ کناپوءِ ڪرچاي ۾ رهندي مسٽر ڏيارام، مسٽر اڌارام، مسٽر آلومل، مسٽر حسن علي، مسٽر ٽلاٽي، مولوي الله بخش، مرزا سان خاص رستو هو، انگريزن مان مسٽر جيفريز، مسٽر مچي، مسٽر مائلس، مسٽر جڊ، مسٽر ٽويلس جيلر، مسٽرڪنگ، مسٽر فائولر ۽ ڪي ٻيا گهڻو واقف هئا.
ڪراچي ۾ رهندي ديسي صاحبن مان ديوان واڌو مل ٽلٽي وارو، لالا گيانچند ۽ سندس ڀاءُ تلو ڪچند ۽ پٽن سان. مسٽر پارومل سيوهاڻي ديوان شوندا، ٽيڪمداس، ٽهلرام ۽ ڏيون مل ٺٽي سان خاص رستو رهيو، ديوان چانڊومل ۽ سندس پٽ ديوان سهجرام سان به گهڻي واقفيت هئي ۽ سندس ٻيا ننڍا پٽ بولچند ۽ ڪيولرام ته منهنجي زيردستي ۾ به رهيا، مسلمانن مان قاضي محمد اشرف، خدادا خان ۽ ڪي ٻيا واقف هئا.
نوڪري جي عرصي ۾ جن بالا آفيسرن جي هٿ هيٺ نوڪري ڪيم ۽ جن سنا منهنجو گهڻو واسطو رهيو ۽ جي مون تي نهايت مهربان رهيا تن مان ڪي هي آهن. مسٽر فلٽن، مسٽر هارٽ ويونير، مسٽر جميس، مسٽر جائلس ڪرنل ميهو، ڪرنل والسر، مسٽر ميولس، مسٽر مئڪنزي ۽ مسٽر اسٽيل، مسٽر جيمس جڏهن پهرين ڊيپوٽي ڪليڪٽر ٿي آيو تڏهن مامي مرزا علي محمد تي نهايت مهربان هو، پوءِ جڏهن بمبئي ۾ پوسٽ ماسٽر جنرل ٿي رهيو تڏهن آءُ بمبئي ۾ پڙهندو هوس، انهي سان اڪثر گڏبو هوس ۽ جڏهن وري سنڌ ۾ ڪمشنر ٿي آيو تڏهن مون تي گهڻو مهربان رهيو، سندس چوڻ تي مون ”چچنامو“ ۽ سنڌ جي تاريخ پارسي ڪتابن تان انگريزي ۾ لکي ۽ جنهن ۾ منهنجي دوست مسٽرڏيارام گدومل گهڻي مدد ڪئي، ۽ پوءِ اها ڪمشنر جي ڇاپخاني ۾ سرڪاري طرح ڇپي، ڪرنل ميهو ته پينشن تي وڃڻ کناپوءِ به مرڻ تائين خط لکندو رهيو ۽ وقت بوقت ولايت مان ڪتاب، خط ۽ ٻيا تحفا موڪليندو رهيو، ۽ مسٽر فلٽن بمبئي جي هاءِ ڪورٽ جو رجسٽرار اتي بمبئي ۾ مون کي ڪاليج ۾ اچي ڏسندو هو، ديسي آفيسرن مان جيڪي نوڪري جي عرصي ۾ واقف هئا ۽ دوست رهيا سي هي هئا، ديوان واڌومل، ديوان ڏيارام گدومل، مسٽرمحسن طيبجي، مسٽر حامد علي، مسٽر خداداد خان، مسٽرقادر داد خان، سردار محمد يعقوب، شيخ صادق علي، قاضي محمد اشرف ۽ ٻيا.
منهنجي نوڪري اپر سنڌ ۾ گهني رهي، يعني اڳوڻي شڪارپور ضلعي ۽ سرحد سنڌ جي ضلعي ۾ ۽ پوءِ ڪراچي ضلعي ۾ حيدرآباد ضلعي ۾، ٿرپارڪر ضلعي ۾ به جدا جدا ڊويزنن ۾ رهي، تنهن چئبو ته ساري سنڌ جي هندو ۽ مسلمانن زميندا ۽ ٻين وقت جي معتبرن، ميرن ۽ پيرن سان معرفت ٿي، جن مان ڪي مشهور ماڻهو ٿي گذريا، انهن مان ڪن ٿورن جا نالا ڏيندس، الدين رهندي شڪارپور وارو، مير علي نواز علوي، ميان محمد حسين، محمد، شعبان، عبدالخالق وڪيل شڪارپوري، سرائي ٺارو خان ۽ سندس پٽ ۽ ڀائٽيا سرائي لاڻو خان ۽ فيض محمد خان کهاوڙ، وڏيرو غيبي خان چانڊيو، سردار قيصر خان مگسي، وڏيرو امام بخش خان ۽ محمد خان ٿيٻو، وڏيرو رمضان ناريجو، وڏيرو مريد خان لاکير، ملڪ صوبدار خن ۽ ايسب خان سرائي غلام رسول، سيد الهندو شاهه، ملڪ دودا خان، مير علي مراد سندراڻي، غلام علي خان بڙدي، صحبت خان گولو، جعفر خان رند، ميرو خان ڊومبڪي، بهادر خان کوسو، رحيم خان کوسو، لشڪر خان جمالي، نوابشاه خان بگٽي، نواب امام بخش خان مزاري، شاهه پسند خان پٺاڻ ۽ ڪيترائي ٻيا اهي سڀ وفات ڪري ويا آهن، انهن جو مون سان خاص رستو هو ۽ آءُ هنن کي عزت ڏيندو هو ۽ هو به مون کي گهڻو پسند ڪندا هئا، نه سرڪاري نوڪري جي خوشامد تي، پر خانگي طرح ساڻن مروت جي هلت ڪري.
رياست خيرپور جي مير علي مراد خان ۽ مير فيض محمد خان سان گهڻو رستو هو، گهناي دفعا سرڪاري ڪم سان آءُ وٽن ويو هوندس ۽ هو مون تي خاص طرح مهربان هوندا هئا ۽ مون کي پاڻ وٽ آڻڻ گهرندا هئا، پر قمست نه ٿي، سيد فاني شاهه شيرازي، رياست جو قديم شاعر به منهنجو واقف آهي ۽ اڃا حيات آهي، چڱو شعر چوندو آهي، مولوي بهاءُ الدين تخلص بهائي جهونو شاعر، ماٿيلي جي پاسي وارو ۽ شمس الدين ”بلبل“ ميهڙ وارو شاعر به منهنجا دوست هئا، مولوي بهائي ته اڃا حيات آهي، پر نهايت پير مرد آهي، ڪڏهن ڪڏهن تازا شعر جوڙي مون ڏي ڏسڻ لاءِ موڪليندو آهي، سندس هڪڙي رباعي منهنجي نسبت ۾ سندس خط جي چوٽي تي آهي جا نموني لاءِ هتي ڏيان ٿو ۽ هڪ فرد به.
مرزا که قليچ نامش نامي.
شيرين بجهان چوشهر هاي جامي.
از بنده بهائي ايند دعا بادل قبول.
کاندر دوجهان باد بصد خوشکامي.
مرزا قليچ بيگ که مرد خداي است.
منظور چشم عاشق بنده ”بهائي“ ست.