سائو پن يا ڪارو پنو/باب پنجون
جيتوڻيڪ مون ٽيه ورهيه سرڪاري نوڪري ڪئي ته به مون کي هميشه دل ۾ اها خواهش رهندي هئي ته نوڪري پوري ڪري پينشن وٺي ويهان ته پنهنجي دل جي خواهشن موجب ڪتابن مطالعي ڪرڻ ۽ لکڻ جي مشغولي ڪريان ۽ عبادت ۽ رياضت ۽ زياده وقت گذاريان، جيتوڻيڪ نوڪري هوندي به انهي مشغولي ۾ رهندو آيس، ڏينهن جو جڏهن به سرڪاري ڪمن کان فرصت ملندي هئي تڏهن ائين ڪندو هوس، پر رات جو خاص طرح اهو ڪم ڪندو هو ۽ انهي لاءِ پنهنجي ننڊ ۽ پنهنجو سک ڦٽائيندو هوس، نوڪري هوندي به اڪثر مون کي اڪيلائي ۽ گوشه نشينيءَ ۾ رهڻ ۽ اڪيلائي ۾ خيال ڪرڻ وڌيڪ پسند ايندو هو.
دوزخ ۾ يا بهشت ۾ شل هيڪلو هجان.
تنهائي جهڙو خلد نه ٻيو جڳ ۾ ٿو ڏسان.
گهڻو ڪري صبح جو اڪيلو گهمڻ نڪري ويندو هوس، جيئن اڃا ڪندو اچان ۽ قبرستانن، قبن، يا ڦٽلن ڳوٺن ۽ دڙن ۾ وڃي ويهندو هوس، زماني جي گردش ۽ وقت جي گذرڻ ۽ انسان جي حالت ۽ خدا جي قدرت جي نسبت ۾ خيال پچائيندو هوس، پر جڏهن نوڪري جي پڇاڙي ڌاري خانگي ڏکن ، مصيبتن ۽ صدمن جا اتفاق ٿيڻ لڳا، دل بي آرام، غمگين ۽ ملول رهڻ لڳي، تڏهن ته پاڻ اڪيلائي ۽ گوشه نشينيءَ جا خيال زياده پيدا ٿيا ۽ خدا کان دعا گهرندو هوت ته ڪنهن طرح سان جلد جند ڇڏائي آزاد ٿيان ۽ پنهنجي دل گهري مشغولي ڪريان:
دل جي خلوت ۾ تماشو ٻن جهانن جو ڏسان.
منجهه گريبان ان ڪري پنهنجو مٿو نت آءُ رکان.
ڪنڊ خلوت جي ۾ ويهي بادشاهي ٿو ڪريان.
ڏس ته پر عنقا اسان جي جو هما جو پر ٿيو.
ڪنڊ قناعت جي لڌي جنهن نه لڌو تنهن ڪي ڪين.
گوشو خلوت جو ڏٺو جنهن نه، ڏٺو تنهن ڪي ڪين.
هڪڙي ڀيري ياد اٿم ته مختيار ڪاري جي عرصي ۾ پنجن اٺن ورهين جي نوڪري کان پوءِ ڪو اسسٽنٽ ڪليڪٽر بدطبيعت بالا آفيسر ٿي آيو. انهي جي زيردستي ڪن سببن ڪري موافق نه آئي دل ۾ آيم ته نوڪري ڇڏي ڏيان ۽ وڃي اسڪول يا ڪاليج ۾ پڙهائڻ جي نوڪري ڪريان، جا دل جي خيالن سان مواقف آهي۽ جنهن ۾ مقرر وقت کان وڌيڪ پابندي ڪانهي ۽ وئڪيشن به ملي ٿي ۽ خانگي مشغولي ڪرڻ لاءِ به زياده وقت ٿو ملي.
دل جي خلوت ۾ ٿا عارف عالمن جو سير ڪن.
آرسي جي ڪنڊ ۾ ٿيو پاڇي کي پيرن هيٺ سج.
پر عزيزن ۽ دوستن صلاح ڏني ته گذريل نوڪري ضايع نه ٿيڻ گهرجي ۽ جدا جدا بالا آفيسر پيا واري سان اچن ۽ وڃن، هڪڙا چڱي طبيعت جا ٻيا خراب طبيعت جا وقت گذري ويندو، تنهن ڪري لاچار ٿي رهي پيس ۽ پوءِ ائين ئي ٿيو ۽گهڻا مهربان بالا آفيسر آيا جن گهڻي مدد ڪئي ۽ راضپو ڏيکاريو.
انهي طرح جڏهن نوڪري جي پڇاڙي ٿي تڏهن فرلو موڪل وٺي ٽيهه ورهيه پورا ڪيم ۽ هڪ ٻه يا ٽي سل وڌيڪ نوڪري ڪرڻ جي خواهش نه ڪيم، جيئن اڪثر ڪرڻ ۾ ايندي آهي ۽ اڃا آءُ نوڪري چالاڪي سان ڪري ٿي سگهيس، پينشن وٺڻ مهل منهنجي عمر 55 ورهيه هئي ۽ پنجويهن ورهين جي عمر ۾ نوڪري شروع ڪئي هيم، تنهن ڪري انهي وقت آءُ جواني ڇڏي پيري ۾ داخل ٿيس، مگر نوڪري جي محنت ڪشالي، ورزش، تندرستي ۽ عادتن جي خيال سان مون اڃا پاڻ کي بلڪل جوان ٿي ڄاتو، پيري جي نسبت منهنجو شعر آهي جو ويچار جوڳو آهي:
سگهه هوندي منهنجي گوشه نشيني جو ٿي سبب.
هن خلق بيحيا جو، خدا شل ڀلو ڪري.
آءُ اڃا تائين گهمڻ ڦرڻ، هوا کائڻ ۽ لکڻ پڙهڻ جو ڪم ايترو ڪندو اچان جيترو نوڪري ۾ ڪندو هوس، بلڪه زياده، خدا جي مهرباني سان اڃا تائين مقرر عادتن جي ڪري اڪثر تندرست رهندو اچان ۽ بيماري گهٽ ٿيندي آهي، ڏند به قائم اٿم، نظر به چڱي اٿم، جيتوڻيڪ سنهن اکرن پڙهڻ وقت چشمو ڪم آڻيندو آهيان، تنهن ڪري پيري ۽ گوشه نشيني آرام لاءِ نٿي گهريم پري خيالن ۽ ڪمن جي آزادي ۽ خودمختياري لاءِ ٿي گهريم، جيتوڻيڪ اڪيلائي پسند هيم، ته به جڏهن ڪم ڪري ٿڪبو هوس يا اڃا به ٿڪبو آيان تڏهن مواقف صحبت ۽ گفتگو وٺندي اٿم، پر عمر ۽ خيالن جي نظر تي اهڙا موافق دوست نٿا ملن، خصوسن جهنگ ۾ جتي اسين رهون ٿا ۽ جتي اڪيلائي منجهه ٻي اڪيلائي اڪثر موجود آهي تنهن ڪري زال ۽ ٻارن ٻچن جي سنگت ۽ انهن سان ڳالهائڻ ٻولهائڻ، پرورش ۽ تعليم جي مشغولي زياده پسند ايندي آهي، انهي ئي ڪري هڪڙي زال مرڻ جي ڪري ٻي شادي ڪيم، يا پهرين زال مان ڪن ننڍن ٻارن جي هئڻ جي حالت ۾ انهن جي سنڀال وغيره لاءِ به ٻي شادي جو ضرور ٿيو، انهي ڪري جهڙو نوڪري جي ڏينهن ۾ تهڙو پوءِ اڄ تائين فرصت جي وقت اها وندر ۽ مشغولي رکندو اچان، انهي ڪري پينشن وٺڻ کان ٿورو اڳي موڪل جي عرصي جي پڇاڙي ۾ يعني 1909ع ۾ پوئين شادي ڪيم، جنهن جو اشارو مٿي به ڏنم اٿم ۽ اڳتي به ايندو، انهي زال ۽ ان جي ٻارن جي پرورش ۽ تعليم جي مشغولي فرصت وقت اڃا تائين هلي اچي.
پينشن وٺڻ کانپوءِ نوابشاهه ۾ جيڪا زمين اسان کي سرڪار مان خانداني آبرو جي نظر تي مليل هئي داري ادي جي وفات کانپوءِ مون پاڻ تي کنئي ۽ اڪثر اتي پنهنجي ديهه ۾ ويندو رهندو هوس ۽ پنهنجي خانگي مشغولي لکڻ پڙهڻ جي به ڪندو رهندو هوس، ٽن چئن ورهين کانپوءِ انهي کان به بيزار ٿي پيس ۽ اچ وڃ ۽ ڪم ڪار سنڀالڻ جي تڪليف کڻي ڪين سگهيس، تنهن ڪري اهو ڪم ادي مرزا صادق علي بيگ جي وڏي پٽ مرزا فرخ بيگ جي حوالي ڪري ڇڏيم، جو بئريسٽر به آهي، اڪثر نوابشاهه ۾ وڪالت جو ڪم ڪندو آهي جو هاڻ لوڪل بورڊ جو اتي پريزيڊنٽ آهي، ۽ اڃا تائين اها زمين ۽ ٻي پنهنجي خلاصي زمين جا ادي صادق علي بيگ کي انعام طور سرڪار مان ملي هئي، تنهن جي سنڀال ڪندو اچي، انهي هوندي وري به پنهنجي ڳوٺ جي ويجهو پراڻي ڦليلي تي ڪن ماڻهن کان زمين جو ٽڪر ورتم، جتي روز وڃي ٿي سگهيس ۽ اتي آبادي ڪرايم، جنهن مان گهوڙي جي گاهه ۽ داڻي جي سولائي ٿي ٿي ۽ مون کي به ٿوري مشغولي ٿي رهي.
ٻي سچي پچي مشغولي ته ڪتابن ٺاهڻ، لکڻ، ترجمي ڪرڻ جي ۽ شعر چوڻ جي آهي، جنهن ۾ گهڻو ڀاڳو وقت جو گذري ٿو وڃي، انهي بابت هيٺ ذڪر ايندو، جتي وقت جي ورهاگي بابت منهنجو چيل شعر به ڏنل آهن، (ڏس باب 11 شعر نمبر 7) آءُ نه رڳو پنهنجا ڪتاب لکندو رهيو آهيان پر اڪثر سنڌ ۾ جدا جدا ماڻهن هندو يا مسلمان، جيڪي ڪتاب يا جيڪي شعر ٺاهي ڏسڻ لاءِ ۽ اصلاح يا درستي لاءِ يا راءِ لاء موڪليندا آهن سي به فراغت مهل ڏسي درست ڪري موڪليندو آهيان، بلڪه ڪنهن ڪتاب جي لکڻ ۾ ڪو مدد گهرندو آهي ته اها به خوشي سان ڏيندو آهيان، اسڪولن ڪاليجن جي مخزنن ۽ رسالن ۾ وجهڻ لاءِ ڪو مضمون يا شعر گهرندا آهن ته اهو به خوشي سان ڏيندو آهيان، يا ڪتابن جي منڍ ۾ ديبا جي يا تمهيد وانگي لکي ڏيڻ لاءِ چوندا آهن ته اهو به لکي ڏيندو آهيان، سرڪاري لٽريچر ڪميٽي جو ته ننڍي هوندي کان ميمبر رهيون آهيان ۽ ورهين کان سرڪاري ٽيڪسٽ بڪ ڪميٽي جو ميمبر آهيان، ساڳي طرح بمبئي جي پراونشل ٽيڪسٽ بڪ ڪميٽي جو به ميمبر آهيان، عربي، فارسي ۽ اردو جا نوان ڪتاب جيڪي ڊائريڪٽر آف پبلڪ انسٽرڪشن وٽ ايندا آهن ۽ هو موڪليندو آهي تن تي راءِ ڏيندو آهيان، انهي کان سواءِ عملي يا اخلاقي يا پنگتي سوسائٽين يا جماعتن ۾ ليڪچر ڏيڻ يا انهن لاءِ ڪنهن مضمونن لکڻ لاءِ چوندا آهن ته اهو به لکندو آهيان، انهي بابت به مفصل ذڪر هيٺ ايندو.
سرڪاري ڊپارٽمينٽل امتحان يا يورپين آفيسرن جي ”سنڌي“ امتحان لاءِ اڪثر ڪمشنر صاحب مون کي چوندو آهي ۽ سڏيندو آهي ته اهو ڪم به وڃي ڪندو آهيان، تعليم جي نسبت ۾ سرڪاري سا خانگي ڪانفرنس ۾ شامل ٿيڻ لاءِ چوندا آهن ته خوشي سان شامل ٿي سندن فرمائش موجب تقرير يا تحرير ڏيڻ کان نه نٽائيندو آهيان، جانورن کي ظلم کان بچائڻ لاءِ حيدرآباد جا اڌ سرڪاري سوسائٽي آهي، تنهن جو به ميمبر آهيان، بلڪه وائيس پريزيڊنٽ به ٿي رهيون آهيان، انهي لاءِ ڪڏهن ڪڏهن ضروري ليک به لکندو آهيان، انهي کان سواءِ شهر جي بلڪه سنڌي جي انجمن اسلاميه جو به ميمبر آهين خاص ڪري انجمن اماميه، حيدرآباد يا شيعا ڪانفرنس، آل انڊيا واري جو به ميمبر آهيان، بلڪه انهي جي مرڪزي ڪميٽي جو ميمبر آهيان، جنهن جو هيڊ ڪوارٽر لکئنو ۾ يا لاهور ۾ هوندو آهي، ٿورن ڏينهن کان سنڌ جي پبلسٽي ڪميٽي جو ميمبر آهيان ۽ انهي لاءِ جيڪي مناسب مضمون نظر ايندا آهن سي به لکي ڏيندو آهيان، جيڪي مضمون ٻاهران ايندا آهن تن تي به راءِ ڏيندو آهيان.
اهي آهن مشغوليون، جي پينشن وٺڻ کانپوءِ رکندو اچان ۽ جي دل جي مي موافق آهن، ميونسپالٽي ۽ ڪائونسلر ٿيڻ لاءِ يا لوڪل بورڊ ۾ ميمبر ٿيڻ لاءِ يا اسپيشل مئجسٽريٽ يا بينچ مئجسٽريٽ ٿيڻ لاءِ آفيسرن وقت بوقت مهرباني ڪري آڇ پئي ڪئي آهي، بلڪه زور پئي ڪيو اٿن ته به مون معافي گهري قبول نه ڪئي هوندي، جو اهو ڪم منهنجي طبيعت جي موافق نه آحي، بلڪه ڪائونسل ۾ وڃڻ لاءِ به سنڌ جي گهڻن دوستن صلاح ڏني هوندي ته به مون قبول نه ڪئي هوندي، خيرپور رياست جي ”وزيري“ خالي ٿيڻ وقت مير علي مراد خان کانپوءِ مير فيض محمد خان جي وقت کان وٺي مير صاحبن پاڻ مهربان ڪري ”وزير“ ٿيڻ لاءِ چيو هوندو ته به مون عذر ڪري معافي گهري هوندي جو گهڻن سببن ڪري اهو ڪم منهنجي طبيعت جي برخلاف هو، نه تهو اها اهڙي فائدي ۽ پيدائش ۽ اختياري ۽ هلندي واري جاءِ هئي ۽ آهي، جو منهنجي درجي جا ديسي آفيسر جيڪر خوشي سان قبول ڪن ۽ انهي جي هٿ آڻڻ لاءِ مٿا هڻن.
مٿئين مختصر بيان مان معلوم ٿيندو ته سرڪاري نوڪري ڇڏڻ کانپوءِ پينشن وٺڻ بعد مون کي چئن قسمن جي مشغولي رهندي آهي، پهرين ٻارن ٻچن جي پرورش ۽ تعليم ڏيڻ جي، ٻي خلق جي سڌاري، فائدي ۽ مدد وٺڻ جي خاص علم ۽ تعيلم سان واسطو رکندڙ، ٽي ڪتابن لکڻ ۽ شعر ٺاهڻ جي جنهن مان پڻ خلق جي فائدي جي نظر آهي، نه پئسي جي ۽ پيدائش جي ۽ ڇوٿين پنهنجي جند جي بهتري ۽ خدا تعاليٰ جي بندگي جي جنهن جو ذڪر هيستائين نه ڪيو ويو، جو هيٺ مفصل ڪيو ويندو، ڏينهن جو ڪجهه ڀاڳو ۽ رات جو خاص طرح گهڻو ڀاڳو خدا جي بندگي ڪرڻ لاءِ چڱو لڳي ٿو، جو وجهه نوڪري جي وقت پوري طرح ملي نٿي سگهيو، جيتريقدر ٿي سگهي ٿو، اوتريقدر اها مشغولي دل جي شوق ۽ چاهه سان ڪجي ٿي، گهڻي فڪر ۽ خيال سان ڪجي ٿي، انهي هوندي به ٻارن ٻچن ۽ دنيا جي ٻين ڪمن جو خيال ۽ انتظار رهي ٿو، جنهن ڪري خيال ٻئي پاسي ڇڪجي وڃي ٿو، دنيا کان اصل تارڪ ٿيڻ کانسواءِ اها حالت موجود ٿي نه سگهندي پر انهي صورت ۾ پنهنجن پراون يا عام خلق جي خدمت ڇا ڪري سگهبي! حالت اهڙي آهي جهڙي شيخ سعدي فرمايو آهي ته:
غم فرزندو نان وجامه و قوت.
بازت آدرز سيرت ملکوت.
شب چوعقد نماز مي بندم.
چه خورد با مداد فرندم!
انهن مشغولين جي خيال سان عام ماڻهن جي راءِ منهنجي نسبت ۾ چڱي به هوندي ۽ خراب به هوندي، پيري ۽ خانه نشيني جي حآلت ۾ گهڻن ڪتابن لکڻ ۽ گهڻي اولاد هئڻ جي حالت ۾ منهنجو دوست ديوان ڪوڙومل چرچي مان مون کي ”ڪتابن جوڙڻ جي ڪل“ سڏيندو هو، هو هميشه مون کي وري شادي ڪرڻ کان منع ڪندو هو، انهي لاءِ ته ڇڙهو رهي فقط خدا جي بندگي ڪريان، جيئن پاڻ ڪندو هو، پر مون کي ٻيا به انساني فرض بجا آڻڻا هئا.
اهڙن سرٽيفڪيٽن ملڻ تي آءُ گهڻو شرمندو ٿيندو آهيان، مگر اهي ٻيئي منهنجي خاص ڪوشش کان سواءِ قدرتي طرح پاڻهي پيان ٿين، منهنجو اختيار نٿو هلي.