سائو پن يا ڪارو پنو/باب پهريون
وڏا مائٽ ٻه ٿيندا آهن- هڪڙو ڏاڏو ۽ ٻيو نانو، يعني ڪهڙو پيءُ جو پيءُ ۽ ٻيو ماءُ جو پيءُ، منهنجي پيءُ جو نالو ميرزا ”فريدون بيگ“ هو، مگر منهنجي ڏاڏي جي مون کي خبر ڪانهي ۽ نه منهنجي پيءُ کي انهيءَ جي نالي جي خبر هئي، منهنجي ناني جو نالو مير ” خسرو بيگ، هو منهنجي والد جو احوال سندس زباني مون فارسيءَ ۾ لکيو آهي ۽ منهنجي ناني جو احوال به فارسي ۾ ليکل هو، جو مون انگريزي ۾ ترجمو ڪيو آهي، اهو احوال مختصر طرح منهنجي سنڌ جي تاريخ (انگريزي) ۾ ڏنل آهي ۽ سرڪاري سنڌ گزينيئر ۾ به آهي (ڏسو باب 12، انتخاب نمبر 1) ۽ سنڌ بابت انگريزن جي لکيل ڪتاب ۾ به آهي، هنن مان معلوم ٿيندو ته منهنجو نانو ۽ منهنجي پيءُ ٻئي اصل جارجيا يا گرجستان جي گاديجي هنڌ، ٽفلس، شهر جا ويٺل هئا ۽ اتي ڄاوا هئا، تنهن ڪري ”گرجي“ يا ”جارجين“ سڏبا هئا۽ اسين سندن اولاد، اڃا تائين ”گرمي مرزا“ سڏبا آهيون، ٻيا سنڌ يا هند جا مرزا، اڪثر مغل يا ٻي ذات جا آهن، تن ڏينهن گرجستان، روس يا رشيا جي بادشاهه جي هٿ ۾ هو ۽ ايران جي بادشاهه جي اڪثر هن سان جنگ رهندي هئي ۽ گرجستان تي ڪاهون ٿينديون هيون، اهڙي هڪڙيءَ جنگ ۾ سن 1797ع ڌاري، منهنجي ناني ۽ بابي جا والد مارجي ويا ۽ هو پاڻ ٻين ڪيترن وڏن ننڍن گرجين، مڙسن ۽ زالن وانگي قيد ٿي ويا ۽ ايرانين پنهنجي ملڪ ايران ۾ آڻي پهچايا، جتي ڳچ مدت، هنن پرورش ۽ تعليم پاتي، هوستن اٺن ورهين جي عمر ۾ گرفتار ٿيا،نانو طهران ۾ رهيو ۽ بابو پهرين تبريز ۾ هو ۽ پوءِ اصفهان ۾ آيو، جن ڏينهين سنڌ جي گاديءَ تي مير ڪرم علي خان ٽالپر هو، تن ڏينهين هو ٻئي سنڌ ۾ آيا، پهرين نانو آيو، جو مير صاحب جي وڪيل هٿان ايران جي شاهه ۽ وزير جي معرفت تحفو ٿي مير صاحب وٽ آيو، جنهن هن کي پنهنجو پٽيلو يا گو جو پٽ ڪيو، جو کيس ٻيو اولاد ڪو نه هو، نانو سن 1805ع ۾ حيدرآباد ۾ آيو، تڏهن سندس عمر 15 ورهيه هئي ۽ بابو انهي کان پوءِ ڀرو ٻئي وڪيل سان آيو، جڏهن سندس عمر ڏهه ورهيه مس هئي، مير صاحب هنن کي پالي وڏو ڪيو، ۽ گهڻو مان ڏيندو هون، ناني وڏو درجو پاتو ۽ سندس مفصل احوال ”سنڌ جي تاريخ“ ۽ سندس سوانحعمري مان معلوم ٿيندو، آخر ناني انگريزن جي صاحبيءَ ۾ سن 1860ع ۾ 70 ورهين جي عمر ۾ وفات ڪئي، ۽ بابي سن 1871ع ۾ 57 ورهين جي عمر ۾ ناني جي وفات مهل آئون اٽڪل نون ورهين جو هوس ۽ سندس مون کي چٽي يادگيري آهي.
انهيءَ وقت ڌاري سنڌ ۾ ٻه ٽي ٻيا به گرجي آيا، جي مير صاحبن وٽ رهيا، جيئن ته مرزا محمد باقر بيگ، جو پوءِ مانجهو اچي رهيو ۽ مرزا قربان علي بيگ جو پوءِ ٽنڊي ٺوڙهي ۾ اچي رهيو ۽ مرزا يوسف، جو حيدرآباد ۾ مير صاحبنجي قبن وٽ اچي رهيا.
نانو سنڌ ۾ اڳي آيو هو۽ بابو پوءِ آيو ۽ کانئسن ننڍو هو، پر رهندو وٽس هو، يعني ٻئي گڏ رهندا هئا، ۽ هڪڙي ڌڻي وٽ وري به اچي گڌ ٿيا، تنهن ڪري سندس هڪ ٻئي سان گهڻي محبت هوندي هئي، پڇاڙي تائين پاڻ ۾ گڌ رهندا آيا، ۽ هڪ ٻئي جي صحبت ۾ رهيا ۽ پڙهڻ لکڻ جو ڪم ڪندا رهيا، ناني پنهنجي نياڻي بابي کي پرڻائي، جنهن مان اسين پيدا ٿياسين، ميرن جي صاحبيءَ ۾ هو ٻئي حيدرآباد جي ڪوٽ جي اندر رهندا هئا، جتي مير صاحب ۽ سندس ديرا هئا، صاحبي ڦٽڻ وقت يعني 1843ع ۾ اسان جن مائٽن کي وري شروع ٿي، ميرن سان گڏ پهرين ناني مرحوم کي به قيد ڪري ڪلڪتي ٿي نيائون، پر پوءِ ميرن جي ديرن جي سنڀال هن کي هتي ڇڏي ڏيڻ ضروري ٿين، جڏهن حيدرآباد جو ڪوٽ انگريز سرڪار هٿ ڪيو، تڏهن اسان جا مائٽ يعني بابو، نانو ۽ سندس ڪٽنب، سائنيداد جي ٽنڊي ۾ وڃي ويٺا، انهي ڀاجھ ۾ اسن جي توڙي ٻين ڪوٽ ۾ رهڻ وارن جي گهڻي دولت زيان ٿي، ڪجهه سامان اندران ڪڍي ٻاهر اڇلائڻ ۾ ڪجهه ٻين وٽ امانت رکڻ ۾ ۽ ڪجهه زمين اندر پورڻ ۾.
سائينداد جي ٽنڊي ۾ ڪچن گهرن ۾ وڃي رهيا، جن کي هڪڙي ڏينهن اوچتو اچي باهه لڳي، جا ٽي ڏينهن برابر پئي ٻري، ڏاڍي مشڪلات سان ماڻهن جان بچائي، ڪيترو قيمتي مال، ڪپڙا، جواهر ۽ موتي سڙي چٽ ٿي ويا، سڙيل موتي ڇڄن جا ڇڄ نڪتا، جن سان پوءِ اسين ٻار نراد پيا ڪندا هئاسين، باهه کانپوءِ مير ڪرم علي خان جا ديرا ۽ ساڻن گڏ بابو ۽ نانو به لڏي اچي مير محمود جي ٽنڊي ۾ ڦليليءَ جي ڪناري تي يعني آغا جي ٽندي ۽ يوسف جي ٽنڊي جي وچ تي اچي ويٺا، پوءِ اتان ٺوڙهي جي ٽنڊي ۾ نواب محمد خان ٽوڙهي جي جاگير ۾ اچي ويٺا، جتي اڃا تائين اسين رهندا اچون، اتي اڃا تائين هڪڙي ڦٽل ڪوٽ آهي، جنهن ۾ مير ڪرم علي خان جا ٽي ديرا رهندا هئا، نانو، بابو ۽ ٻيا سندن ماڻهو ڪوٽ جي اولهه طرف انهيءَ ساڳي زمين تي رهندا هئا، جتي اڃا تائين رهندا اچن، منهنجو وڏو ڀاءُ مرزا غلام رضا بيگ حيدرآباد جي ڪوٽ ۾ ميرن جي صاحبيءَ ۾ سن 1842ع ۾ ڄائو ۽ انهي کين ننڍي ڀاءُ مرزا صادق علي بيگ سن 1845ع ۾ سائينداد جي ٽنڊي ۾ ڄائو هو ۽ اسين ٻيا سڀ ڀائر ٺوڙهي جي ٽنڊي ۾ پيدا ٿياسين.
جيسين نانو مرحوم حيات هو، تيسين بابو مرحوم گهڻو وقت سندس صحبت ۾ رهندو هو، مون کي ياد آهي ته نانو ورهين جي ورهيه بستر نشين هو ۽ بيمار پيو هوندو هو، ناني جي وفات کانپوءِ بابو اٻاڻڪو گذاريندو هو، پر ٻيا سندس واقف ۽ دوست جيئن آغا زين العابدين شاهه ۽ ٻيا حيا هئا ۽ ٻار ٻچا به هئس، تن سان وندر رهندي هيس، باغ رکڻ جو شوق گهڻو هوندو هوس، لکڻ پڙِهڻ جو ڪم گهڻو ڪندو هو، ٻين به گهڻن هنرن جي مشغولي هوندي هيس، سندس اخلاق ۽ اوصاف جي خبر ٿوري گهڻي منهنجي تاريخي قصيدي مان پوندي، جو سندس وفات مهل لکيو هوم ۽ جو منهنجي ڪتاب ”سوادي خام“ ۾ ڏنل آهي، جيتوڻيڪ ڪا نوڪري ڪا نه هيس ۽ نه وري ٻي ڪا گهني پيدائش هيس، ته به اهڙي تجويز سان گهر جو ڪار خانو هلندو هو، جو آبروسان پيو وقت گذرندو هو، انهن سڪار هو ۽ سڀ شئي سهانگي هئي،اڳوڻا رهيل زيور ۽ جواهر به نيڪال پيا ڪندا هئا، پر قرض کڻڻ کان بابو گوشو ڪندو هو، جيڪڏهن انگريز سرڪار جي نوڪري ڪرڻ گهري ها ته بلڪل آبرو جهڙي جاءِ مليس هائ جو سرڪار کيس منٿون ڪندي هئي، پر ناني ۽ بابي نوڪري ڪرڻ جو ارادو اصل ڇڏي ڏنو هو، اسان جي والده سن 1872ع ۾ وفات ڪئي، انهي وقت اسين پاڻ ۾ست ڀائر ۽ ٻه ڀيڻو هئاسين ۽ سڀ پاڻ ۾ گڏ رهندا هئاسون، ادي مرزا غلام رضا بيگ جي شادي، بابي پنهنجي حياتي ۾ پنهنجي پاڙيسري مين ابرهيم جي گهران ڪرائي هئي، انهيءُ مائي جي مرڻ کانپوءِ سندس ٻي شادي مرحوم مرزا قربان علي بيگ جي گهران امان جي ڏينهن ۾ ٿي، امان جي حياتيءَ ۾ منهنجي ننڍي ڀاءُ مرزا علي قلي بيگ جي شادي مرزا رستم، قبي واري جي گهران ٿي، اسان ٻين سڀني جون شاديون پوءِ ٿيون پهرين منهنجا ٻئي وڏا باءُ ٺوڙهي جي ٽنڊي ۾ آيا، آخوند محمد شفيع وٽ پڙهندا هئا ۽ آءُ به اتي پڙهندو هوس، پوءِ صاحبلوڪن جي صلاح سان ناني جي حياتيءَ ۾منهنجا ٻئي وڏا ڀائر انگريزي اسڪول ۾ پڙهڻ لاءِ ويهاريا ويا، مسٽر وشنو گهنشام مرهٽو، تڏهن هيڊ ماستر هو، ڪن ورهين کان پوءِ هو مئٽريڪيوليشن امتحان پاس ڪري بمبئيءَ جي ايلفنسٽن ڪاليج ۾ پڙهڻ ويا، ۽ اسين ننڍا وري پهرين حيدرآباد جي سنڌي اسڪول ۾ پڙهڻ لڳاسين ۽ پوءِ انگريزي اسڪول ۾ پڙهڻ لاءِ وياسين، انهي مان معلوم ٿيندو ته بابي کي اسان جي تعليم جي ڪيتري ڳڻتي ۽ ڪوشش هوندي هئي؟ هو ڪم وسعتيءَ ڪري به اهو سڀ بندوبست پورو رکندو آيو، انهي وقت مسلماني خاندان اڪٽر نه فقط انگريزي تعليم کان پر سنڌي تعليم کان به عار ڪندا هئا، ماڻهن کي حيراني هوندي ته گهڻي پيدائش کان سواءِ اهو سڀ بندوبست اسين ڪئين ڪري ٿي سگهياسين؟ انهي وقت جا اشارا منهنجي ليکل ناول ”زينت“ مان به معلوم ٿي سگهندا.
بابي جي وفات کان ٿورو اڳ ۽ سندس بيماريءَ جي وقت ۾ ادو مرزا غلام رِا بيگ ڪاليج ڇڏي آيو ۽ فقط ادو مرزا صادق علي بيگ ڪاليج ۾ پرشن فيلو هو، امان جي وفات مهل وري منهنجا ٻئي وڏا ڀائر گهرن هئا ۽ آءُ بمبئي جي ڪاليج ۾ هوس، امان جي وفات کان ٽئي ڏينهن اڳ اچي پهتس ۽ اچي پٿر ۾ ٽيجهي جي مانيءُ ۾ شامل ٿيس، امان پهرين فقط قرآن پڙهي ڄاڻندي هئي پر پڇاڙيءَ جي ڏينهن ۾ فارسي ۽ سنڌي پڙهڻ جو شوق ٿيس ۽ لکڻ به سکي، شاهه جو رسالو گهڻو پڙهندي هئي ۽ اسان ڏي خط پٽ به چڱا لکندي هئي، امان ڏاڍي زبردست دهشت واري، آزمود گار ۽ سمجهه واري زال هئي، منجهس جرئت ۽ همت ناني مرحوم واري هوندي هئي، خانگي ڪمن توڙي رسمن راهن جي بجاءِ آوري لاءِ عزيز خويش ۽ ٻيا اوڙي پاڙي وارا هميشه سندس صلاح مصلحت پڇندا هئا ۽ ساڻس مشورا ڪندا هئا، جيتري محبت هن کي پنهنجي اولاد سان هئي اوتري ڪنهن ٻي ماءُ جي ٿوري هوندي، بابي جو به ساڳيو اهڙو حال هو، هنن کي شادي کانپوءِ اولاد ڪو نه ٿي بچيو، جڏهن ادو غلام رضا بيگ ڄائو تڏهن انهي جي لاءِ ڏاڍا سهج ۽ سڳڻ ساٺ ڪيائون، بلڪه سنڌ جي ماڻهن جي چوڻ تي ننڍي هوندي هن کي نڪ ۾ نٿ به وڌائون، ته من ڌيءَ شمار ۾ اچي ۽ نظر نه لڳيس ۽ بچي پوي، تنهن ڪري گهڻ ورهين تائين ننڍي هوندي هن کي نٿو سڏيندا هئا، يعني نٿ وارو جڏهن گهڻا ٻار ٿين تڏهن سڀني سان هڪ جهڙي محبت هيس، ستن پٽن ۽ ٻن ڌيئرن هوندي به پوءِ جڏهن هڪڙو پٽ ڄائو ۽ ستت ئي مري ويو، تڏهن هنن کي ڏاڍو ارمان ۽ ڏک ٿيو ۽ چيائون پئي ته هاو به جيئرو رهي ها ته چڱو هو! امان جي محبت جو هڪڙو مثال مون کي ياد آهي، اسين اسڪول ۾ پڙهڻ ويندا هئاسي ته پهرين جمعي نالي ۽ پوءِ خميسي نالي ٻه ٻڍا نوڪر اسان سان گڏجي هلندا هئا، هو سارو ڏينهن اتي اسڪول ۾ ويٺا هوندا هئا ۽ شام جو موٽي اسان سان گڏجي ايندا هئا، هڪڙي ڏينهن ڪنهن سبب ڪري شام جو دير ٿي ويئي ۽ اسين وقت تي گهر نه آياسين ۽ سج به لهي ويو، رستي ۾ بازيگرن جي بازي ڏسندي ڪنهن ڳنڍي ڇوڙ منهنجي کيسي مان چار ٽڪا ڪڍي ورتا، اوڏيءَ مهل ڪنهن پوليس واري انهي کي ڏسي ورتو ۽ وڃي پڪڙيائينس ۽ اسان کي چاوڙيءَ تي وڃڻو پيو، انهي تپاس ڪري دير ٿي ويئي هئي، اها خبر شايد اڳواٽ پڇا ڪندي گهر پئجي وئي، امان ويچاري دير جي ڪري پوليس جو ٻڌي اهڙي بي آزام ٿي جو جڏهن منهنجي اچڻ جو ٻڌائين تڏهن پاڻ گهر کان ٻاهر بيهوشن وانگي، ٻاهرئين در وٽ اچي مون کي گڏي ۽ چميون ڏيئي ڀاڪر وجهي اندر وٺي ويئي، ان وقت نوڪرن جو سماءَ به ڪو نه رهيس، اهڙا گهڻا مثال پنهنجي ماءُ ۽ پيٽ جي محبت جا جيڪر ڏيئي سگهان.
امان جي وفات مهل فقط منهنجو وڏو ڀاءُ نوڪريءَ ۾ هو ءٌ حيدرآباد جي هاءِ اسڪول ۾ پرشن ٽيچر هو ۽ اسي رپيا پگهار ٿي مليس، تنهن ڪري اسان سڀني جو گذر انهيءَ تي هو ۽ انهي وقت جي نظر تي، اسان سکيو پئي گذاريو، امان کي اسان جن ٻن ڀيڻن جي شادي جي گهڻي ڳڻتي هوندي هئي، سندس گهڻي خواهش هئي ته جيئن پاڻ پنهنجي حياتيءَ ۾ پنهنجن ٻن پٽن جي شادي ڪئي هئائين، تيئن ٻنهي ڌين جي به ڪري پر قسمت ۾ ائين لکيل نه هو، اهي ٻئي شاديون کانئسن پوءِ ٿيون، ٻي ڪا به ڳڻتي ڪا نه هيس، هر طرح خدا ۾ اميد هيس ته سندس پٽن ما ڪي ساماڻا آهن، جي پاڻهي پوين جي سنڀال ڪندا، ساڳي طرح بابو مرحوم به وفات مهل بلڪل خوش هو ۽ خدا ۾ اميد هيس ته وڏا پٽ صالح ۽ قابل ٿيا آهن، پاڻهي ننڍن جي گهر جي سنڀال ڪندا، بابي جي وفات مهل آءُ حاضر هوس ۽ منهنجا وڏا ڀائر بمبئي ۾ هئا، مون کي يا آهي ته امان سندس مرڻ کان لحظو اڳ گهني ڏک مان پڇيس ته ”اوهين پاڻ ته وڃو ٿا مون کي ۽ ٻارن کي ڪنهن جي حوالي ڪري ٿا وڃو؟ پاڙي اوڙي ۽ عزيزن خويشن جو حال ته سجھو سجهيو ٿو! تنهن تي چيائين ته ”اوهين سڀني کي خدا جي حوالي ٿو ڪريان،، انهي جي مون کي وڏي خاطري ۽ تلسي آهي، پڇاڙيءَ تائين هوش ۾ هو، دم نڪرڻ وقت منهنجن ڀائرن کي ڏاڍو ياد ڪيائين ۽ اشاري سان سندس تصوير جا سامهونڀت تي ٽنگيل هئي، سا گهريائين تصوير هٿ ۾ جلهي کلي هڪدم ليٽي پيو ۽ دم ڏنائين، ۽ اها کل به سندسچپن تائين رهجي ويئي، جا غسل ڏيڻ مهل به پئي ڏٺي! بابي جي محبت پنهنجي اولاد سان انهي حد تي هئي جو جڏهن منهنجا ٻه ڀائر بمبئي ايندا ويندا هئا تڏهن پاڻ اڪٽر هنن سان گڏ ويندو هو، ڪوٽڙي ۾ ڪراچي واري ريل گاڏي تڏهن تازي جاري ٿي هئي، پاڻ ڪڏهن ڪوٽڙيءَ تائين ۽ ڪڏهن ڪراچيءَ تائين ويندو هو ۽ هنن جي اچڻ مهل به سندن وٺڻ لاءِ اتي ويندو هو ۽ هميشه هنن جي خطن جو انتظار ڪڍندو هو ۽ خوشيءَ سان هنن ڏي فارسيءَ ۾ خط لکندو هو، مون کي ياد آهي ته هڪڙي ڀيري ادي مرزا صادق علي بيگ جو خط، عربي ٻولي ۾ لکيل وٽس آيو، جو منهنجي ڀائرن ڪاليج ۾ عربي ٻولي ٿي پڙهي، آرڙهه جي ٻنپهرن جو وقت هو، اهو خط پڙهي اهڙو خوش ٿيو جو اکين مان پاڻي اچي ويس، هڪدم سنڀري آخوند محمد شفيع وٽ ويو، جو ڳوٺ ۾ اسان جو مڪتب پڙهائيندو هو، آءُ به ساڻس هوس، آخوند عربي ڄاڻيندڙ هو، تنهن کي خط ڏيکاريائين، جنهن پڙهي گهڻي تعريب ڪئي، پوءِ ٿوري وقت کانپوءِ موٽي گهر آيو ۽ عربيءَ ۾ انهي خط جو جواب لکي موڪليائين.
ادي مرزا غلام رضا بيگ جي پهرين شادي کان ٿورو اڳ بابو بمبئي ويو هو تڏهن آگبوٽ ڪين هئا، جهاز ۾ ويو هو، نانو مرحوم تڏهن حيات هو، انهي به بمبئي مان گهڻو سامان، ڪپڙو وغيره گهرايو هو، جو سندس پٽ مرزا غلام مرتضيٰ جي شادي ٿيڻي هئي، هڪڙو نوڪر ساڻ هو،س ڻه چار مهينا اتي رهڻا پيس، سندس غير حاضري ۾ نانو مرحوم پنهنجو ٽ مامو مرزا محمد رحيم بيگ اسان جي گهرسمهڻ لاءِ موڪليندو هو، بابي جي غير حاِضري ۾ ادو جعفر قلي ڄائو هو، سن 1858ع ۾) جنهن جي مبارڪباد ڏانهس لکي ويئي هئي.
ناني مرحوم جي امان سان توڙي سندس اولاد سان يعني اسان سان نهايت گهني محبت هئي، ڪنهن به طره پنهنجي اولاد کي گهٽ نه هئي، شي شل يا نوان تحفا جڏهن وٽس ايندا هئا تڏهن اسان کي پنهنجي پٽن ۽ انهن جي اولاد کي سڏائي روبرو ويهاري اهي وراهي ڏياريندو هو، جي باغن مان ڪو ميرو ايندو هو ته اهو به اسان جي گهر موڪلي ڏيندو هو، اسان جي ناني مرحوم جي بيماريءَ ۾ سندس خدمت چاڪري ڪندي هئي، توشاد خانو سندس حوالي هو، نانو قابل حڪيم هو ۽ مفت دوائون ڏيندو هو، دوائون ولايتن کان گهرائي پاڻ وٽ موجود رکندو هو ۽ جوڙائيندو هو، انهي ڪم ۾ ناني گهڻي مدد ڏيندي هئس ۽ سندس ڏنل نسخن تي قسمين قسمين جون معجونون، حلوا موم روغن ۽ عرق جوڙيندي هئي، جنهن ڪري هوءِ پاڻ به طبيبڻ ٿي پئي، نماز ۽ قرآن جي گهڻي مشغولي هوندي هيس، ڳوٺ جون زالون دوا درمل لاءِ ناني وٽ اينديون هيون، فرصت جي وقت سئي جو ڪم به ڪندي هئي، ناني جي وفات کانپوءِ ناني اچي اسان جي گهررهي، تڏهن به کاڌو پيتو ڪپڙو گندي پنهنجي خرچ تي ڪندي هئي ته متان ماڻهو چون ته ناٺي جي در تي پئي آهي، ۽ انهي جو ٿي کائي.
مٿي چيو ويو آهي ته بابي ۽ امان وٽ گهڻي دولت نه هئي، بابي جي وفات کانپوءِ امان ۽ اسان جي وڏي ڀيڻ ۽ اسان جون ٻه ٻانهيون يعني دائي گلچمن جا حبشياڻي هئي ۽ دائي زعفران جا شيدياڻي هئي، سي گهر جي ڪم ڪار ۾ رهنديون هيون، امان ۽ ادي سئي ۽ زري جو ڪم چڱو ڪنديون هيون ۽ انهي مان موچاري پيدائش ٿيندي هين، اهڙي پورهئي ڪرڻ کي عيب نه ڄاڻنديون هيون، پنهنجي هٿن سان چرخو به ڪتينديون هيون، ڪپهه جي ڦٽين ٽاڻڻ جون آرٽڙيون به هلائينديون هيون، بلڪه ڪڏهن ڪڏهن جنڊ به پيهنديون هيون، ۽ ماني به رڌينديون هيون، ٿوري پيدائش جي ڪري بابو ۽ امان جيتري ڪفايت ۽ قناعت ٿي سگهندي هئي، اوتري ڪندا هئا، بابو پنهنجن هٿن سان ٻارن لاءِ ٽوپيون جوڙيندو هو ۽ پنهنجي لاءِ بعضي پاڻ ڪپڙا به سبندو هو، ڪفايت ۽ قناعت جي ڪري اسان جي سادي هلت تي ڪري پاڙيوارا ۽ عزيز کندا ۽ ٽوڪون به ڪندا هئا، ته به اسان مان ڪو انهي تي ڌيان نه ڏيندو هو، گهڻ کي ته حيرت لڳندي هئي ته ڪيئن هي اندر توڙي ٻاهر عزت آبرو سان پيا گذارين، اندر ٻاهر جي لاءِ نوڪر به رکن، صاف پڪٽا به ڍڪين، ٻار به اسڪول ۾ موڪلين، بلڪه بمبئي تائين به انهن کي موڪلين ۽ شادي مرادي وقت دستوري پئسو پنجڙ به ڏين وٺن ۽ اٿن ويهن، بابي پهرين ٻاهر ڪهڙي اوطاق هئي جا ڊهي وئي، انهي کانپوءِ ناني مرحوم جي در واري اوطاق ۾ صبح جو ۽ شام جو اچي ويهندو هو، ڪڏهن ڪڏهن ميان عافيت حبشي ناظر جي اوطاق ۾ شطرنج ۽ چوپٽ رانديگر اچي ساڻس اها راند ڪندا هئا، مير حسين علي خان جي ڪلڪتي کان موٽي اچڻ کانپوءِ هو بابي کي ٽيهه رپيا درما هو ڏيندو هو، جا انهن ڏينهن ۾ معقول رصم شمار ۾ ايندي هئي، ۽ بابو ڪڏهن ڪڏهن وڃي مير صاحب وٽان ٿي ايندو هو، ڪڏهن ڪڏهن مير صاحب جو ڪو ڪتاب نقل ڪندو هو، ڪن ڏينهن کانپوءِ بابي پنهجي گهر جي اولهه طرف نئين اوطاق ٺهرائي ۽ گهر جو دروازو به اوڀر پاسي کان بدلائي اولهه ڏي ڪيائين، جتان اڃا تائين آهي، اها اوطاق ادي مرزا علي قلي بيگ شادي ڪرڻ کانپوءِ ڦيرائي پنهنجو گهر ڪيو ۽ ادي غلام بيگ ۽ صادق علي بيگ انهيءَ جي اولهه ڏي ٻي نئين اوطاق بنائي جا اڃا هلي اچي.
بابو، اسر جو سوير اٿندو هو ۽ نماز ۽ قرآن ۽ وظيفن پڙهڻ کانپوءِ اٺين نائين بجي ڌاري سنبري پنهنجي جاءِ کان ٻاهر ايندو هو، گهر ۾ ڪهڙي جاءِ خلاصي سندس رهن جي هوندي هئي، پهرين ڏينهن ۾ هو سنڌي ميراڻي ٽوپي ڍڪيندو هو ۽ پوءِ لنگي جو پٽڪو ٻڌڻ وارن جي ڏاڍي سنڀال ڪندو هو، وچ مٿي تي گهڻو وار نه هوندو هو، اڇا ٿورا پيا هئس، پر اهي نه ڪڍائيندو هو، نه ڪيس ڪندو هو ۽ نڪي وار ڪترائيندو هو، گهڻو ڪري ٻاهر نڪرڻ مهل ڪو ڪتاب پاڻ سان کڻي نڪرندو هو، جو ويٺو مطالع ڪندو هو، باغ رکڻ جو گهڻو شوق هوندو هوس، پراڻي ڦليلي جي ڪناري تي ڳوٺ جي ڏکڻ ڏي هڪڙو باغ رکيائين جنهن ۾ ڏيهاڙي وڃي هٿن سان ڪم ڪندو هو ۽ باغائي کان به ڪم وٺندو هو، ڏاڍو عمدو باغ ٿيو هو، جو پوءِ وڪامي ويو ۽ هاڻي اتي ٻني آهي، جنهن ۾ اڃا انهي باغ جا ڪي وڻ نشانيءَ وانگي بيٺل آهن، انهني جي ويجهو پوءِ وري ادي مرزا صادق علي بيگ ٻيو نئون باغيچو رکيو، جو اڃا هليو اچي.
ٻنپهرن کان ٿورو اڳي بابو گهر ايندو هو، آرڙهه جي ڏينهن ۾ مانيءِ کانپوءِ سمهي آرام ڪندو هو، اڳين جي وقت اٿي نماز پڙهي وري به ٻاهر ويندو هو ۽ وري شام جو گهر ايندو هو، سومهڻي تائين نماز ۽ وظيفي ۾ گذاريندو هو ۽ پوءِ ماني کائي سمهندو هو، سمهڻ مهل حقو ڇڪيندو هو، پر حقي جي ڏاڍي صفائي ۽ پوشيدگي رکندو هو، پنهنجي هٿ سان ڳڙا ڪو ٺاهي ٽانڊو چاڙهي ڇڪيندو هو، امان ۽ ناني بم چلم ڇڪينديون هيون، ناني ناس به ڏيندي هئي، بابي کي ڪبوترن ۽ ٻين پکين رکڻ جو ڏاڍو شوق هوندو هو، عمدا عمدا ڪبوتر هٿ ڪري رکندو هو، پکي قمريون، چيها، چتون ۽ نوريون رکندو هو، ناني مرحوم کي به اهڙو ساڳيو شوق هو، بابي کي هنرن جو گهڻو شوق هوندو هو، سبڻ ڀرڻ به ڄاڻيندو هو، پر واڍڪي ڪم مان به واقف هو، ۽ اهي سڀ اوزار وٽس رهندا هئا، جنڊي جو ڪم به سکيو ۽ دٻليون، گنج، پيچڪون ۽ ٻيون شيون به جوڙيندو هو، کيس ڏسي جنڊي جو ڪم ادي مرزا غلام رِضا ۽ سکيو ۽ پوءِ آءُ به سکيس، باغ ۾ ننڍا ڪدو پوکي انهن مان ننڍيون ناس جي لاءِ بلاغون ٺاهيائين ۽ انهن تي ولين به بيٺي لوهه جي تار جا کوپا چاڙهي ڦاڪدار ڪيائين ۽ پوءِ ڇني انهن تي نقش نگار ڪڍي رنگ ڏئي عمديون سوکڙيون ڪري هلايائين، نقاشي ۽ ڪمانگري جو ڪم ۽ ڪيچني سان ڪاغذن ڪترڻ جو ڪم نهايت نزاڪت سان ڪندو هو، تڪلون ۽ پتنگ، تمام عمدا ٺاهيندو هو، ۽ مٿس ڪتر جا عجيب گل ٺاهي هڻندو هو، مير حسين علي خان کي سندس پٽ مير نور محمد لاءِ ڪهڙو وڏو پتنگ جوڙي ڏنائين جنهن تي ڪيچني جو نهايت عجيب ڪم رکيل هو، وچ ۾ هڪڙو وڏو مور ڪتريل ۽ چنبڙيل هو، جو مٿان پڇ ٽيڙِي بيٺو هو، سڄي پتنگ تي پنن ۽ گلن جو نازڪ ڪم ٿيل هو، اهڙو چڱو ڪم هو، جو مير صاحب اڏائڻ نه ڏنو ۽ پنهنجي بنگلي ۾ ٽنگائي ڇڏيائين، جتي ماڻهو اچي ڏسندا هئا ۽ تعريف ڪندا هئا، بابو راڳ جو به شوق هئس ۽ چڱو ڳائي ڄاڻندو هو، جواني ۾ طنبور ۽ ڪن ٻين سازن وڄائڻ جو به شوق هئس، اکر فارسي ۽ عربي تمام چڱا لکندو هو، اگرچ لکڻ مهل رعشي کان سندس هٿ پيو ڏڪندو هو، ته به تمام چڱا خوشنويس هو، سندس لکيل قرآن ۽ ٻيا ڪتاب اڃا موجود آهن، طبابت جو شوق هئس ۽ طب جا ڪتاب ڏسندو هو ۽ دوائون ڪندو هو، رمل جو علم ڄاڻندو هو ۽ فالون وجهندو هو ۽ تعويذ پڻ لکندو هو، شعر پڙهڻ جو گهڻو شوق هئس، ساري عمر انهي ۾ گذاريائين، گهڻ شاعرن جا ڪتاب پڙهيائين ۽ اڪثر ناني مرحوم سان گڏ اهي پڙهندو هو ۽ مشڪل شعرن جي معنيٰ تي پاڻ ۾ بحث ڪندا هئا، خود سندس چيل فارسي شعر به اسان وٽ موجود آهن، سندس فارسي شعر توڙي ناني ۽ ڪن ٻين گرجي مرزائن جو شهر، مون ”گرجي نامه“ ۾ گڏ ڪري آندو آهي، ناني مرحوم جي وفات جو تاريخي قصيدو جو سندس مقبري جي چٽي تي اڪريل آهي، سو بابي جو چيل اهي، بابي ۽ ٻين عزيزن جي وفات جون تاريخون اڪٽر منهنجون چيل آهن، جي منهنجي ڪتاب ”سوداي خام “ ۾ ڏنل آهن، بابو خوشطبح هوندو هو ۽ سڀني سان خوشخلق رهندو هو، مهمانن جي گهڻي تلافي ڪندو هو، خاص ڪري ترڪن ۽ ايرانين جي جن سان گهڻي صحبت پسند ايندي هئس، گولڊ سمڊ صاحب جو اسسٽنٽ ڪمشنر ۽ جاگيرات جو صاحب هو ۽ تعليم کاتو به سنڀاليندو هو، تنهن سان خاص دوستي هئس ۽ انهي سان لکپڙهه ڪندو هو، ناني مرحوم جي حياتي ۾ اهو صاحب، توڙي ڪمشنر صاحب تروٽ صاحب ۽ راس بورن يا فلپس صاحب ڪليڪٽر ۽ ٻيا صاحبلوڪ ناني وٽ ايندا هئا، انهن سان بابو به گهڻي صحبت ڪندو هو، انهن جي صلاح سان ته بابي منهنجا ٻه وڏا ڀائر پهرين انگريزي پڙهڻ ويهاريا، هندن ديوانن مان گهڻن سان خاص رستو هئس، جيئن ته ديوان چنديرام ٽلٽي وارو، ديوانشوقيرام حيدرآباد وارو ۽ ديوان ٽوپڻ مل آغا جي ٽنڊي وارو ۽ ڪي ٻيا (باب 12 جا 3 کان 7 تائين انتطاب ڏسو).
بابو جيتوڻيڪ اصل ڪرسچن يعيني عيسائي مذهب وارو هو، پر پوءِ مير صاحبن وٽ رهي مسلمان ٿيو ۽ بي تعصب رهندو هو، مذهب اثناعشري شيعو هئس ته يارن ۽ اصحابن کي بد نه چوندو هو، تصوف ڏي سندس گهڻو ميل هوندوهو، محرم جي ڏينهن ۾ ماتم ڪندو هو ۽ مرثيا به پڙهندو هو، پهرين ترڪي ٻولي ڳالهائيندو هو جيئن نانو مرحوم ڳالهائيندو هو، پوءِ ٻئي ايران ۾ فارسي سکيا ۽ هتي فارسي ۽ عربي جو خوب محاورو ڪيائون، سنڌي ٻولي هتي سکيا چڱي ڳالهائيندو هئا، اگرچ ڪي ڪي نج سنڌي حرف پوري طرح نه چوندا هئا ۽ گهن هنڌن تي مذڪر ۽ مونث جو غلط استعمال ڪندا هئا ٻانهن ۽ ٻانهين سان ڳالهائيندي بابو ۽ امان شيدڪي ٻولي به ڳالهائيندا ۽ سمجهندا هئا ۽ مون کي به ٿوري گهڻي اڃان ايندي آهي، وڌيڪ احوال ناني جو ٿوڙي بابي جو سندس سوانحعمري ۾ ڏسڻ گهرجي.
منهنجي ڀائرن مان سڀني کان وڏو مرزا غلام رضا بيگ، پهرين پرشن ٽيچر حيدرآباد هاءِ اسڪول ۾ هو، پوءِ ميرپور خاص ۽ ٽنڊي محمد خان جي ننڍن ميرن جو ٽيچر ٿيو، ۽ پوءِ ڊيپوٽي ايڊوڪيشنل انسپيڪٽر ٿيو، هن عهدي تي اوچتو ڪراچي ۾ 1890ع ۾ وفات ڪيائين ۽ سندس لاش حيدرآباد آڻي دفن ڪيو ويو.
منهنجو ٻيو ڀاءَ مرزا صادق علي بيگ جو ايلفبسٽن ڪاليج ۾ پڙهي پهريون مسلمان بي اي ٿيو، سو پهرين شڪارپور جي هاءِ اسڪول جو هيڊ ماسٽر ٿيو، پوءِ ڪراچي ۾ ڊيپو جو ڪيوريٽر ۽ ايڊوڪيشنل ٽرانسليٽر ۽ سرڪاري ”سنڌ سڌار“ اخبار جو ايڊيٽر ٿيو پوءِ ڊيپوٽي ايڊوڪيشنل انسپيڪٽر ٿيو، سنڌي ڊڪشنري ۽ ٻيا ڪيترائي سنڌي ڪتاب تعليم کاتي لاءِ لکيائين، ٽيهن ورهين کان پوءِ پينشنر ٿيو ۽ ”خانصاحب“ جو لقب مليس، مرزا حيرت جي وفات تي ايلفنسٽن ڪاليج ۾ پرشن پروفيسريءَ جي آڇ ٿيس، پر بمبئي وڃي رهڻ قبول نه ڪيائين، آخر 1912ع ۾ پنهنجي ڳوٺ ۾ وفات ڪيائين.
منجهن ٻن وڏن ڀائرن جي نسبت ۾ هيترو هٿي لکڻ ضروري آهي ته ادو مرزا غلام رضا بيگ فارسيءَ ۾ هوشيار هو، ۽ راڳ ۽ شعر جو گهڻو شوق هئس ۽ گهني زمين هٿ ڪيائين ۽ آباد ڪرائيندو هو ۽ پنهنجي سر انهي تي محنت ڪندو هو، ادو مرزا صادق علي بيگ ننڍي هوندي کان نقاشي ڪم جو شوق هوندو هو ۽ ڪاليج ۾ پڙهندي بمبئي جي آرٽس اسڪول ۾ ڊرائنگ ۽ نقاشي سکيو، پکين جو به گهڻو شوق هوندو هئس، ڪڪڙ، ڪبوتر، قمريون، مور ۽ بدڪون تتر رکندو ۽ پاليندو هو ۽ پکين ۽ جانورن جي شڪار جو به شوقين هو ۽ چڱو بندوقچي هو.
هڪڙي ڀيري بندوق هڻندي چڳي وارو هڏپ ڀڄي پيس، جو ڊاڪٽرن ڳنڍيو، ستار به وڄائيندو هو، تعليم کاتي ۾ اهڙي انصاف سان ڪم ڪيائين جو هندو مسلمان ماستر کيس پسند ڪندا هئا ۽ انسپيڪٽر توڙي ڊائريڪٽر مٿس هميشه مهربان رهيا.
منهنجو ڇوٿون ڀاءُ مون کان ننڍو مرزا علي قلي بيگ به تعليم کاتي ۾ پهرين پرشن ٽيچر هو، پوءِ ڊيپوٽي ايڊوڪيشنل انسپيڪٽر ٿيو ۽ نيٺ 1904ع ۾ پينش وٺڻ کان اڳ وفات ڪيائين.
انهي کان ننڍو مرزا جعفر قلي بيگ هو، جنهن پهرين بمبئي ميڊيڪل ڪاليج جو امتحان ايل ايم ائنڊ ايس پاس ڪيو ۽ اتي هوشياري ۾ نالو ڪڍيائين ۽ پوءِ لنڊن ۾ وڃي ٻه ٽي ٻيا به امتحان ڏنائين ۽ اتي شادي ڪيائين، موٽي سنڌ ۾ اچي ڪراچي ۾ اسپتال کوليائين ۽ نالو ڪڍيائين، ٻيو ڀيرو به ولايت ويو، آخر سن 1898ع ۾ پليگ جي ڪري وفات ڪيائين، ادي جعفر قلي بيگ جي نسبت ۾ هيترو ذڪر ڪرڻ ضرور آهي ته اسڪول ۾ پڙهندي هڪڙي ڀيري بيمار ٿي پيو، ڳل تي ڦرڙي نڪتس جا ڦاٽي پي ۽ آرپار ٽنگ ٿي پيس، مهينن جا مهينا بيمار پيو هو ۽ ڊاڪٽر علاج پئي ڪيس، انهي بيماري تي جيڪو خرچ ٿيو ۽ جيڪا تڪليف هن ڏٺي تنهن جي ڪري ارادو ڪيائين ته وڏي هوندي آءُ ڊاڪٽر ڪم سکندس ۽ ٻين جا علاج ڪندس، آخر مئٽريڪيوليشن ۾ پاس ٿيڻ ۽ ”ايليس پرائيز“ کڻڻ کانپوءِ ميڊيڪل ڪاليج ۾ ويو ۽ نالو ڪڍيائين، ۽ پوءِ ولايت ويو، ڊاڪٽر مرزا ۽ سندس ڪثنب جو ٿورو احوال مسٽر هيرانند جي انگريزي سوانحعمريءَ ۾ ڏنل آهي، جو انهن ٻنهي گڏجي ڪراچي ۾ اسپتال کولي هئي ۽ پاڻ م گهرا دوست هئا، اها سوانحعمري مسٽر ڏيارام گدومل جي لکيل آهي، ڊاڪٽر مرزا نقاشي چڱي ڄاڻندو هو ۽ انگريزي ۾ ديسي راڳ چڱو ڄاڻندو هو ۽ ٻنهي قسمن جا ساز چڱا وڄائيندو هو.
انهيءَ کان ننڍو مرزا نجف علي قلي بيگ، انجنيئرنگ ڊپارٽمينٽ ۾ اوور سيئر هو ۽ ڏاڍو آزمودگار ۽ هوشيا ماڻهو هو، آخر ۾ نوڪري ڪندي قنبر ۾ نمونيا جي ڪري بيمار ٿي پيو، ۽ هتي آندو ويو ۽ سن 1891ع ۾ وفات ڪيائين، ادو نجف قلي ڏاڍو همٿ ڀريو جوانمرد هو، ڳريون ڳريون پڃريون کڻندو هو، واڍي ۽ لهر جو ڪم به ڄاڻندو هو، لوهه تي مينا جو ڪم، اوٻاوڙي جي پاسي سکيو، ڳائيندو به چڱو هو.
انهي کان ننڍون يعني ستون ڀاءُ مرزا حيدر ڦلي بيگ پهرين ڊاڪٽر مرزا جو اسسٽنٽ هو ۽ سندس اسپتال هلائيندو هو، پوءِ ميهڙ جي جيلر ٿيو ۽ پوءِ پوليس ۾ سب انسپيڪٽر ٿيو ۽ سن 1891ع ۾ نمونيا جي ڪري وفات ڪيائين، حقيقت ڪري انهن پهرين ٻنهي ڀائرن هڪڙي هفتي جي اندر ساڳي بيماري جي ڪري وفات ڪئي، پهرين ننڍي حيدر قلي ۽ پوءِ وڏي نجف قلي جنهن کي ڀاءُ جي سنڀال ڪندي ساڳي بيماري ٿي، انهن ٻنهي شادي نه ڪئي ۽ عين جواني ۾ مري ويا.
منهنجي وڏي ڀيڻ فارسي ۽ سنڌي ۾ هوشيار هئي ۽ سئي جو ڪم تمام چڱو ڄاڻندي هئي، سندس شادي مامي مرزا علي محمد بيگ جي پٽ مرزا ڪلب علي بيگ سان ٿي، جنهن ڊيپوٽي ڪليڪٽريءَ جي عهدي تي رهي سن 1919ع ۾ وفات ڪئي، هو شعر به چوندي هئي، سندس نالو زيب النساءَ هو، زيب النساءِ شاهزادي شاعره تخلص ”مخفي“ جي غزل جي جواب ۾ سندس هڪڙو چڱو غزل فارسي ۾ چيل آهي (ڏسو باب 11 نمبر 1).
منهنجي ٻي ڀيڻ جي شادي مرزا علي محمد بيگ، ڊيپوٽي ڪليڪٽر پينشن کان اڳي سن 1904ع ۾ وفات ڪري ويو، سندس ٻيو پٽ مرزا محمد رحيم بيگ مختيار ڪار هو ۽ پوءِ جاگيردار ٿي رهيو ۽ سن 1905ع ۾ وفات ڪيائين، سندس هڪڙو پٽ مرزا علي نواز بيگ ڊيپوٽي ڪليڪٽر آهي، ناني جا ٻيا به ٻه پٽ ننڍا هئا، ناني ۽ بابي جي اولاد جو شجرو هيٺ ضميمي ۾ ڏنل آهي، ٻيو سندس مفصل احوال سندس احوال مان معلوم ٿيو. (باب 11 ۾ شعر نمبر 21 به ڏسو).