سائو پن يا ڪارو پنو/باب ٻارهون
هن بابت ۾ مرحوم مرزا صاحب اول ڪن انگريزي اخبارن ۽ رسالن اندر ڇپيل مضمونن ۽ پنهنجي ذاتي خطن، جيڪي انگريزي، فارسي ۽ سنڌي ۾ هئا، منجهان اقتباس ڏنا هئا ۽ پوءِ اڳتي هلي غير سنڌي اقتباس جو سنڌي ۾ ترجمو ڏنو هو، هتي اصل انگريزي ۽ فارسي اقتباس ڏيڻ غير ضروري سمجهي، فقط انهن جو سنڌي ترجمو ۽ اصل سنڌي خطن مان اقتباس ڏنا ويا آهن، جيڪي خط انگريزي ۾ لکيل هئا، تن جي خاتمي واري هنڌ تي نشاني مان پڙهندڙن کي پتو پوندو ته ڪهڙا خط اصل ڪهڙين ٻولين ۾ لکيل هئا، سنڌي خطن جي پٺيان ڪو به نشان نه ڏنل آهي- ناشر.
مخزن ”غنچه اميد“ مان سنڌي ۾ انتخاب
رساله ”صراط المستقيم“
فيبروري 1927ع
نهايت مسرف جي ڳالهه آهي ته جناب مرزا قليچ بيگ صاحب کي سرڪار نئين سال جي خوشي ۾ ”شمس العلماءَ“ جو لقب عطا ڪري جيڪا هن صاحب خدمت ادا ڪئي آهي، تنهن جي اعتراف جو ثبوت ڏنو آهي، سنڌ ۾ شايد هي ٻيو بزرگ آهي جنهن کي هيلتائين اهو لقب مليو آهي، جناب مرزا صاحب جو وجود ذيجود حقيقت ڪري نه رڳو شيعن لاءِ بلڪه سنڌ جي سڀني مسلمانن لاءِ غنيمت آهي، پاڻ سنڌ جي پرڳڻي لاءِ جيڪا علمي خدمت ڪئي اٿن ۽ اڃا ڪري رهيا آهن، سا ڪنهن کان به ڳجهي ڪين آهي، اسين هن خوشي جي موقعي تي جملي شيعان سنڌ جي طرفان عموما ۽ ڪارڪنان رساله ” صراط المستقيم“ جي پاران خصوصا هديه مبارڪ پيش ٿا ڪريون.
”سنڌ گزيٽيئر“ واليوم ”ب“ مان انتخاب
حيدرآباد ضلعي جي ماڻهن مان تعداد ۾ ٿورا مگر باوقعت ڪي گرجي آهن، جي انهن ٽن گرجيئن جو اولاد آهن، جن کي گذريل صدر جي شروعات ۾ قسمت سنڌ ۾ آڻي رسايو، اهي هئا مرزا خسرو بيگ، مرزا محمد باقر بيگ ۽ مرزا فريدون بيگ اهي سڀ اصل ”ٽفلس“ جا رهاڪو هئا، جي ايران ۽ روس جي جنگ ۾ ننڍي هوندي ڪن رحمدل ايرانين کي هٿ لڳي ويا ۽ هنن جا پيءَ مارجي ويا، پوءِ اهي سنڌ جي ميرن جي وڪيلن کي هٿ آيا، جن آڻي هتي پهچايا ۽ ميرن وٽانهن جو مان ٿيو، مرزا خسرو بيگ ته اوائل ۾ ميرن جي طرفان انگريز سرڪار وٽ وڪيل ٿي ويو هو ۽ مرزا محمد باقر بابت ڊاڪٽر برنس چوي ٿو ته هو مير مراد علي جو خاص ماڻهو هو، پهرئين مرزا سن 1820ع ۾ ٽنڊي ٺوڙهي ۾ وفات ڪئي، ۽ ميرن جي قبن وٽ دفن ڪيل آهي هن جو وڏو پٽ انگريز سرڪار جي نوڪري ۾ اسسٽنٽ ڪليڪٽر ٿي داخل ٿيو ۽انهي جو پٽ به ساڳئي عهدي تي هو، مرزا فريدون بيگ جو اصل عيسائي هو ۽ سندس نالو ”سڊني“ هو تنهن مرزا خسرو بيگ جي نياڻي سان شادي ڪئي ۽ ست پٽ ٿيس، انهن مان هڪڙو مرزا قليچ بيگ آهي، جو ”تاريخ سنڌ“ ۽ ٻين ڪيترن ڪتابن جو مشهور منصف آهي، اهو سارو خاندان سنڌ جي سڀني خاندانن ۾ علميت ۽ فضيلت جي ڪري گهڻي وقت کان ناليرو آهي.*
ساليانو رسالو ”گلدسته“ ڪراچي
سن 1921ع
مرزا بيگ، مرزا فريدون بيگ جي ستن پٽن مان هڪڙو آهي جو حيات آهي، مرزا فريدون بيگ ننڍي هوندي سنڌ ۾ آيو، قسمت هن کي سنڌ جي حاڪم مير ڪرم علي وٽ آندو، جنهن جي پناهه هيٺ هو پلجي وڏو ٿيو ۽ مسلمان ٿي، حيدرآباد جي هاءِ اسڪول ۾ بمبئي جي ايلفنسٽ ڪاليج ۾ پڙهڻ کانپوءِ مرزا قليچ بيگ سرڪاري نوڪري ۾ گهڙيو ۽ عام اسڪولي ماستري مان چڙهي ڊيپوٽي ڪليڪٽر ٿيو، جنهن عهدي تان آخر سن 1910ع ۾ هن پينشن ورتي، هن کي ”قيصر هن“ جو ٻلو ۽ وائسراءِ جو سرٽيفڪيٽ سندس حسن خدمتي جي لاءِ مليو، هن جي سخت محنت ڪرڻ جي عادت، علم ۽ هنر جو شوق ۽ پنهنجي ديس سنڌ جي لاءِ سچي خدمتگاري، هن ڳالهه جي ثابتي ٿي ڏئي ته هن اٽڪل سٺ ورهين جي عرصي ۾ اٽڪل ٻه سئو عمدا ۽ ڪمائت ڪتاب لکيا آهن، اهو امڙو مشڪل ۽ وڏو ڪم آهي، جو ڪنهن ٻئي مصنف کي جيڪر انهي جي ڪرڻ ۾ ڪهڙي پيڙهي لڳي وڃي، سڀڪو خواهش ڪري ٿو ته هندستان جي سڀڪنهن ڀاڳي ۾ اهڙو قابل ۽ محني ماڻهو هجي، جو هند جي زبانن جو ماڍو وڌائي، مرزا قليچ بيگ هينئر 68 ورهين جو آهي، هن کي ست پٽ آهن، جن مان وڏو نادر بيگ آهي، جو ڪراچي ۾ باريسٽر ٿي ڪم ڪري ٿو.*
ڪلڪتو
5- اپريل 1866ع
مشفق، مهربان من، مرزا فريدون بيگ، سلامت!
مون کي اوهان جا ٽي خط مليا، ٻه بمبئي ۾ ۽ هڪ مدراس ۾، جيتوڻيڪ مون انهن جا هڪدم جواب نه ڏنا، ته به جيڪي اوهان لکيو هو تنهن بابت واسطيدار عملدارن کي هڪدم لکيم، آءُ يقين ٿو ڪريان ته سر اليگزينڊر گرانٽ انهي بابت سنڌ جي ايڊوڪيشنل انسپيڪٽر ڏي لکيو آهي ۽ منهنجي سچي خواهش آهي ته اوهان جا پٽ بمبئي ۾ وڃي تعليم حاصل ڪن، آءُ فارسي ۾ جواب نٿو لکان، مگر اوهين هميشه مون ڏي فارسي ۾ پيا لکجو، ڇا لاءِ جو اوهان جا اکر اهڙا چڱا آهن جو اوهان جا خط آءُ ڪنهن به مشڪلات کانسواءِ پڙهي سگهندو آهيان، اميد آهي ته آءُ آگبوٽ ۾ سنڌوندي جي رستي ملتان مان هن مهيني جي 51- تاريخ ايڏاهن ايندس، هينئر آءُ دهلي ۽ سملا ڏي وڃان ٿو.*
اوهان جو دوست
جي- ايف- گولڊ سمٿ.
عزت ۽ آبروءَ وارو، مرزا فريدون بيگ، خوش هجي!
اوهان جي خط لکيل تاريخ 19 سيپٽمبر، 1870ع جي حوالي سان لکجي ٿو ته برابر آءُ ٻن سالن جي رخصت تي ولايت وڃڻ وارو آهيان، اميد آهي ته جيڪو به صاحب تعليم کاتي جو ڪم هلائيندڙ ٿيندو، اهو اوهان جي پٽن جي لياقت ۽ شرافت جي نظر ڪندو، انهي بابت اوهين خاطر تسلي ڪجو.**
صحيح هيد منشي
پاران- جي، مور،
اسسٽنٽ ڪمشنر ۽ ايڊوڪيشنل انسپيڪٽر.
تعليم کاتو
نمبر .7
11- فيبروري 1864ع
وڏيءَ قابليت ۽ عزت وار، مرزا فريدون بيگ.
هاڻي حضور کي مسٽر وشنوم گهنشام، انگريزي اسڪول ماسٽر حيدرآباد، جي رپورٽ منجهان معلوم ٿيو ته اوهان مهربان ڪرنل گولڊ سمٿ صاحب بهادر جي رٿ ۽ صلاح موجب، پنهنجي ٻنهي پٽن کي پڙهڻ واسطي بمبئي ڏانهن موڪلڻ قبول ڪيو آهي، ان ڳالهه جي خبر ٻڌندي ئي حضور گهڻو خوش ٿيو آهي، ڇا لاءِ ته اها صلاح ۽ رٿ موجب ٿوري عرصي ۾ اوهان کي فائدو پهچندو، هي خط اوهان جي اطلاع واسطي لکيو وڃي ٿو.
اوهان جي خدمت ۾.
خداداد منشي.
پاران اسسٽنٽ ڪمشنر.
۽
ايڊوڪيشنل انسپيڪٽر.
سائوٿ ويلس.
تاريخ 17- اپريل.
آءُ هي ٻه ٽي سٽون مبارڪبادي جون اوهان ڏي لکان ٿو، جو اوهان بمبئي يونيورسٽي مان اي امتحان پاس ڪيو آهي، اوهين پهريان سنڌي مسلمان آهيو جنهن اها عزت حاصل ڪئي آهي، اوهان جي وڌيڪ تعريف انهي ڪري آهي جو هڪ دفعي ناپاس ٿي به اورچائي ڪري، نيٺ فتحياب ٿيو، اميد آهي ته حياتي جي هي پهرين فتحيابي آهي، جنهن جي پٺيان ٻيون به اينديون، آءُ اها به اميد ڪريان ٿو ته ڊگري وٺڻ سان اوهان هڪ وڏي ڦير گهير، جو بنياد وڌو آهي، جنهن جي مثال تي ٻيا هلندا ۽ ٻيا مسلمان به اوهان جي پيروي ڪندا، اوهان جو ڀاءُ به محنت جي ڪري تعريف جو لائق آهي، انهي کي منهنجا سلام ڏجو، اميد آهي ته ايندڙ سياري ۾ اوهان کي اچي ڏسندس.*
جي، مور.
11- جولاءِ 1867ع
مرزا فريدون بيگ صاحب، زاد لطفه!
خدمت فيضدرجت، مهربان، عاليشان، بنلد مڪان، سلامن ۽ نيازن کانپوءِ لکجي ٿو ته هلندڙ مهيني جي 13 تاريخ اسڪول ۾ ڇوڪرن کي انعامن ڏيڻ جي هڪ مجلس ٿيندي، جنهن ۾ ڪليڪٽر صاحب ۽ جج صاحب جن به ايندا، مهرباني ڪري اوهين به انهي ڏينهن چئين بجي تشريف فرما ٿي انهي مجلس ۾ شامل ٿيندو.*
وامن آبا جي، موڊڪ
چهار باغ، بمبئي
2- سيپٽمبر 1874ع
پيارا مرزا قليچ بيگ.
مون هينئر اچي تنهنجو خط ڏٺو آهي، افسوس آهي ته توکي اڃا تپ نه ڇڏيو آهي، منهنجي مرضي آهي ته تون مون وٽ اچين ته من آءُ توکي ڪا صلاح ڏئي سگهان، نه ته سڀاڻي صبح جو آءُ تو کي پاڻيهي ڪاليج ۾ اچي ڏسندس.*
مرزا حيرت.
بمبئي
23- جون 1880ع
منهنجا پيارا مرزا قليچ بيگ
تنهنجي 51 تاريخ واري خط جي آءُ گهڻو شڪر گذار آهيان، آءُ اهو ٻڌي گهڻو خوش ٿيو آهيان، ته تون مئجسٽيريل امتحان ۾ پاس ٿيو آهين ۽ روينيو کاتي ۾ گهڙڻ جي توکي اميد آهي، پرنسپال هاٿارن ٿوپٽ کي مون تنهنجا سلام ڏنا، هن به تو کي سلام ڏنا آهن، تون ٻڌي خوش ٿيندين ته تازو هن تنهنجي نسبت ۾ ڊئريڪٽر ڏس سفارش لکي آهي، اميد آهي ته اها اثر واري ٿيندي، آءُ هميشه تنهنجي خوشي ۽ فتحيابي جو ٻڌي خوش ٿيندس.*
مرزا حيرت
بمبئي
18- اپريل 1887ع
منهنجا پيارا مرزا قليچ بيگ.
مون کي تنهنجو پهرين تاريخ وارو خط مليو، پر گهڻي ڪم ۽ بيماري جي ڪري اڳڀرو جواب لکي نه سگهيس، ستار هاڻي مون کي پنهنجي لاءِ گهرجي، انهي بابت جيڪا تو تڪليف ورتي آهي تنهن لاءِ آءُ گهڻو احسان مند آهيان، مون تنهنجا سلام پروفيسر هاٿارن ٿوپٽ ۽ آغا خان جن کي ڏنا، انهي به مون کي توڏي سندن لکڻ لاءَ چيو، شايد تو کي ٻڌي ڏک ٿيندو ته انهي ڏينهن هزهائينس آغا خان وفات ڪئي، آءُ زياده ٻئي خط ۾ لکندس، جيڪي اسان جا دوست توکي ملن انهن کي سلام ڏج.*
مرزا حيرت.
بمبي
7- مارچ 1885ع
پيارا، مرزا قليچ بيگ
تنهنجو خط مليو، مهرباني، اسسٽنٽ پروفيسر جي جاءِ لاءِ مون کي سرڪاري خبر ڪا به ڪانهي، پر انهي باب تون پرنسپال ورڊ سورٿ ڏي يا سڌو ڊئريڪٽر ڏي لکي سگهين ٿو، انهي کان تونکي ساري حقيقت معلوم ٿيندي، جي مون کان پڇا ٿي ته آءُ خوشي سان تو کي مدد ڪندس.*
مرزا حيرت.
ايلفنسٽن ڪاليج، بمبئي
20- مارچ 1885ع
پيارا مهربان، مرزا قليچ بيگ.
هن ڪاليج ۾ فارسي جي اسسٽنٽ پروفيسر جي مقرر ٿيڻ جو گهڻو امڪان ڪونهي، نڪي مون ئي ڪا اهڙي ضرورت ڏيکاري آهي، پر هاڻ تازو موم ٻه فيلو رکايا آهن، انهن مان هڪڙو ضرور فارسي ۾ بي اي هوندو هو پروفيسر حيرت کي مدد ڪري سگهندو.*
ڊبليو، ورڊ سورٿ.
نارفوڪ.
27- ڊسمبر 1888ع
منهنجا پيارا، يعقوب.
مون کي تهنجو 4 ڊسمبر وارو خط مليو پڙهي گهڻو خوش ٿيس ته تنهنجي ننڍڙي ڀيڻ زليخان جي شادي ٿي ٿئي، تو کي خبر آهي ته آءُ هن کي ڏاڍو پيار ڪندو هوس، جو هو ڏاڍي نرم طبيعت جي هوندي هئي، خوشي جي ڳالهه آهي ته هو هڪڙي چڱي درجي واري ماڻهو سان ٿي پرڻجي ۽ خوش رهندي، مون کي اميد آهي ته اهو به چڱو اشراف ۽ نرم دل ماڻهو آهي ۽ هو ٻئي جوڙي ٿي، دنيا ۾ خوش گذاريندا.
اها به خوشي جي ڳالهه آهي ته مرزا قليچ بيگ نهايت تعليم يافته ماڻهو آهي ۽ پڪ آهي ته هو چڙهي وڏو درجو حاصل ڪندو، باقي هڪڙي ڳالهه آهي ته جنهن هو گهڻو ارمان ٿو ٿئي، منهنجو دوست سندس پيءُ جي هينئر جيئرو هجي ۽ زليخان ي پرڻيل ڏسي ها ته چڱو هو، اڪثر هو مون وٽ اهو انتظار ڪندو هو ته زليخان جو ڪنهن چڱي هنڌ بندوبست ٿئي ۽ هو سکي رهي، شل اوهين سڀ خوش چڱا ڀلا هجو.*
ميجر جنرل، جي، ڊبليو، بيول.
صاحب مهربان من، جي ڊبليو، بيول.
اوهان جيڪو خط مسٽر محمد يعقوب ڏي لکيو هو، تنهن جي لاءَ آءُ پنهنجي طرفان ۽ پنهنجي زال زليخان جي طرفان جنهن کي هينئر ” خيرالنساءَ“ ٿا سڏيون، شڪر گذاري ٿو ڪريان، منهنجي زال چوي ٿي ته ننڍي هوندي جيڪي مهربانيون اوهين مون تي ڪندا هئو، سي اڃا مون کي ياد آهن ۽ انهن لاءِ آءُ پوري طرح شڪر گذاري ڪري نٿي سگهان، جڏهن ته اوهان هن کي ڏٺو هو، تڏهن هو تمام فرمانبردار ۽ چڱي طبيعت جي آهي ۽ هر طرح منهنجي سنگت جي لائق آهي، مون کي اميد آهي ته جيئن اسين ٻئي عمر ۾ وڏا ٿيندا وينداسين تيئن هڪ ٻئي جي محبت ۽ سنگت ۾ زياده خوش رهنداسين ۽ هن دنيا ۾ چڱي طرح گذاري هليا وينداسين، زليخان انگريزي پڙهي پئي، اميد آهي ته جلد اوهان ڏي انگريزي ۾ خط لکڻ جهڙي ٿيندي.*
اوهان جو نياز مند.
قليچ بيگ.
ڪليڪٽر حيدرآباد جو خط ڪمشنر ڏي.
19- جون 1899ع
آءُ هي درخواست ۽ شامل ڪاغذ موڪليان ٿو، درخواست ڪندڙ جي والد، مرزا فريدون بيگ ٻين مسلمانن جي لاءِ مثال ٿي پنهنجن پٽن کي چڱي تعليم ڏني اهي، ۽ سندس پٽن سرڪار جي چڱي نوڪري ڪئي آهي، تنهن ڪري منهنجي سفارش آهي ته هنن کي سڪرنڊ يا بدين تعلقي ۾ پندرهن سئو ايڪڙ زمين جا مالڪاڻي کانسواءِ ملين، آنربل مسٽر جيمس، جيڪو نواب عرضدارن کي سندن درخواست تي ڏنو آهي، تنهن جي پوئين فقري جي بنياد تي اها سفارش ڪجي ٿي.
ايڇ، ايل، ميولس.
ڪراچي
13- آڪٽوبر 1909ع
آءُ مرزا قليچ بيگ جي درخواست پينشن وٺڻ تي زمين ملڻ لاءِ موڪليان ٿو، اوهين پاڻ هن جا ۽ هن جي نوڪري جا بخوبي واقف آهيو، آءُ فقط هيترو چوندس ته آءُ هن جو گهڻ ورهين کان واقف آهيان ۽ هو هميشه محنتي ۽ ايماندار آفيسر ٿي رهيو آهي، هو تمام چڱي چال جو آهي ۽ ”قيصر هن“ جو ٻلو مليل اٿس، مون کي خبر آهي ته هن کي گهڻن قسمن جو خرچ ڪرڻو آهي ۽ هو گهڻي وسعت وارو ناهي، هن تمام چڱي نوڪري ڪئي آهي تنهن ڪري خاص مهرباني ۽ انعام جو لائق آهي.
ايڇ، ايل، ميولس.
27- آگسٽ 1887ع
منهنجا پيارا قليچ بيگ.
آءُ لکپڙهه ڍري ڪندو آهيان انهي هوندي به آءُ اوهان جا خط پڙهي خوش ٿيندو آهيان، جو انهي ظرافت آميز هوندا آهن، جهڙي طرح اوهين پنهنجي حياتي گذاريو ٿا، جيئن اوهان جي خطن مان معلوم ٿو ٿئي، تنهن تي ريس ٿي اچي، آءُ به ڀانيان ته اوهان وانگي شهرن جي گوڙ کان پري گوشي ۾ گذاريان ۽ آسپاس جو ملڪ پنهنجهي جاگير ڄاڻان، پر اسان جي مرضي ناهي ته اوهين پنهنجي جواني ۽ طاقت جهنگ ۾ وڃائي ڇڏيو، اوهان جو اهو فلسفو تمام چڱو آهي ته قناعت ۽ توڪل تي ڀروسو رکي، جتي ڪٿي خوش رهجي.
اوهان جو ڪتاب ”دلارام“ پڙهي ڏاڍو خوش ٿيس، ڏاڍي درد ۽ اثر واري ڳالهه آهي ۽ عبادت تمام چڱي ۽ صاف آهي، اوهان جو ”ليليٰ ۽ مجنون“ وارو ڪتاب اوهان جي ڀاءُ مرزا علي قلي اسان کي ڳائي ٻڌايو، جي اهو ناٽڪ ڪري ڏيکاربو ته ماڻهن کي گهڻو پسند ايندو، اوهان جو نئون شعر آءُ مرزا جعفر قلي کان وٺي پڙهندس، ”شڪنتلا“ جو ناٽڪ ڇو نه سنڌي ۾ ترجمو ڪريو؟*
هيرانند.
ڪراچي.
27- جولاءِ 1872ع
مرزا قليچ بيگ کي ٿوري وقت لاءِ هاءِ اسڪول حيدرآباد ۾ فارسي، پڙهائڻ لاءِ مقرر ڪجي ٿو، انهي لاءِ هن کي چاليهه رپيا پگهار ملندو.-
اي، ايم، ايڇ، فلٽن.
ايڊوڪيشنل انسپيڪٽر سنڌ.
ڪراچي،
31 ڊسمبر 1872ع
پيارا قليچ خان.
ميٽريڪيوليشن امتحان ۾ پاس ٿيڻ ۽ ايليس پرائيز کٽڻ جي آءٌ تون کي مبارڪ ٿو ڏيان، آءُ ٻڌي خوش ٿيو آهيان ته ايلفنسٽن ڪاليج ۾ داخل ٿيو آهين، اميد ٿو ڪريان ته تون به پنهنجي ڀاءُ مرزا صادق علي وانگي چڱي تعليم حاصل ڪندين، آءُ تنهنجي خير عافيت ٻڌي هميشه خوش ٿيندس، مون سرڪاري طرح تو ڏي لکيو آهي ته توکي هڪڙي سنڌ اسڪالر شپ، ويهين رپين پگهار جي ملندي رهجي.*
اي، ايم، ايڇ، فلٽن.
بمبئي، ايلفنسٽن ڪاليج.
22- اپريل 1872ع
پيارا مسٽر صادق علي.
اوهان کي خبر هجي ته ڪاليج جي پروفيسر جي راءِ موجب اوهان جي ڀاءُ مسٽر قليچ خان جي چال چڱي رهي آهي، ۽ ترقي به چڱي ڪئي اٿس ۽ برابر حاضر رهيو آهي.*
ڊبليو، ورڊ سورٿ.
پرنسپال.
ڪتاب بابت ڪاميٽي جي راءَ
حيدرآباد
27- مئي 1879ع
اسان مرزا قليچ بيگ جو ڪتاب ”مقالات الحڪمت“ ”بيڪنس ايسز“ جو ترجمو سڄو چڪاسي ڏٺو آهي، ترجمي ڪندڙ نهايت مشڪل ڪم ڪيو آهي ۽ تعريف جوڳو ترجمو ڪيو اٿس، انهي ۾ شڪ ڪونهي ته اهو ڇاپائڻ جو لائق آهي.*
ريو رنڊ- جي، شرٽ.
غلام علي آخوند.
تارا چندر شوقيرام.
11- آگسٽ 1891ع
پيار قليچ بيگ.
”لئمبس ٽيلس“ جو جيڪو اوهان ترجمو ڪيو آهي، سو مون پسند ڪيو آهي، مهرباني ڪري خبر ڏجو ته انهي جو حق اوهين ڇهن سون رپين تي سرڪار کي وڪڻي ڏيندو يا نه؟*
ايڇ، پي، جيڪب.
1- سيپٽمبر 1881ع
يارا قليچ بيگ.
مون کي اوهان جو ننڍڙو ڪتاب ” سيرورس“ مليو جڏهن اوهين سنڌين ۽ ” سنڌ نيوز“ اخبار ۾ شعر وجهندا هئو، تڏهن آءٌ ڪاليج ۾ تازو داخل ٿيو هوس، مون کي ياد آهي ته هنن شعرن مان ڪي مون انهن اخبارن ۾ پڙهيا هئا، پر تڏهن مون کي خبر نه هئي ته اها اوهان جا آحن، اهي تعريف جوڳا آهن، سنڌ کي اوهان تي فخر ڪرڻ گهرجي، ڪنهن وقت منهنجي دل ۾ به ايندو هو ته انگريزي ۾ شعر لکان، پر ڪنهن دوست مون کي صلاح ڏني ته ماڻهو پنهنجي مادري زبان ۾ شاعر ٿي سگهندو، تنهن ڪري مون انهي مشغولي ۾ وقت نه لڳايو، جيئن اوهان ڪيو آهي، پر اوهان کي انهي ڪم ۾ به دسترس آهي، مون کي ته سنڌي ۾ هڪڙي مصرح لکڻ جو به وقت ڪونهي ۽ سنڌي شعر جي قانونن جي ڪا به خبر ڪا نه اٿم، جي قدرداني ڪندو آهيان، ليڪن چوندو نه آهيان.*
ڏيارام گدومل.
ريورنڊ جارج شرٽ جي مون بابت راءِ
حيدرآباد
16- سيپٽمبر 1880ع
آءُ مرزا قليچ بيگ ۽ سندس ڪٽنب جو ڏهن ورهين کان بخوبي واقف آهيان ۽ هن جي ۽ هن جي خاندان جي عزت ۽ آبرو بابت خاطري ڏئي سگهان ٿو، آءُ هن جي ترقي جي پوري جاچ رکندو آهيان، سنڌ ۾ مئٽريڪيوليشن ۾ ”ايليس پرائيز“ به کنيائين ۽ بمبمئي ۾ پهريون بي اي به پاس ڪيائين، پر هن جو علمي مايو انهي کان گهڻو وڌيڪ آهي، هو چڱي طبيعت جو، شرافت واور ۽ چڱي چال جو آهي، تنهن کانسواءِ گهڻي سمجهه وارو آهي.*
جارج شرٽ.
ريورنڊ شيلڊن جي مون بابت راءِ
ڪراچي.
17- سيپٽمبر 1880ع
آءُ گهڻي خوشي سان چوان ٿو ته آءُ مرزا قليچ بيگ کي ٻن ورهين کان سڃاڻا ۽ هن جي خانداني شرافت ۽ چڱي چال جي شاهدي ڏئي سگهان ٿو، هن جي آئيندي جي فتحيابي جو ٻڌي آءُ گهڻو خوش ٿيندس، ڇا لاءِ جو مون کي يقين آهي ته هو نه فقط هوشيار آهي پر محنت جهڙيون عادتون اٿس، جي هن کي وڏن عهدن جو لائق ڪنديون.*
جي شيلڊن
ايڊوڪيشنل انسپيڪٽر جو خط ڪمشنر ڏي
15- آڪٽوبر 1880ع
هي درخواست ڪمشنر صاحب ڏي موچاري ويچار لاءِ موڪلجي ٿي، درخواست ڪندڙ چڱو تعليم يافته ۽ شريف ماڻهو آهي ۽ تعيلم کاتي ۾ نو مهينا ڪراچي هاءِ اسڪول جو پرشن ٽيچر ٿي رهيو آهي، هن پنهنجو ڪم تمام چڱي طرح ڪيو آهي ۽ آءُ ڀانيان ٿو ته روينيو کاتي ۾ هو ڪمائتو ٿيندو. هن مئجسٽريٽي امتحان پاس ڪيو آهي.*
ٽي. هارٽ ڊيويز
ڪرنل والس ڪليڪٽر جي مون بابت راءِ
ڪراچي.
17- سيپٽمبر 1880ع
آءُ هڪ سال کان وڌيڪ مرزا قليچ بيگ جو واقف آهيان هو چڱي ڪٽنب جو آهي ۽آ چڱي تعليم مليل اٿس ۽ شريف خانداني ماڻهو آهي، هن مئجسٽريٽي امتحان پاس ڪيو آهي، ۽ چوڏهن يا پندرهن مهينن کان ڪوٽڙي ۽ ڪراچي جي مختيار ڪارن جي ڪچهرين ۾ ڪم پئي سکيو اٿس.*
ڪرنل آر، والس.
ڪليڪٽر ڪراچي.
اسسٽنٽ ڪمشنر جو خط، شڪارپور جي ڪليڪٽر ڏي.
ڪراچي.
2- نومبر 1880ع
آءُ مرزا قليچ بيگ جو اوهان سان تعارد ڪرايان ٿو، جنهن بابت ڪمشنر صاحب ڌار اوهان ڏي سرڪاري طرح لکيو آهي، آءُ ڀانيان ٿو ته اوهان هن کي پسند ڪندو ۽ هن کي ٿوري وقت لاءِ هيڊ منشي ٿي ڪم سکڻ جو چڱو وجهه ڏيندو، هو بهتر جاءِ ڇڏي ايڏانهن ٿو اچي ۽ هن سان انجام ڪيو ويو آهي ته جي هو جلد ڪم سکندو ۽ چڱو ڪم ڪندو ته کيس مختيار ڪار ڪيو ويندو آءُ ڀانيان ٿو ته ڪي ٿورا شريف ماڻهو انهي عهدي لاءِ هٿ ڪرڻ وڏي ڳالهه آهي ۽ هي شخص ۽ هن جا مائٽ بيشڪ شريف ماڻهو آهن ۽ خانداني آهن*
ا. س. ڪ. آليونٽ
ڪراچي
30- آگسٽ 1883ع
پيارا مسٽر قليچ بيگ.
مس فاسيٽ جي ڪتاب ”دستور المعاش“ جي ترجمي جي نظر ثاني ڪرڻ لاءِ آءُ اوهان جو شڪر گذار آهن، انهي ڪتاب جو ترجمو ڪرڻ مشڪل ڪم هو جو اوهان ڪيو آهي ۽ ڪميٽي جا ٻيا سڀئي ميمبر به مون وانگي ڄاڻن ٿا ته جهڙيون اوهان اهي مشڪلاتون حل ڪيون آهن، تهڙو ٻيو نه ڪندو، چڪون ۽ عيب ڪڍڻ آسان ڪم آهي، پر اسان جو مطلب ته اوهين انهي تي آخرين نظر گهمائي وڃو، هاڻي اوهان ائين ڪيو آهي ۽ هاڻِي آءُ اوهان جي شڪر گذاري ٿو ڪريان ته اوهان هو مشڪل ڪم ڏاڍي هوشياري سان ڪيو آهي، اهو ڪتاب سنڌي ٻولي جي ڪتابن جو تعداد وڌائيندو ۽ گهڻو ڪمائتو ٿيندو.
ايڇ، پي، جيڪب
ايڊوڪيشنل انسپيڪٽر.
اسسٽنٽ ڪليڪٽر، روهڙي جي رپورٽ جو انتخاب
سن 1888ع
گهوٽڪي جي مختيار ڪار، مرزا قليچ بيگ جي ڪم جي تعريف ڪرڻ ۾ مون کي گهڻي خوشي ٿئي ٿي، هن پنهنجو وڏو تلقو تمام چڱي طرح هلايو آهي ۽ مئجسٽريٽ ڪم ۾ تعريف جوڳو نالو ڪڍيو اٿس، انهي جي ثابتي هي آهي ته مون اپيل ۾ هن جا ڪيس جاچي ڏنا آهن ۽ مون کي ڪيتريون عريضيون پئي ٿيون آهن جن ۾ ماڻهن خواهش ڏيکاري آهي ته سندن ڪيس هن ڏانهن هلائڻ لاءِ موڪلجن.*
آر، اي، ايل، مور.
ڪراچي.
28- آگسٽ 1911ع
منهنجا پيارا، مرزا قليچ بيگ.
مسٽر نارٽن بير سٽر، جو هئينر مير صاحبن وارو ڪيس پيو هلائي، تنهن خواهش ڏيکاري آهي ته اوهان هن کي پنهنجو هڪڙو سنڌي جي تاريخ وارو ڪتاب تحفي طرح ڏيو، هو چوي ٿو ته آءُ فقط انهي ڪتاب جي هڪ نسخي هٿ ڪرڻ لاءِ خواهشمند ناهيان، جو اهو آءُ آساني سان پئسا ڏئي وٺي ٿو سگهان، پر منهنجي مرضي آهي ته مصنف پاڻ اهو مون کي تحفو ڪري ڏئي، مون چيو اٿس ته آءُ اوهان ڏي انهي بابت لکان ٿو، تنهن ڪري مهرباني ڪري اوهين اهو ڪتاب هن ڏي موڪلي ڏيو ۽ انهي تي پنهنجي هٿ سان لکو ته هي تحفو ڪري موڪليو ويو.*
هرچندراءِ وشنداس.
ڪراچي
11- سيپٽمبر 1911ع
صاحب مهربان من.
آءُ اوهان جي مهربان ٿو ڄاڻان جو اوهان پنهنجي سنڌ جي تاريخ جا ٻه جلد مون کي تحفي طور ڏنا آهن، انهي جو قدر هتي ميرن جي ڪيس هلندي ظاهر ٿيو، مون انهي بابت ٿورو ڏاڍي خيال سان پڙهيو آهي ۽ پسند ڪيو آهي، بيشڪ آئيندي به اهو مون کي گهڻو ڪمائتو ٿيندو، اوهان پنهنجي هٿ جو انهي جي پهريئن صفحي تي اکر لکيا آهن، تنهن ڪري انهي جي قميت اڳي کان زياده ٿي آهي.*
اردلي مارٽن.
ڪنڊيارو.
24- فيبروري 1899ع
آءُ اوهان کي ياد ٿو ڏياريان ته اوهين زناني ٽريننگ ڪاليج، حيدرآباد جي سڌاري ۽ نظرداري جي لاءِ مقرر ٿيل صلاحڪار ڪائونسل جا ميمبر آهيو، جا ايڊوڪيشنل انسپيڪٽر کي مدد ڏيڻ لاءِ آهي، مون کي اميد آهي ته جيترو وڌيڪ انهي ۾ حاضر ٿي سگهو اوترو بهتر آهي، نه ته به جن ڳالهين بابت انهي جو سڌارو ڪرڻو آهي ۽ جن جو ذڪر مٿي ڪيو ويو آهي، تن جو اوهين تاڪيد رکندو، اميد آهي ته اهڙي مدد جي اوهين مون کي خاطري ڏيندو.*
ايس، ايڇ، ڪورنٽن.
ايڊوڪيشنل انسپيڪٽر.
منهنجا پيار، مرزا قليچ بيگ.
تون پڪي طرح ڊيپوٽي ڪليڪٽر ٿيو آهين، تنهن لاءِ آءُ توکي مبارڪ ٿو ڏيان، انهي ڪري آءُ گهڻو خوش ٿيو آهيان، مون کي پڪ آهي ته ٻيا آفيسر به جن مون وانگي تنهنجي سفارش مٿي سرڪار ۾ ڪئي آهي سي ائين ڪرڻ کان پشيمان نه ٿيندا.*
آر، جائسل.
ڪمشنر.
17- جنوري 1898ع
اوهان کي اطلاع ٿو ڏجي ته اوهان ”چچ نامو“ ۽ ”سنڌ جي تاريخ“ جا ڪتاب لکيا آهن تن جو ٻڌي اسين گهڻو خوش ٿيا آهيون، اسان خوشي سان اهي پنهنجي سرڪاري ڇاپخاني ۾ مفت ڇپائينداسين، فقط پنجاهه ڪاپيون آفيسرن کي وراهي ڏيڻ لاءِ وٺنداسين.*
ايڇ، اي، ايم، جيس.
ڪمشنر.
آءُ توکي مبارڪ ٿو ڏيان جو تون پنهنجو فراغت جو وقت چڱي ڪم ۾ ٿو لڳائين، مون کي خبر آهي ته تنهنجي عهدي واري آفيسر کي فرصت جو وقت تمام ٿورو ملي، مون کي اميد آهي ته ٻيا به تو وانگي ڪندا.*
ايڇ، اي، ايم، جيمس.
پيارا قليچ بيگ
سرڪار جي حڪم نمبر- هيٺ جيڪا ڪميٽي مقرر ٿي آهي تنهن ۾ اوهان جي ميمبر ٿيڻ جي مرضي آهي يا نه، تنهن بابت پڇا ڪرڻ لاءِ حڪم ٿيو آهي، مهرباني ڪري جلد خبر ڏجو ته انهي جو ميمبر ٿي، سرڪار کي مدد ڪرڻ لاءِ اوهان جي خواهش آهي يا نه ؟*
اي، جائسل.
ڊئريڪٽر آف پبلڪ انسٽرڪشن.
برائٽن.
12- ڊسمبر 1902ع
پيارا قليچ بيگ.
نئين سال جي مبارڪبادي لکندي دعا ٿو ڪريان ته شل اهڙا گهڻا ڏينهن تون ڏسين، آءُ اميد ٿو رکان ته تون خوش چڱو ڀلو پيو گذارين ۽ تنهنجا عزيز خويش ۽ واسطيدار سڀ خوش آهن.*
ڪرنل الفريد ميهو.
8- جنوري 1906ع
پيارا مرزا قليچ بيگ
نئين سال جي لقبن ۾ توکي جا آبرو ملي آهي، تنهن جي آءُ توکي مبارڪ ٿو ڏيان، اڪثر سنڌ کي اهڙي گهڻي آبرو نه ملندي آهي، پر مون کي انهي ڪري خوشي ٿي آهي ته انهن ٿورن نصيب وارن مان تون به هڪڙو آهين.*
ايڇ، ايل، ميولس.
ڪراچي
5- جنوري 1906
منهنجا پيارا، مرزا قليچ بيگ.
منهنجي مبارڪ قبول ڪجو، آءُ ڏاڌو خوش ٿيو آهيان جو اوهان کي ”قيصر هند“ جو ٻلو مليو آهي منهنجي ڪنهن دوست مون کي چيو ته ”عمر خيام“ جي رباعين جو ترجمو جيڪو اوهان ڪيو آهي سو هڪڙو ئي اوهان کي انهي آبرو جو حقدار ڪري ٿو، اوهان جا ٻيا لکيل سنڌي ڪتاب ته کڻي ڇڏيو آءُ اوهان کي نئين سال جي به مبارڪ ٿو ڏيان، ۽ دعا ٿو ڪريان ته اها جيڪا عزت هند جي شهنشاهه اوهان کي ڏني آهي، سا شل اوهين گهڻا گهڻا ورهيا ماڻيو.*
ڊبليو، اين، رچرڊسن.
ڪراچي.
10- نومبر 1882ع
منهنجا پيارام مرزا قليچ.
اوهان جي خط جي نسبت ۾ مون کي بشپ جو جواب آيو آهي جو جنسي آءُ موڪليان ٿو، مهرباني ڪري اهو هٿو هٿ موٽائجو، مون کي پڪ هي ته اها شادي ڪڏهن به ڪين ٿيندي، ڪنهن به طرح وڏي اختياري واري جو جواب هاڻي اوهان کي ملي، زياده سلام.*
جي، بيمرج.
سچو نقل بشپ جي خط جو
منهنجا پيارا مسٽر بيمبرج.
جيڪو خط اوهان مون ڏي موڪليو هو ۽ آءُ موٽايان ٿو، انهي جهڙو درد انگيز خط مون اڳي ڪڏهن به نه پڙهيو آهي، انهي مان معلوم ٿو ٿئي ته حضرت عيسيٰ جي خدائي، دائم قائم بادشاهت ۽ چرچ جي قاعدن جي نهايت گهني بيقدري ۽ بي ادبي ڏيکاري ويئي آهي، جو شخص حضرت عيسوع کي خدا جو پٽ ۽ سڀ شي جو وارث ڪري نٿو مڃي، تنهن سان شادي جهڙو ميلاپ رکڻ جھڻ ته ڪافر سان شادي ڪرڻي آهي، ۽ نهايت بي ايماني جو ڪم آهي، ڪو به پادري ڄاڻي ٻجهي يا اويسائي ۾ اهڙي شادي ڪرڻ نه ڏيندو، اهو پنهنجي دل جي خيالي خوشي يا ناخوشيص تي هلڻو آهي، پر حقيقت ڪري خدا جي بادشاهت جا دائم قائم قاعدا ڀڃڻا آهن، پادرين کي انهي جي سخت نظر ڪرڻي آهي ۽ اهڙو نازڪ قانون ڀڃڻ اهڙو آهي، جهڙو زنا ڪرڻ.*
وي، لاهور.
ريونڊ شيپرڊ جو خط مير عبدالحسين خان ڏي.
حيدرآباد.
14- آڪٽوبر 1882ع
يوئر سائينس! اوهان جي خط جو جواب ۾ لکجي ٿو ته اهو سوال ته مسلمان ۽ ڪرسچن جي شادي ٿي سگهي ٿي يا نه، سو ٿورا ڏينهن ٿيا ته اٿيو هو ۽ منهنجي جاءَ تي جيڪو پادري صاحب اڳي هو، تنهن کي بمبئي جي وڏي پادري کان انهي بابت حڪم مليو هو ته اهڙي شادي جي منظوري نه ڏئي، جيڪڏهن اوهان جو دوست ۽ جنهن عورت سان هو شادي ڪرڻ ٿو گهري، سي جي مسلماني شرع موجب نه پر ڪرسچن رسم موجن شادي ڪن، ته حيدرآباد جي ڪليڪٽر جي روبرو، سول نڪاح وجهائي سگهن ٿا.*
ٽي، سي شيپرڊ.
26- جنوري 1885ع
پيارا مسٽر مرزا قليچ.
اوهان جو 21 مارچ وارو خط مليو کي ڪالهه مليو، انهي جي لاءِ آءُ اوهان جو شڪر گذار آهيان، مون کي افسوس آهي ته اوهين پنهنجي شادي جو ڪو به بندوبست ڪري نه سگهيو، جنهن ڇوڪري سان اوهان جي ايتري محبت هئي تنهن کي ڇڌڻ ڪري اوهان کي گهڻو درد رسيو هوندو، تڏهن به هيترو چوندس ته مسٽر مري جهڙي سهري سان اوهان کي گذارڻ مشڪل ٿئي ها، اميد آهي ته وري پاڻ جلد ملنداسين، زياده سلام.*
اوهان جو دوست، جارج شيپرڊ.
سورت.
10 ڊسمبر 1906ع
پيارا قليچ بيگ.
تو کي ڪا خدائي قابليت آهي، جيڪو ڪم تو ڪيو آهي سو مون کي شرمندو ٿو ڪري، آءُ پنهنجو فرصت جو وقت سجائي ڪم ۾ لڳائڻ جي ڪوشش ٿو ڪريان پر نه ايتري قدر جيترو تون ٿو ڪرين، انهي ڳالهه ۾ تون اسان سڀني کان گوءِ گڻي ويو آهين، شل تون پنهنجي ۽ منهنجي ديس لاءِ گهڻو جين! پر جي تون اڳي وئين ته آءُ تنهنجي محنت جو ڦل جهان جي اڳيان رکندس.*
ڏيارام گدومل.
لنڊن جي سوسائٽي جو مون ڏي خط.
لنڊن.
مهربان من،
لنڊن جي ”سوسائٽي آف آرٽس“ جي ڪائونسل جي طرفان آءُ پڇان ٿو ته اوهين اجازت ڏيندو يا نه ته اوهان جو نالو ان جي مددگارن جي ياداشت ۾ شامل ڪريون، جيڪڏهن اوهين انهن کي مدد ڪرڻ گهرو ته مون کي اطلاع ڏجو ته اوهان کي چونڊ ڪرڻ جو ضروري بندوبست ڪيو وڃي.*
ايڇ، ٽرومن ووڊ.
سيڪريٽري.
لنڊن.
11 جولاءِ 1906ع
منهنجا پيارا قليچ بيگ.
اوهان جو 12 جون وارو خط مون کي مليو، اوهان جي مهرباني ٿو مڃان، آءُ اڃا نه هندستان جي مسلمانن جي سڌاري ۽ ترقي جي احوال لکڻ ۾ مشغول آهيان، انهي ۾ مون کي گهڻو وقت لڳو آهي، جو گهڻي ڪم ڪندي فرصت جي وقت ۾ ٿو لکان، في الحال آءُ ”شرع محمدي“ جي ٻئي جلد جي ٽئين ايڊيشن جي تياريءَ ۾ آهيان، جو اهو ڇپائيندڙن وٽان کپي ويو اهي، انهي جي پوري ڪرڻ کانپوءِ آءُ هڪڙي تاريخي احوال ۾ هٿ وجهندس.*
اوهان جو خير خواهه.
امير علي.
ڪراچي ڪرانيڪل اخبارن مان انتخاب
1906ع
شهنشاهه جي پوئين سالگرهه واري ڏينهن ڪراچي ۾ سرڪاري گهر ۾ ڪهڙو جلسو ٿيو هو، اتي مسٽرينگ هسبنڊ ڪمشنر، هيٺين صاحبن کي آبرو جا تمعا ڏنا، جن هنن کي گذريل نوروز جي موقعي تي ملياهئا، تقرير ڪندي ڪمشنر صاحب، اسان جي ٻن ناميارن مرزائن جي نسبت ۾ هيئن چيو........ انهي کانپوءِ آٽ ڪوٽڙي جي ڊيپوٽي ڪليڪٽر، مرزا قليچ بيگ جو نالو پيش ٿو ڪريان، جنهن کي ”قيصر هند“ جو ٻلو مليو آهي، هو قابل ايماندار ۽ آزمود گار سرڪاري نوڪر آهي، شايد هو علميت جي ڪم ۾ انهي کان به زياده نالي وارو آهي، (تاڙيون) اصل ڪتاب به لکيا اٿس ۽ گهڻا قديم فارسي ڪتاب ترجمو ڪيا اٿس، جن مان هڪڙو سنڌ جي تاريخ آهي.
مرزائن جو خاندان اصل جارجيان جو آهي، انهن جي هڪڙي عجيب تاريخ آهي هو پنهنجي قديم عزت هن پيڙهي تائين قام رکندا آيا آهن، انهن مان آءُفقط انهن ٻن جو ذڪر ڪندس، جن کي اڄ آبرو جا نشان ملڻا آهن، ٻيو آهي مرزا قليچ بيگ جو ڀاءُ مرزا صادق علي جو ڊيپوٽي ايڊوڪيشنل انسپيڪٽر هو ۽ ٿورا ڏينهن ٿيندس جو پينشن ورتي اٿس، مون کي معلوم ٿيو آهي ته اهو پهريون سنڌي مسلمان هو جو بي اي ٿيو انهي جي ڪوشش سان سنڌ ۾ تعليم جو گهڻو سڌارو ۽ واڌارو ٿيو آهي، اها هڪڙي نه دل شڪني ڪرڻ جهڙي ڳالهه آهي ته مرزا صادق علي بگ جهڙو ماڻهو جو نهايت قابل آهي ۽ جنهن تمام چڱي نوڪري ڪئي آهي، تنهن کي فقط ”خانصاحب“ جو لقب ملي ۽ گهٽ لياقت وارن کي ”خانهادر“ ۽ ” راءِ بهادر“ ڪيو وڃي، مقابلي ڪرڻ مان نفرت پيدا ٿيندي آهي، مگر ڪڏهن ڪڏهن انهي جي ضرورت ٿي ٿئي.*
سملا
1- اپريل
منهنجا پيارا مرزا.
”برنس فارن بائيبل سوسائٽي“ جو سيڪريٽري اوهان ڏي نئين ڇاپيل ”بائيبل“ جو هڪڙو نسخو موڪلي ٿو ۽ اميد ٿو رکي ٿه اهو اوهين قبول ڪندو، ”انجيل“ جي ترجمي ڪرڻ ۾ اوهان جيڪا مدد ڪئي آهي تنهن جي احسانمندي مڃڻ جي اها هڪڙي معمولي نشاني آهي، ”بائيبل سوسائٽي“ مناسب انعام يا اجورو ڏيڻ گهر ٿي، جو اميد آهي ته اوهين قبول ڪندو، پر جي علم ۽ مذهب جي نظر تي اوهان مفت ڪم ڪرڻ قبول ڪيو ته سوسائٽي انهي جي گهڻي قدرداني ڪندي ۽ شڪر گذار رهندي، اوهان جي خوشي ۽ خير عافيت جي لاءِ دعا ٿو ڪريان.*
جوزيف ريڊمن.
ايڊوڪيشنل انسپيڪٽر جو مون ڏي خط
حيدرآباد.
02 سيپٽمبر 1908ع
پيار مرزا.
آءُ هاڻي حيدرآباد ۾ آهيان ۽ ٻيو هفتو به اتي هوندس، ڪو ضروري ڪم ڊئريڪٽر ۽ سرڪار جي پيش آهي، تنهن جي نسبت ۾ مون کي انتظار آهي ته تو کي ڏسان، ڪنهن ڏينهن اوهين مون کي هٿ اچي گڏجي سگهندو يا نه ؟ جيئن اڳڀيرو تئين چڱي، جي اچي سگهو ته مهرباني ڪري مون کي انهن ڏينهن ۽ وقت جو اطلاع ڏجو، ته آءُ اوهان جي لاءِ منتظر رهان.*
اي، جي، رائيٽ.
1908ع
اوهان کي خبر هجي ته سرڪار اوهان کي نون درجي وارن سنڌي ڪتابن جي اصلاح ڪرڻ واري ڪميٽي جو ميمبر مقرر ڪيو آهي، ڊئريڪٽر مون ڏي لکيو آهي ته اوهان جي شڪر گذاري ڪريان، جو اوهان سواءِ اجوري جي اهو ڪم پاڻ تي هموار ڪيو آهي.*
اي، جي، رائيٽ.
”سنڌ گزيٽيئر“ جلد الف، مان انتخاب.
سرڪار انگريزي ذريعي سان سنڌ ۾ تعليم شروع ڪئي، تنهن جي ڪري گهڻ قسمن جا ڪتاب لکجڻ ۾ آيا آهن، گهڻا مڙيوئي اسڪولن جي ڪم جا ۽ انگريزي ڪتابن جا ترجما آهن، مگر سنسڪرت ۽ فارسي ڪتابن جو مضمون به سنڌي روپ ۾ آندو ويو آهي، جو تمام ڪمائتو ٿيو آهي، انهي طرز تي خاص طرح مرزا قليچ بيگ تمام گهڻا ڪتاب لکيا آهن، جي اصل آهن ۽ انهي کانسواءِ ”چچ نامو“ ۽ ”سنڌي جي تاريخ“ انگريزي ۾ لکڻ سان جي سنڌي نٿا ڄاڻن، تن تي وڏو احسان ڪيو آهي.*
ڪراچي جي هڪڙي اخبار مان انتخاب
اسان کي هڪڙو انگريزي شعر جو ڪتاب مليو آهي، جو مرزا قليچ بيگ، نصير آباد جي مختيارڪار جو لکيل آهي، مسٽر مرزا جياها قابليت تعريف جوڳي آهي، جو روينيو ۽ مئجسٽريٽ جهڙي ڪم ڪندي شعر ٺاهن لاءِ فرصت هٿ ڪري سگهيو آهي، جيڪي شعر اسان جي آڏو آهن تن ۾ اونهي تخيل ۽ نازڪ خيالي جا نشان معلوم ٿي سگهن ٿا، جيڪڏهن مصنف کي شعر جي استعمال جو پورو وقت ۽ وجهه هجي ته جيڪر تمام چڱو شعر لکي، مرزا قليچ بيگ جي سنڌي شعر ۾ ايترو ميٺاج، رواني ۽ جادو جهڙو اثر آهي جو انهي جو سنڌين کي گهڻو قدر پوي ٿو ۽ هو انهي جي تعريف ڪن ٿا، هن جا بيت ۽ ڪافيون اتر سنڌ ۾ اهڙيون عام آهن جو ٻهراڙي جا ماڻهو شوق سان ڳائيندا وتن!
مرزا قليچ بيگ سنڌي، فارسي، انگريزي ۽ سنڌي ٻولين ۾ نهايت قابل آهي، انهي ۾ ڪو شڪ ڪونهي ته هن جهڙو تعليم يافتو ۽ سڌريل مسلمان سنڌ ۾ ڪو مشڪل هوندو،انهي هوندي عجب جي ڳالهه آهي ته مسٽر ارڪسن ڪمشنر کي شڪ هو ته مرزا قليچ بيگ پوري طرح انگريزي نٿو ڄاڻي انهي جو سبب به ظاهر آهي، مرزا قليچ بيگ ڏيک وارو ماڻهو نه آهي هو سچو سنئون ۽ آزاد طبع ماڻهو آهي، ۽ خوشامد کي سخت ڌڪاريندو آهي، هن ۾ اهي حرڪتون ۽ ٺڳيون ڪينهن جي گهڻ سرڪاري نوڪرن ۾ عام آهن، جن سان هو پنهنجن بالا آفيسرن جي ڌيان تي پنهنجا ڪم ٿا آڻين ۽ پنهنجو فائدو حاصل ٿا ڪن، اهو ئي سبب آهي جنهن ڪري مرزا قليچ بيگ کي اوجهڙ جاءِ تي ڇڏي ڏنو اٿن، جتي هوگمنام رهي ۽ سندس ٻيا هم مذهب، جي گهٽ لياقت وارا ۽ زياده لالچ وارا آهن، تن تي سرڪار جي خاص مهرباني ٿيندي رهي، اسان کي اميد آهي ته اختياري وارا آفيسر هن قابليت واري مرزا صاحب جي سچي محنت ۽ لياقت جي ڦدرداني ڪندا.*
ڪراچي جي ”سنڌ گزيٽ“ اخبار مان انتخاب
هڪڙو فاضل يورپين نامه نويس لکي ٿو ته ” عمر خيام“ جي رباعين جو جيڪو انگريزي ترجمو فٽز جيرالڊ ڪيو آهي، تنهن جي قدرداني ڏسي مرزا قليچ بيگ ٻين فارسي شاعرن جي رباعين جو شعر ۾ ترجمو ڪيو ۽ ڇاپايو آهي، جن ماڻهن ايران ۾ پير رکيو آهي تن کي خبر هوندي ته اتي گهڻن ته ”عمر خيام“ جو نالو ئي نه ٻڌو هوندو ۽ ”سعدي“ ۽ ”حافظ“ ۽ ڪن ٻين شاعرن جا نالا گهرن ۾ عام آهن، انهي مان ئين سمجهڻ نه گهرجي ته مرزا قليچ بيگ سڀني قديم شاعرن جو ڪلام انگريزي رباعين ۾ آندو آهي، انهي وڏي ذخيري جي لاءِ هن کي هڪڙو ڪتاب نه پر سارو ڪتبخانو ڪڍڻو ٿيندو، هن اسان کي ڪن ٿورن شاعرن جو شعر ٻڌايو آهي، اگرچه گهڻن مشهور پارسي شاعرن جا نمونا ٻڌائي ويو آهي، انهي هوندي به بيشڪ هن سچا هيرا ۽ جواهر گڏ ڪيا آهن ۽ انهن جو ترجمو ڪيو اٿس، سچ آهي ته منجهس سراسر رواني ڪانهي، ڪٿي ڪٿي فٽر جيرالڊ وارو تجلو ظاهر ڪري ٿو، ليڪن هن جو شعر اڪثر ڀرپور ۽ وهندڙ آهي، فقط ڪن ٿورن هنڌن تي رواجي آهي، مگر ايترو صاف ظاهر آهي ته انگريزي ٻولي ۾ اعلي شعر تي هو عامل آهن، ڌاري ٻولي ۾ هڪڙو مسلمان سرڪاري نوڪر، هڪڙو شعر لکي، تنهن مان هڪڙو وڌيڪ ثابتي انهي ڳالهه جي ملي ٿي ته مسلمانن جي باري ۾ هن جو اڪثر چوڻ ۾ اچي ٿو ته اهي گهڻي قابليت ۽ ذهن وارا نه آهن، سا ڳالهه درست نه آهي.*
”فينڪس“ اخبار مان ورتل
هتي سنڌ ۾ تعليم يافته ماڻهن سنڌي ٻولي جي سڌاري يا ڪتابن لکڻ ۾ ڏاڍي غفلت ڏيکاري آهي ۽ سجاڳ ٿيڻ جي منجهن ڪا به نشاني ڪانهي، انهي ڳالهه جو گهڻو ارمان آهي، پر انهن ۾ فقط هڪڙو ماڻهو آهي جو اهڙو ناهي، اهو آهي مرزا قليچ بيگ، سٽي ڊيپوٽي ڪليڪٽر هو جڏهن اڃا نوڪري ۾ هو تڏهن به مسٽر وٽ وانگر، آفيس جي ڪم کان واندي ٿيڻ کان پوءِ ڪتابن لکڻ جي مشغولي رکندو هو، هينئر جڏهن ٿڪائيندڙ نوڪري پوري ڪرڻ کانپوءِ آرام ۾ رهي ٿو، جنهن جو حقدار به آهي، تڏهن به اهو علمي ڪم زياده شوق سان ٿو ڪري ۽ فرصت جي وقت ڪتاب پيو لکي، اڳي ئي گهڻا سنڌي ڪتاب لکيا اٿس، جنهن ڪري سنڌي مصنفن ۾ نالو ڪڍيو اٿس، پر جيئن عمر ۾ وڏو ٿيندو وڃي تيئن سندس شوق به زياده ٿيندو وڃي، انهي ڪري اسان کي اميد ٿي رهي ته هن کانپوءِ به هو وڌيڪ ڪتاب لکندو رهندو، سندس پوئين تصنيف آهي ۽ جنهن جو نالو ”آزار مان آرام“ آهي انهي ساڳئي مصنف جو اهو ٻيو ڪتاب آهي جو مرزا قليچ بيگ ترجمو ڪيو آهي، اسان کي يقين آهي ته هن جو اهو ڪتاب ماڻهو گهڻي شوق سان پڙهندا.* 1913ع
بمبئي سرڪار جو ليٽر منهنجي نالي.
بمبئي
24- جولاءِ 1914ع
پيارا مرزا.
آءُ هدايتن موجب سرڪاري حڪم اڄوڪي ٽپال ۾ اوهان کي موڪليان ٿو جنهن مان اوهان کي معلوم ٿيندو ته ”گورنر ان ڪائونسل“ اوهان کي انهي ڪميٽي جو ميمبر مقرر ڪيو آهي، جنهن کي سنڌ جي مسلمانن جي تعليم جي نسبت ۾ ويچار ڪرڻو آهي.*
جي، ايل، ريو.
سيڪريٽري.
ڪراچي جي ”نيوٽائيمس“ اخبار مان انتخاب
21- جولاءِ 1817ع
هاڻوڪي سنڌ جي شاعرن مان مرزا قليچ بيگ اسان کي ڪي شعر ڏنا آهن، جن ۾ سچي شاعر واري طاقت رکيل آهي، ناٽڪ جو ڪم شايد هن جي طبيعت موافق نه آهي، هن جا ناٽڪ اڪثر ترجما آهن، ۽ انهن ۾ هيڏي هوڏي راڳ پکڙيل آهي، هن جي ڪن شعرن ۾ قديم صوفي شاعرن جي خوشبو آهي، جڏهن ته محبت جي جدا جدا صورتن جو ذڪر ٿو ڪري، تڏهن تمام عمدا خيال ظاهر ٿو ڪري، هو رڳو لفظن جو آڻيندڙ نه آهي پر دل به اٿس، پاڻ محبت ڪئي اٿس ۽ سخت دل واري حسن سان، خيالي پرن سان اڏامي ملاقات ڪئي اٿس.*
”انجمن اسلام “ لاڙڪاڻي جي مون کي ڏنل ائڊريس
مدرسه هال.
8- نومبر 1915ع
اسين پريزيڊنٽ ۽ ميمبر ”انجمن اسلام“ لاڙڪاڻي جا هن شهر جي مسلمانن طرفان اوهان جا شڪر گذار آهيون، جو اوهان اسان کي اجازت ڏني آهي ته اسين شهر جي ٻين ماڻهن سان گڏجي اوهان جي مرحبا ڪريون ۽ اوهان کي جيڪي دل ۽ دماغ جون عجيب طاقتون خدا تعاليٰ عطا ڪيون آهن ۽ جي انهي جي هدايت سان اوهان خلق جي فيض ۽ فائدي لاءِ چڱي طرح ڪم آنديون آهن، تن جي تعريف ڪريون، جيتوڻيڪ اوهان کي گوشي نشيني ۾ علمي مشغولي رکڻ گهڻو پسند ايندي آهي، تڏهن به اسان کي خبر آهي ته اوهان سرڪار جي علحدن کاتن ۾ گهڻائي ورهيه نوڪري ڪئي آهي، ۽ نيٺ پينشن به ورتي آهي، جا پنهنجن لاءِ سرڪار مان يا سنڌ جي ماڻهن کان عزت آبرو حاصل ڪئي آهي سا گهڻي تائين هلندي، اها ڳالهه سچي آهي ته ڪنهن قوم جي چال چلگت انهي جي ٻولي تي منحصر آهي، يا انهي سان تعلق رکي ٿي، تنهن ڪري سنڌ جي علمي مايي وڌائڻ ۽ ڪتابن لکڻ ۾ جيڪو توهان ڪم ڪيو آهي تنهن جي قدرداني ۽ شڪر گذاري پيش ڪريون ٿا، اسين اميد ٿا ڪريون ته انهن جو بنياد پڪو ٿيندو، بلڪه اسان جي دل ٿي چوي ٿي هن تحرڪ جي زماني ۾ جڏهن ماٺ ۽ ڪمائتي ٿيڻ جي ضرورت گهڻي آهي تڏهن به جي ممڪن هجي ته اوهان کي به شهنشاهت جي ڪائونسل جي ميمبرن ۾ ڏسون ته پنهنجي آزمودي ۽ تجربي سان سرڪار کي مدد ڪندا رهون، ڪنهن به طرح اسين اوهان کي خاطري ٿا ڏيون ته اسين اوهان جي حق ۾ دعا ٿا ڪريون ته اوهان جي حياتي وڏي ٿئي، جنهن مان خلق کي فائدو پيو رسي، اوهان جادوست ۽ سچا خير خواهه هيٺ صحيح ڪندڙ؛
انجمن جو پريزيڊنٽ ۽ ٻيا.
پيارا مرزا قليچ بيگ.
”سنڌ ڪرسچن لٽريچر ڪميٽي“ جي طرفان توريت جي ”ڪتاب پيدائش“ جو اوهان جيڪو سنڌي ۾ ترجمو ڪيو آهي تنهن لاءِ اسين اوهان جا گهڻو شڪر گذار آهيون، اوهان جيڪا اها علمي مدد ڪشادي دل سان ڏني آهي تنهن جي اسين گهڻي قدرداني ڪريون ٿا.*
اوهان جو سچو دوست
ٽي، منسکاڻي
ديوان ٽيڪچند آءَ، سي، ايس جي ليڪچر مان انتخاب
(سنڌي ٻولي جي اصل بابت)
اوهان مان سڀني کي گهرجي ته سنڌي ٻولي سان چاهه رکو ۽ ڪاليج مان نڪرڻ کانپوءِ پنهنجي مادري ٻولي جو مايو وڌايو، ۽ مرزا قليچ بيگ جي پيروي ڪريو، جنهن پنهنجي سرڪاري نوڪري جي وچ ۾ ٽه سئو کان به وڌيڪ ڪتاب لکيا آهن، جن مان ڪي ته هميشه ياد رهندا ايندا.*
وائسراءِ هن جو شهنشاهه برطانيه جي پاران مون کي سرٽيفڪيٽ
12- 1911ع
هز ايڪسيلنسي وائسراءِ ۽ گورنر جنرل جي حڪم سان هي سرٽيفڪيٽ انڊيا جي شهنشاهه، جاجر پنجين، جي نالي دهلي جي دربار واري موقعي تي مرزا قليچ بيگ کي ڏجي ٿو، جو هن سنڌي ٻولي جي ڪتابن لکڻ سان گهڻي مدد ڪئي آهي.*
ڪراچي.
27- جولاءِ 1922.3ع
پيارا مرزا
اوهان جيڪو رسالو ”هندسان غريب ٿيندو وڃي ڇا؟ جو سنڌي ۾ ترجمو ڪيو آهي تنهن لاءِ ڪمشنر صاحب اوهان جو گهڻو شڪر گذار آهي.*
اي، سي، گرين.
اسسٽنٽ ڪمشنر.
ڪمشنر صاحب جو مون ڏي خط
ڪراچي.
16 فيبروري
”ا،ن سڀائن“ جي لاءِ ڪتابن لکڻ ۾ اوهان جيڪا چڱي مدد ڪئي آهي سا ٻڌي ڪمشنر صاحب گهڻو خوش ٿيو آهي ۽ دربار ۾ هي آفرين نامو ۽ سوني واچ به تحفو ڪري ڏئي ٿو: ۽ اميد ٿو ڪري ته آئينده به جيڪا مدد اوهان کان گهري ويندي سا ڏيندا رهندو.*
جي، ايل، ريو.
ڪمشنر، سنڌ.
مير فيض محمد خان، والي خيرپور،
جو مون ڏي فارسي ۾ خط،
خان بهادر، سلامت هجيٰ.
عاليجاد، رفيع، جائگاه، مخلص مهربان، مرزا قليچ بيگ پنهنجي معتبر ماڻهو غلام رسول خدمتگاه جي واتان اوهان جي سچائي ۽ مروت جي مون کي گهڻي تعريف ٻڌي، انهي تي مون کي عجب به نه لڳو، ڇا لاءِ جو اوهين آباد واجداد کان وٺي هن خاندان جا خير خواه آهيو، هاڻي انهي ساڳئي ماڻهو کي هي هٿ لکيل خط ڏئي، اوهان ڏي موڪليا ٿو جيڪي چوي، سو منهنجو زباني پيغام، ڄاڻجو ۽ جنهن ڪم لاءِ چوي ٿو سو ڪوشش ڪري ڪجو، جو انهي ڪري اوهان جو احسان عمر تائين مون تي رهندو.
والسلام.**
بنده خدا.
فيض محمد.
مرزا قليچ بيگ خان، سلامت!
عاليحاه، رفيع، دوست مهربان، خير خواه آز آبا، واجداد،
اوهان دوستن کي چڱي طرح معلوم آهي ته اسان عاليحاه، خانبهادر قادر دار خان جي ٻانهن سرڪار کان پنهجي ”وزارت“ ۽ رعيت جي آسائش لاءِ ورتي هئي پر هاڻي هن رياست جي رعيت انهي مان رنج ۽ ناراض آهي، تنهن ڪري اوهان کي هن خاندان جو خير خواه ڄاڻي، صلاح طور پڇجي ٿو ته اسان جو خاص خيال هي آهي ته اوهان جي ٻانهن انهي مهربان پوليٽيڪل ايجنٽ صاحب بهادر جي معرف پنهنجي ”وزيري“ جي عهدي لاءِ سرڪار کان وٺجي، ليڪن معلوم ناهي ته اوهين اها ڳالهه قبول ڪندو يا نه، مهرباني ڪري پنهنجي راءِ کان واقف ڪجو. والسلام.**
بنده خدا.
فيض محمد.
دوست مهربان، خيرخواه قديم، مرزا قليچ بيگ صاحب، سلامت!
معتبر نوڪر غلام رسول خدمتگار کي موڪلجي ٿو ته اوهان جي خير عافيت به پڇي، مهرباني ڪري پنهنجي طبع جي خيريت جي خبر به ڏجو ته تسلي ٿئي ۽ ٻيو ته جيڪا ڳالهه هو اوهان کي چوي سا سچي ڄاڻجو، زياده خير.**
بنده خدا وال عبا.
فيض محمد.
اخبار ”الحق“ سکر.
29- جولاءِ 1911ع
اخبار ”الحق“ ۾ ڪهڙو لکيل خط پيل هو، جنهن ۾ شڪايت آهي ته پڙهيل ماڻهو ۽ شعر چوندڙ اجايو عشق جي مضمون قلم فرسائي ڪندا رهن ٿا، ليڪن مولوي ”حالي“ صاحب وانگر قوم جي تنزل جي حالت ڏيکاري، هن کي ترقي جي لاءِ ڪو به ڪو نه ٿو همٿائي، اهڙا پڙهيل ماڻهو ۽ شاعر ”حيوان ناطق“ جي لقب سان سڏيا ويا آهن، غلطي کان فخر قوم مرزا قليچ بيگ صاحب جو نالو ٻين معتبرن سان گڏ انهي ياداشت ۾ آيو آهي، انهي نسبت ۾ هيترو پڌرو ڪرڻ مناسب نظر ٿو اچي ته پنهنجي قوم جي ديني تعليم توڙي اخلاقي تعليم جي ترقي لاءِ جيترا ڪتاب محنت ڪري ۽ ٻئي سرڪاري ڪم مان به وقت بچائي مرزا صاحب لکيا آهن تيترا سنڌ ۾ ٻئي ڪنهن به ڪين لکيا هوندا، مرزا صاحب ساڳئي مضمون تي نه رڳو نثر ۾ پر نظم ۾ به قابل قدر خدمت ڪئي آهي، بلاشڪ عشق جو شعر به اتفاق پنهنجي موقعي تي سندن قلم مان نڪتل هوندو، پر ائين ڪين چئبو ته رڳو اهڙي بي مقصد مضمون تي ئي شعرچوڻ ۾ آيو آهي، ٿورا ورهيه اڳي مرزا صاحب مولوي ”حالي“ جي انهي مضمون جو شعر ۾ ترجمو ڪيو هو، جو مسٽر دهلوي صاحب ڇاپايو، جو گهڻن ڏٺو به هوندو، پر شايد اسان جي خاطر نه ڏٺو هوندو، سردار محمد يعقوب صاحب جي چوڻ تي به ٻيو اهڙو نظم ڇپايل آهي، انهي مان معلوم ٿيو ته انهي مضمون تي ڪتابن کان سواءِ مرزا صاحب جو خلاصو شعر به ڇپايل آهي.
اخبار ”الحق“ سکر،
5- آڪٽوبر 1912ع
عاليحاه مرزا قليچ بيگ صاحب کي سنڌ جي ماڻهن سان تعاون ڪرائڻ جو ڪو ضرور ڪونهي، ان جي ڪم آزاد طبيعت، ان جي خوشي خلقي ۽ راستبازي خواد ديانتداري کيس جيڪو رتبو سنڌ ۾ حاصل ڪرايو آهي تنهن جو هن کان وڌيڪ ڪهڙو ثبوت ڏئي سگهبو ته اسان جا هموطن هندو بزرگ به ان کي عزت جي نگاهه سن ڏسي رهيا آهن، هن بزرگ جي قابليت ۽ علم دوستي ايتري حد تائين وڌيل آهي جو سنڌ ۾ ٻيو ڪو به اهڙو بزرگ اڃا سوڍو پيدا ڪ نه ٿيو آهي، جنهن مرزا صاحب جيترا هر فن جا ڪتاب تصنيف مقبول عام ۽ سندس ترجما شهر آفاق آهن ۽ سنڌ ۾ اهڙو هڪڙو به مسلمان ڪونهي جنهن جا جوڙيل يا ترجمو ڪيل ڪتاب تعليم يافته هندن به پسند ڪري زير مطالعي آندا ۽ پنهنجي خرچ سان ڇاپايا هجن، اهو شرف جي ڪنهن مسلمان کي مليو آهي ته اهو فقط مرزا صاهب ئي آهي ۽ ڪو ٻيو، انهي ڪري اسين اهڙي بزرگ تي فخر ڪري ٿا سگهون، ”پريميئر پريس“ جي لائق مالڪ ۽ مهتمم، اسان کي مرزا صاحب جا چار تازا ڇپايل ڪتاب تبصري لاءِ ڏنا آهن.
المختصر، سنڌ اهڙي قابل ۽ احڙي جفاڪش جي هئڻ تي جيترو فخر ۽ ناز ڪري اوتر گهٽ ٿيندو اسين حيرت ۾ آهيون ته هن ماڻهو کان ڪيئن ٿي ايتري محنت پهچي سگهي، جو پنهنجو آرام جو وقت هن پيري ۾ به ملڪي خدمت ۾ بسر ڪندو ٿو وڃي، الله العالمين هن جي عمر ۾ برڪت وجهي، جو اهڙن ماڻهن جو ملڪ کي اڃا گهڻو کپ آهي.
اخبار ”الحقيقت“ لاڙڪاڻو
12- ڊسمبر 1922ع
فخر سنڌ، مرزا قليچ بيگ صاحب جي نام نامي ۽ اسم گرامي کان ڪير غير واقف هوندو؟ هن بزرگ ۽ سنڌي زبان جي استاد ڪامل جي جوهر لياقت لاءِ سنڌ جي چئني ڪنڊن کان ”آفرين آفرين“ ۽ جزاڪ الله، جا آواز اڀري سنڌ کي مٿي کڻي بيٺا آهن، جنهن ڪري سنڌ به پنهنجي علمي دولت تي ناز ڪري رهي آهي، مرزا صاحب جي قلم ۽ طرز تحرير ۾ خداوند ڪريم هڪ خاس ڪشش رکي آهي، جنهن سندس لکيل ڪتاب پڙهندڙن جي دل اهڙي ٿا چڪي وٺن جهڙو مقناطيس ڇڪي لوهه يا ڪهربا گاهه کي، مرزا صاحب جا ڪتاب هندن ته ڇا مسلمانن ۾ نه رڳو پسنديءَ جي نگاهه بلڪه عزت ۽ محبت جي جذبي سان ڏٺا ۽ پڙهيا ٿا وڃن، تنهن ڪري مرزا صاحب جي ڪتابن تي قلم کڻي انهن جي روشني وجهڻ ائين آهي جيئن سج جي اڳيان شمع رکڻ، مرزا صاحب جي ڪتابن لاءِ مرزا صاحب جي هيٺيان ڪتاب تبصري لاءِ موجود آهن، ”ٻاراڻي تعليم، اسلامي تعليم، ورزش نامو، نصيحت نامو، تعليم نامو، زالن جا فرض ۽ هڪڙي سگهڙ زال“ هي ڪتاب اهڙا آهن جو ڇپجڻ سان ئي پنهنجي مقبوليت ۽ شهرت حاصل ڪري چڪا آهن تنهن ڪري هٿ جي ڪنگڻ لاآءِ آرسي جي هڪڙي ضرورت!
بمبئِ گورنميٽ هائوس.
1- جنوري 1924ع
پيارا، شمس العلماءِ.
گورنر صاحب جي حڪم موجب، آءُ اوهان کي ”شمس العلماءِ“ جي تازي خطاب ملڻ تي مبارڪ ٿو ڏيان ته شل اوهان جي حياتي وڏي ٿئي ته اها عزت ماڻيو ۽ حلق جي زياده خدمتگذاري ڪريو.*
سي، جي، آڊم.
پرائيويٽ سيڪريٽري.
وائسراءِ جي سيڪريٽري جو خط.
4- جنوري 1924ع
منهنجا پيارا، مرزا صاحب.
جيڪو وڏو لقب ”شمس العلماءِ“ وائسراءِ صاحب بهادر اوها کي ڏنو آهي تنهن جي لاءِ آئون اوهان کي گهڻيون مبارڪون ٿو ڏيان، مون کي چڱي طرح ياد آهي ته پاڻ روبرو فارسي ۽ سنڌي علم ادب بابت گهڻيون ئي خيال آرايون ڪيون آهن، نئين سال جي لاءِ به مبارڪون هجنو.
اوهان جو دوست.
ح. ڪريرار
سنڌ جي ڪمشنر صاحب جي تار
2- جنوري 1924ع
جيڪو لقب اوهان کي مليو آهي ۽ جنهن لاءِ اوهين هز طرح لائق آهيو تنهن جي لاءِ دلي مبارڪون هجن.*
جي، ايل، ريو.
پيارا، مسٽر مرزا.
مهرباني ڪري منهنجيون دلي مبارڪون قبول ڪجو، اوهان کي جيڪا عزت ملي آهي تنهن لاءِ اوهين هي طرح لائق آهيو.*
اي، سي، گرين.
اسسٽنٽ ڪمشنر.
ڪراچي
2- جنوري 1924ع
منهنجا پيارا، مسٽر قليچ بيگ.
آءُ گهڻو خوش ٿيو آهيان، هي ڏسي ته جيڪي خدمتون اوهان علم ادب بابت ڪيون آهن تن جي لاءِ سرڪار جيڪو لقب اوهان کي ڏنو آهي انهي لاءِ آءُ اوهان کي دلي مبادڪون ڏيان ٿو، شل اوهان جي وڏي حياتي هجي ته اها هزت ماڻيندا رهو.*
ڊبليو، ايف، هڊسن.
ڪليڪٽر.
منزل سيراڻي.
3- جنوري 1924ع
پيارا، مرزا قليچ بيگ.
آءُ اوهان کي سچيون مبارڪون ٿو ڏيان، جو اوهان کي ”شمس العلماءَ“ جو خطاب مليو آهي، جيئن ”گزيٽ“ مان مون کي معلوم ٿيو آهي، مون کي يقين آهي ته اهو ڪنهن ٻئي زياده لائق ماڻهو کي نه مليو آهي، اوهان سنڌي زبان جي لاءِ گهڻو ئي ڪي ڪيو آهي، جنهن لاءِ اهڙي عزت ملڻ جو اوهان کي حق هو، مون کي يقين آهي ته اهو خاص لقب اوهان کي زياده پسند هوندو—ٻئي ڪنهن به لقب کان.*
ايس، ايڇ، ڪورنٽن.
ڪليڪٽر حيدرآباد.
عمر ڪوٽ.
4- جنوري 1924ع
پيارا، مسٽر قليچ بيگ.
جيڪو لقب اوهان کي مليو آهي تنهن لاءِ مهرباني ڪري منهنجون مبارڪون قبول ڪجو، شل اوهان جي عمر وڏي هجي جو اهو ماڻيو ۽ خوش رهو ۽ زياده عزت حاصل ڪريو، سنڌي ٻولي جي لاءِ جيڪو ڪمائتو ڪم اوهان ڪيو آهي تنهن لاءِ اهو جوڳو انعام آهي.*
اوهان جو – حامد علي
ڪليڪٽر ٿرپارڪر.
ڪراچي.
1- جنوري 1922ع
منهنجا پيارا، مرزا قلچي بيگ.
جيڪو وڏو لقب توهان کي مليو آهي تنهن جي لاءِ مهرباني ڪري منهنجون مبارڪون قبول ڪجو، سنڌ ۾ ٻيو ڪو به اهڙو ماڻهو ڪونهي جو انهي لقب جو زياده لائق هجي، شل اوهين گهڻا ورهيه جيئرا ۽ اهو لقب ماڻيو، سال جون به مبارڪون هجنو.*
ڊبليو، اين رچرڊسن
سٽي مئجسٽريٽ.
هارپر آباد.
4- جنوري 1924ع
پيارا، مرزا صاحب.
آءُ اوهان کي عزت ملڻ تي مبارڪون ٿون ڏيان، جنهن جا اوهين هر طرح لائق آهيو، نئين سال جون به اوهان کي مبارڪون هجن.*
ڊي، ايس، هارپر.
پادري، حيدرآباد.
منهنجا پيارا مرزا صاحب.
جيڪو ”شمس العلماءَ“ جو لقب اوهان کي پنهنجي لياقت موجب مليو آهي تنهن لاءِ اوهان کي دلي مبارڪون هجن، اميد ته اوهين تندرست هوندو.*
سيد محمود شاهه.
سپرنٽينڊنٽ پوليس ٿرپارڪر.
منهنجا پيارا، مرزا صاحب.
جيڪو لقب ”شمس العلماءِ “ جو اوهان کي مليو آهي ۽ جنهن جا اوهين هر طرح لائق آهيو تنهن لاءِ آءُ اوهان کي دل و جان سان مبارڪون ٿو ڏيان، اوهان کان وڌيڪ ٻيو ڪو به انهي لقب جو حقدار ڪو نه هو، آءُ گهڻُ خوش ٿيو آهيان ته اوهان کي اهو مليو، اگرچ اهو دير سان مليو آهي، منهنجي دعا آهي ته شل اوهين گهڻي تائين انهي عزت ماڻن جي لاءِ جيئرا رهو.*
شيخ محمد قادر.
وزير خيرپور رياست.
ڏيارام جيٺمل سنڌ ڪاليج ڪراچي.
4- جنوري 1924ع
پيارا مرزا قليچ بيگ.
آءُ معلوم ڪري نهايت خوش ٿيو آهيان ته ”شمس العلماءِ“ جو لقب اوهان کي مليو آهي، بيشڪ اهو اوهان کي اڳي ملڻ گهربو هو، اوهان سنڌي زبان ۽ علم جي لاءِ ايتري خدمتگذاري ڪئي آهي جو اوهان جو نالو تاريخن ۾ هليو هلندو ۽ جڪي پيڙهيون اڃا نه پيدا ٿيون آهن سي ٻڌي خوش ٿينديون، شل خدا اوهان کي وڏي حياتي ڏئي! اها منهنجي دعا آهي.
ايڇ، ايم گربخشاڻي.
سيوهڻ.
4- جنوري 1924ع
منهنجا پيارا، مرزا صاحب.
آءُ ڏسي نهايت خوش ٿيو آهيان ته اوهان کي وڏو لقب ”شمس العلماءِ“ جو مليو آهي، جنهن جا اوهين هر طرح لائق هئو، شل اوهان جي حياتي وڏي هجي ته اها عزت ماڻيو ۽ شل سچي خوشي ۽ دل جو آرام ماڻيو.*
گوبندرام.
سپرينٽينڊنٽ آف سروس پينشن.
شڪارپور.
30- جنوري 1924ع
منهنجا پيارا مرزا.
اوهان کي ”شمس العلماءِ جي لقب ملڻ جو پڙهي آءُ ڏاڍو خوش ٿيو آهيان، سنڌ ۾ اوهان کان وڌيڪ ٻيو ڪو به انهي لقب جي لائق نه هو، آءُ انهي لاءِ اوهان کي سچيون مبارڪون ٿو ڏيان ۽ اميد ٿو رکان ته اوهين گهڻي تائين جيئرا رهندو ۽ خوش گذاريندو ته جيئن هن ملڪ کي علم جي باري ۾ اڃا به زياده مدد ڏيندا رهو.*
نارائڻداس.
پينشن ڊيپوٽي ڪليڪٽر.
گورنر بمبئي تي تار.
بمبئي.
4- جنوري 1924ع
عزت ملڻ جي لاءِ اوهان کي، دلي مبارڪون هجن، جا عزت اوهان کي گهڻو اڳي ملڻ کپندي هئي.*
گورنر، بمبئي.
پيارا مرزا صاحب.
نون خطابن وارن جي ياداشت ۾ اوهان جو معزز نالو ڏسي مون کي نهايت گهڻي خوشي ٿي، جهڙي ساري سنڌ ۾ گهن ٻين کي ٿي هوندي، اوهان جي ذات ۾ ايتريون خاصيتون ۽ لياقتون موجود آهن جو سازي خلق اوهان کي پيار ڪري ٿي، ۽ ساارهي ٿي، سڀڪو اوهان ۽ انهي لياقت جي تعريف ڪري ٿو، جا هن کي نظر ۾ ٿي اچي، اڃا به ٻيون ڪيتريون ئي لياقتون اوهان ۾ ضرور لڪل هونديون، جن جي اسان کي خبر ڪانهي ۽ جي خدا کي معلوم هونديون.
اوهان جي طبيعت ۾ جيڪا عام پسندي جي خاصيت موجود آهي سا خدائي نموني جي ٿي ڏسجي، اسين اوهان کي فخر سان پيار ڪريون ٿا، شل خدا اوهان کي سنڌ جي لاءِ گهني مدت تائين مهلت ڏئي، جنهن حجات سان آءُ لکان ٿو تنهن لاءِ مون کي معاف ڪجو، نيئن سال جي لاءِ اوهان کي مبارڪون هجن.*
امدادعلي، امام علي قاضي.
ڊسٽرڪٽ جج خيرپور.
مخزن ”غنچه“ اميد، ماهه جنوري.
مرزا قليڇ بيگ کي سرڪار نامدار ”شمس العلماءِ“ جو خطاب عنايت فرمايو آهي، سنڌ ڏاڍي خوش ٿي آهي، جو هن اهل قلم جي قدرشناسي ٿي آهي، ٻين لحاظن تي روز پيا لقب ورهائجن، مگر هن سنڌ جي فخر ۽ زنده شاعر کي جو سنڌ قابليت تي هي لقب مليو آهي، ان کان پڙهيل ماڻهن جي دل بهار ٿي آهي، صاحب موصوف لاءِ ديوان ڏيارام گدومل چوندو هو ته ”نيم سکو ته مرزا صاحب کان سکو“ جو هر روز فقط ڪلاڪ اڌ ٿو لکي، پر نيم ڀڃي نٿو، جنهن ڪري سوين ڪتاب لکيا اٿس، ٻهراڙين ۾ مرزا صاحب جون ڪافيون ڳوٺاڻا خوب ڳائيندا آهن، ۽ شهرن ۾ به سندس غزل ننڍي وڏي جي وات ۾ آهن، قلم جي زور سان مرزا صاحب بخنداند بگرباند، جهان راءِ
اسين سرڪار کي مبارڪون ٿا ڏيون، جو ماڻهن جي دل وٽان ڪم ڪيو اٿس.
تصوير جي هيٺان محمد هاشم ”مخلص“ جو هي شعر لکيل آهي.
ڇا قدر سنڌ ۾ رکي مرزا قليچ بيگ،
فاضل فصيح، علم ۾ يڪتا قليچ بيگ،
ٿيو نظم نثر ان جو دلاويز، دلپسند،
همه پايه ڪليم ۽ سودا قليچ بيگ،
چشم جهان نه ڪو ان جو ڪٿي نظير،
بيمثل، بيعديل ٿيو دانا قليچ بيگ،
سرڪار خوب قدرشناسي ڪئي سندس،
ٿيو زيب ور به ”شمس العلماءِ“ قليچ بيگ.
سلسبري
21- فيبروري 1924ع
منهنجا پيارا، مرزا صاحب.
مون هينئر ڪراچي جي هڪڙي اخبار ۾ پڙهيو آهي ته اوهان کي سرڪار ”شمس العلماءِ“ جو لقب عطا ڪيو آهي، آءُ مبارڪبادي جي هڪ سٽ لکڻ کان رهي نٿو سگهان، گهڻي مدت کان آءُ اها اميد رکندو ٿي آيس، ته جيڪي لقب ملندا آهن تن مان ڪي ٿورا زياده لائق ماڻهن کي مليا هوندا، انهي ڪري آءُ اوهان کي دل سان مبارڪ ٿو ڏيان، اميد آهي ته جڏهن موٽي هندستان ۾ ايندس، تڏهن اوهان کي بلڪل تندرست اچي ڏسندس.*
آئي، ايڇ، ٽانٽن.
ڪليڪٽر.