Үш харлаан уруг бажын кыргыырда йөрээл
| ← Дун уруг төрүттүнгенде, хин шыгжаарда йөрээл | Тыва улустуң алгыш-йөрээлдери (Өг-бүле биле холбашкан йөрээлдер) |
Куда үезинде чаа тиккен өгге йөрээл → |
| Чаяан чылы: 1990. |
Чаш уругнуң ада-иези кырган-ачазын, кырган-авазын, даайларын, күүйлерин чалааш ак кадак тутсуп, сүттүг шай кудуп, улуг дойну эрттирер. Оон эң улуг назылыг кырган-ачазы ак кадак баглап каан (ону "хачы актаар" дээр) хачыны алгаш, бичии уругнуң бажын суйбааш, үш катап солагай талазындан оң талаже хүн-аайы-биле бажын дескиндир демги кадактыг хачызын дегзир. Бажының оң талазындан каш дүктү кыргааш, авазынга бергеш, йөрээл салыр. Ооң: "Мен сээң баштайгы бажын дүгүн кыргыдым, ынчангаш инек берип тур мен" — дээр. Ол ышкаш кырган-авзы база: "Мен ышкаш улуг назылыг, удаан чыргалдыг болзун!" — дээш, шары белекке бээр. Оон келген дөргүл-төрелдери шуптузу кадактыг хачыны алгаш, хавааандан азы тейинден бичии дүктү кескеш-ле, "туткууш туткужу кылдыр" белектерни бергеш, йөрээл салып турган.
Кыргаан дүктерни пөске ораагаш, сыртык иштинге суп каар. Оларны өрттедип болбас, уруг караа хапыя бээр, черже октавас, уруг бажы бужартай бээр, уруг сүнезини үне бээр дээр.
Оон дой эгелээр. Эң-не улуг назылыг кырган ада-иезин йөрээл салганы, дойну эки эрттиришкени дээш шыдаар шаа-биле хүндүлээр, аъш-чемин салыр турган.
Үш харлаан[1] уруг бажын кыргыырда йөрээл
Кыргыыр дээш кыргывадым,
Кырган-Чиңгис номнады.
Кезер дээш кеспедим,
Кезер-Чиңгис номнады.
Хачылаар дээш хачылавадым,
Хаак-Чиңгис номнады
Келир үеде кедергей
Узун чаштыг бол.
Моон соңгаар боошкуннуг,
Чавагалыг бол.
Кара бажы агаргыже,
Башкы дижи саргаргыже
Узун назы назыдазын,
Улус көргеш магадазын!
Кодангылаштыр агара кырызын,
Хойгулаштыр калбара семирзин!
Торлаа дег өөсрлүг болзун,
Тогдук дег каас болзун!
Эдеришкен эш-өөрү эки болзун,
Эрес омак чурттазын!
Ажы-төлү арбын көвей болзун!
Эр бооп, эзерлиг аъттан туттунар болзун,
Кыс бооп, ожук-паштан туттунар болзун!
Туң дег ак диштерлиг болзун,
Чуңгу дег кызыл чаактыг болзун!
Эгинниг кижи тутчуп шыдавас болзун,
Аастыг кижиге алдырбас болзун!
Азыраан малы
Аал сыңмас болзун,
Эдилээн эди
Эгин ажыг болзун!
Дөң черге өөн хондурзун,
Дөъш черге малын одарлатсын!
Оюн, чирин чире чурттаар болзун!
Аажы-чаңы,
Аксы-дылы мен дег болзун!
Уруг чаштар үре-төлдер
Уян эвес, эрес болзун!
Бочургалап частыр болзун,
Бора хектер дег өзер болзун,
Бочурганың чечээ ышкаш,
Бора хектиң чалгыны дег болзун!
Уруг чаштар үре-төлдер
Уян эвес, эрес болзун!
Бочургалап частыр болзун,
Бора-хек дег өзер болзун!
Бочурганың чечээ ышкаш,
Бора-хектиң чалгыны дег,
Бүгү чоннуң чаш-ла төлү,
Бүрүн-менди өзер болзун!
Каптагайның чечээ ышкаш,
Каас-чараш үре-төлдер,
Оран-чурттуң чечээ ышкаш,
Онза чараш чаш-ла төлдер,
Сайзанактап ойнап хөглээр.
Сай-ла сайдак үре-төлдер
Бурунгунуң соон салгап,
Буянныг бооп төрүттүнген
Төөгүнүң оруу-биле
Төрел садыы уктуглар бооп,
Яаяаттынып төрүттүнген
Чаш-ла төлдер менди өссүн!
Сайзанактап ойнап-хөглээн
Чаптап-тендиң кылаштыглар,
Чассыг-шулуң чугаалыглар
Эмегелчи ээренде
Кудун сузун кадагалаан
Хува калчан хураганнар
Чаштарыңга хагбалыг бол!
Өпейлиинден
Өзүген болзун
кавайлыындан
Каң дег болзун!
Улуг угааныг болзун,
Узун назынныг болзун!
кулактары дыыжы болзун,
Карактары көскү болзун!
Алдын холдуг кежээ болзун,
Аас-кежии бүргээр болзун!
Чазыыл чок болбазын,
Чаш ыяш сыкпазын!
Улугну улчуктурбазын,
Аныякты алгыртпазын!
Ханаа-думаа дыынмас,
Хая дег кадыг болзун!
Дөңге орар аңчы болзун,
Төре баштаар чолдуг болзун!
Улуг уйгаа алыспазын,
Улуг сеткил сеткивезин!
Шуулганга аъды эртер болзун
Сураа үнген мөге болзун!
Ужукка ораашпазын,
Ус-куш дег шевер болзун!
Бажын ашкан малдыг,
Эктин ашкан эттиг болзун!
Оон калчан ак хой ыдыктаар.
- ↑ Үш харлаан уруг бо үении-биле алырга, ийи харлаан болур.