Эге сөс
| ← Допчузунче | Тыва улустуң алгыш-йөрээлдери (Эге сөс) |
Дун уруг төрүттүнгенде, хин шыгжаарда йөрээл → |
| Чаяан чылы: 1990. |
Чонум оруу чоон чорзун! (Йөрээл)
Тыва улустуң алгыш-йөрээлдерин чыып бижиир, парлаар болгаш шинчилээр ажыл негелдеге четпес бооп келгениниң хараазы-биле оларның хевирлери, ылгавыр демдектери безин амдыгаа чедир шоолуг шинчилеттинмээн. "Тыва улустуң аас чогаалы" деп номда Ч. Ч. Кууларның "Алгыш-йөрээлдер" деп чүүлүнден өске, чаңчылдар-биле холбашкан алгыш-йөрээлдерге болгаш чалбарыгларга эртемденнер барык дегбээн.
Ч. Ч. Куулар алгыш-йөрээлдерни "кижиниң амыдыралынга эки күзээшкиннерни илереткен, хосуг хемчээлдиг шүлүк тургузуглуг, аас чогаалының бир хоочун жанр хевири" деп адаан болгаш оларны алгыш, чалбарыг болгаш мактал деп үш бөлүкке чарган[1]. Бо бөлүктерни тус-тузунда кандыг таварылада ажыглаарын база автор айыткан: "алгыштарны куда дүжүргенде, кундага көдүргенде, дун уруг төрүттүнгенде, чаа өг тиккенде, чаа кавай чазаанда, уруг бажының дүгүн кыргаанда, молдурук, хей-оорга хемдээнде", "чалбарыгларны тайга сынга аңнап келгенде, узун орукче улус аъткарганда, аржаанга киргенде, чаа тиккен өгге от дагаанда, оргаадай касканда, оваа, буга дагаанда", "макталдарны эрткен аътка, шүүлген азы хүрежиринче кыйгырткан мөгеге хамаарыштыр чугаалаар"[2]. Алгыштар кижиге эки чүүлдерни күзээнин, а чалбарыглар оран-делегейден кижи бодунга эки чүүлдерни сурап айтырганын (дилээнин) илередир[3]. Бөлүк бүрүзүн сайгарып көрбүшаан, Ч. Ч. Куулар аас чогааланың тодаргай материалдарын база ол номда элээн берген[4].
Номчукчуларның кичээнгейинге бараалгадып турарывыс бо чыындыда амыдыралдың үстүнде санаттынган таварылгаларындан аңгыда, алгыш-йөрээлдерниң ча адарда, буга дагыырда, адыр ижээнин аалдаарда, аржаан дагыырда, дээр диңмирээнде, хам ыяштар дагыырда хереглээн дээш ооң ыңай өске-даа хевирлери кирген. Ындыг мурнуңда шуут эскертинмэн алгыш-йөрээлдерни чыындының тургузукчузу боду тып, сайгаргаш, үн бижиир апаратка бижээн. Оон аңгыда ыяш кезерде, дүк кагарда, кидис салырда, өерде, сөөртүрде, оргаадай казарда, дустаарда, баг кагарда база хем кежерде чугаалаар йөрээлдер тускай чугаалаар аялгалыг турган.
Тыва улустуң алгыш-йөрээлдери тываларның эрте-бурунгу өгбелериниң чүс-чүс чылдар мурнунда, Тывага сарыг-шажын нептерээн үеде-ле оран-таңдыга, хамнарга чүдүүр, амыдыралы кадыг берге, колдуунда, бойдустуң ачы-авыралындан хамааржыр, мал болгаш аңныыр ажылдыг чораанын көргүзүп турар. Ол дугайын оларның кол утказы, амыдыралдың хөй янзы талаларын көргүскени болгаш бөдүүн чоннуң үзел-бодалын, күзел-соруун илереткен идейлиг утказы херечилеп турар.
Бижимел барымдаалар чок болганындан алгыш-йөрээлдерниң тыптып келген үезин тодарадыры берге. Ниитилелдиң социал-экономиктиг тургузуу, ажыл-агыйның, культураның, хөгжүлдезиниң деңнели чоорту өскерлип, бурунгаар депшип орза-даа, алгыш-йөрээлдерниң кол утказы чаартынмайн келген. Аас чогаалы бижиттинмейн, эртем талазы-биле шинчилеттинмейн турганындан ооң чамдык хевирлери чоорту чидип, уттундуруп калган.
Бо чыындыда парлаттынган алгыш-йөрээлдер, тыва улустуң аас чогаалының өске жанрлары ышкаш, ооң шаандан бээр туруп келген национал культуразының хевири болур болгаш чоннуң чүс-чүс чылдар дургузунда угаанынга шыгжап келген аас чогаалының, ооң иштинде хөгжүм чогаалының онзагай байлаа, тураскаалы болур. Мынчангаш шаандагы Тыва "караңгы бүдүүлүк", культура барык чок турган деп нептерээн бодалдар үндезин чок. ол ышкаш алгыш-йөрээлдер алыс угунда чоннуң чүдүлге-сүзүглели-биле холбашкан болганда, шажынны чаңгыс талалай көөр, ону чүгле хоралыг деп санаар чоруктан чайлаары, шаанда ооң тыва улустуң амыдыралынга ужур-дузалыг чораанын демдеглээри чугула. Ол дугайын бо чыындыда киирген алгыш-йөрээрдерниң иштинде сарыг шажын-биле холбашкан, чижээ, чамдык бурганнар аттарын адаан черлер херечилеп турар. Сарыг-шажын - буддизимниң бир хевири. Ынчаарга Азияның хөй чурттарының ниитилел амыдыралынга, культуразынга, уран чүүлүнге буддизимниң ужур-дузазы Европа больгаш Америка чурттарынга христиан шажынның ужур-дузазында эвээш эвес[5].
Чылдың аңгы-аңгы үелеринде даг-сынын алгап-йөрээп, чоннуң идекпейлиг киржилгези-биле алгыш-йөрээлдер дыңналып турган. Куда, шагаа эрттирген черге алгыш-йөрээл кижиниң өөрүшкүлүг сагыш-сеткилин, күзелин, эрес соруун, чоннуң келир үеге бүзүрелдиин бадыткап турар. Чоннуң амыдыралының үндезини болур мал, аңныыр болгаш чер ажылындан аңгыда, эрги тыва амыдыралдың өске-даа талаларын алгыш-йөрээлде көргүскен. Оран-таңдыдан олча-омак сүрген аңчылар одагга кээп, сарыг шайын ижип, алгыш-йөрээлин салып, чалбарыыр чораан.
Алгыш-йөрээл аңчының хей-аъдын көдүреринге, олча-омактыг болурунга, чуртталгага бүзүрелин быжыглаарынга дузалаар. Ынчангаш аңчы аңчы эртен эрте шайын хайындыргаш, үстүн оран дээрже чажып, харын кара чааскаан-даа бол аңнап чорааш, чалбарыгларны салып чораанының утказы ында.
Чечен кижи йөрээл салырда, хоюг үн-биле, дыңнаңгыр кылдыр, сорук кирген тускай аян-биле чугаалаар.
Алгыш-йөрээл — аас чогаалының хостуг хемчээлдиг шүлүк тургузуглуг, кижиге эки күзээшкиннерни илереткен хевири деп үстүнде айыткан бис.
Чалбарыг дээрге, чижээ, арт ажарда, узун орукче улус аъткарарда, кортканда, каракка чамкиргенде, өшкү ыдыктаанда, чем үстү чажарда, оргаадай казарда оран-таңдызынга тейлээри, аарыг-ыржык болбазын дээш лама, хамга чүдүүрү, оран-таңдыга мал-маган ыт-куштан сол турзун, чаа-чалбак болбазын дээш күүсеткен (оът чиири онча-менди турзун, эът чиири эки менди турзун дээн чергелиг бирги кезээ мал-маганга, ийигизи кижиге хамаарышкан) ортумак хечээлдиг, шүлүк тургузуглуг чогаалдар болур.
Алгыш-йөрээлдерниң кол-кол хевирлери аас-чогаалының өске хевирлери-биле шуут холбаалыг. Чижээлээрге, оларның тургузуу ырлап, алганып ыдар тоолдарга кончуг чоок, оларда дөмейлешкек чүүлдер эгезинде, ортузунда болгаш сөөлүнде үн аяннажыышкыннары бооп турар. Тываның аңгы-аңгы булуңнарында алгыш-йөрээлдерни чер-черниң аайы-биле янзы-бүрү аян-биле салыр.
Доктаамал сөстүг йөрээлдер колдуунда-ла бо үеге чедир ийи-чаңгыс уран чүүлге салым-чаянныг кырганнарның ачызында артып калган. Олар колдуунда 30-40 азы оон-даа хөй одуругдан тургустанган болур. Ынчалзажок 2 азы 4-8 одуругдан тургустунган йөрээлдер база таваржыр. Чижээлээрге, чоруу чогузун азы чем чирттингир-ле болзун дээн ышкаш, оон-даа өске.
Йөрээлдериниң утка-шынары, тургузуу шинчилеттинмээн.
Тываның чеченнериниң биске арттырып кааны хөй эртинелерниң чамдыызын номчукчуларга сонуургадып бараалгатпышаан, тыва аас чогаалын хөйге улам көскүлең кылдыр нептередиринге, аныяк өскенин кижизидеринге кончуг чугула салыышкын деп санааш, бо чыындыны ном кылдыр белеткеп үндүрген.
З. К. КЫРГЫС.