Yassaviya maktabi shoirlari to‘g‘risida tekshirishlar

by Abdurauf Fitrat

O‘rta Osiyo turk adabiyotining islomdan so‘nggi maktablari orasida Yassaviy maktabi juda nufuzli, katta o‘rin tutadir. Bu maktab asrlar bo‘yicha bizning o‘lkada xonaqoh, ibodat adabiyoti yarata keldi. Elimizga dunyodan, hayotdan uzoqlashish, riyozat chekish fikrlari kabi buddizm qoldiqlarini islomiy bo‘yoqlar bilan bo‘yab berishga mashg‘ul bo‘ldi. Zotan, ibodat adabiyoti islomdan burung‘i turklarga yot bir odat emas edi. Milodiy o‘ninchi asrda Buxorodan Xitoyg‘a sayohat qilg‘an sayyoh Abu Dulaf musulmon bo‘lmag‘an qirg‘izlarning o‘z ibodatlarida tizmalar o‘qug‘anlarin ko‘rgan edi. (Majma ul-buldon, J. 3. b. 448.)

Yassaviy tariqatining, aynuqsa, dala turklari orasida muncha keng shaklda tarqalishig‘a, bu tariqatning ularning eski ibodat shakllariga yot bo‘lmag‘anin ham katta roli bo‘lg‘an, albatta, Yassaviy maktabi adabiyotining boshida milodiy 1166 (hijriy 562) da o‘lg‘an mashhur Ahmad Yassaviy turadi. O‘rta Osiyo so‘fiyligining «yassaviya» yoxud «jahriya» qo‘lini ta’sis qilg‘an bu odam haqida «Maorif va o‘qitg‘uchi» jurnalining o‘tgan sonlarida yozilg‘an edi, yangidan bu haqda so‘zlash kerak emas. Yolg‘uz shuni aytib o‘tish lozimki, yassaviy tariqati O‘rta Osiyoda abdulholiqiylar yoxud naqshbandlar tariqati bilan muvozi’ suratda davom etib kurashkan. Temuriylar zamonida yassaviylar bu kurashda muvaffaq bo‘la olmag‘an bo‘lsalar ham, o‘zbeklar huqumati zamonida raqiblarini yenga olg‘anlar. Shayboniyxonning yassaviy shayxlarining fotiha va tashviqlari bilan kelib mashhur naqshband shayxi Xo‘ja Ahrorning sevgili o‘g‘li Xo‘ja Yahyoni(ng) ukalari bobolari bilan o‘ldurilishi yassaviylarning yengishlari edi. O‘zbek Ubaydullohxon zamonida yashab, milodiy 1542 yilda o‘lg‘an Mahdum A’zami Dahbidiyning naqshband bo‘lgani holda «jahriya»ni qabul qilishi O‘rta Osiyoda yassaviylik g‘alabasining xorijiy bir shohidi bo‘ldi. Mana shundan so‘ng yassaviylikning O‘rta Osiyoda g‘olib sifati bilan davom qilg‘anin ko‘ramiz.

Yassaviylikning xoh g‘alabasidan burun, xoh undan keyin O‘rta Osiyoda bir ko‘b shoirlar yetishtirganini qabul etmak judayam yanglish bir harakat bo‘lmasa kerak. Lekin bu Yassaviy shoirlarining asarlari bo‘lsun, o‘zlari bo‘lsun haligacha tamoman ma’lum bo‘lmag‘an, tekshirilmag‘an! Bulardan bizga yaxshigina ma’lum bo‘lmag‘ani Ahmad Yassaviyning shogirdi, muridi Hakim Sulaymon otadir. Hakim Sulaymon ota Ahmad Yassaviyning uchinchi xalifasi bo‘lub, uning ko‘rsatishi bilan Xorazmg‘a borib shayxlik qilgan. Milodiy 1186 da (piridan yigirma yil so‘ngra) o‘lgan. Qabri Xorazmda Boqirg‘on degan joyda, qo‘limizda bo‘lg‘an «Tazkirat ul-avliyo»larning biri Ahmad Yassaviyning «Hikmat»laridan bermagani holda hammalari Hakim Sulaymon otaning ko‘b «Hikmat»lari borlig‘ini bir og‘izdan aytib turadilar.

Boqirg‘on hikmatlari «Boqirg‘on kitobi» ismi bilan 1906 yilda Qozonda bosilg‘an. Bori 75 betdangina iborat bo‘lgan bu kitobchadagi she’rlarning hammasi Hakim ota she’rlari emas. Onda Hakim Sulaymon otaning yolg‘uz 36 parcha she’ri bo‘lg‘an, hammasi 1180 misradan iboratdir.

Mazkur kitobchada Hakim otadan boshqa ko‘brak she’rlari yozilg‘an shoirlar tubandagilardir:

1. Shamsdan 24 parcha, hammasi 1058 misra’.
2. Iqoniydan 19 parcha, hammasi 266 misra’.
3. Qul Ubaydiydan 13 parcha, hammasi 334 misra’.
4. Qul Ahmaddan 10 parcha, hammasi 238 misra’.
5. Mashrabdan 10 parcha, hammasi 201 misra’.
6. Xudoydoddan 4 parcha, hammasi 64 misra’.
7. Qul Sharifdan 4 parcha, hammasi 70 misra’.
8. Faqiriydan 2 parcha, hammasi 28 misra’.

Bulardan boshqa Hubbiy, Qosim, Tafiy (?), Fikriy, Masihiy, G‘azzoliy, Gadoli, Qul Sharafiy, Shuhudiy, Behbudiy, Bobo Mochin, Toj kabi shoirlardan biror parcha bosilg‘an.

Bu shoirlardan «Qul Ahmad», «Xoja Ahmad», «Qul Xoja Ahmad» taxalluslari bilan hikmat yozg‘ani Ahmad Yassaviyning o‘zi bo‘lgani kabi, Mashrabning ham o‘zimizning Shoh Mashrab bo‘lish ehtimolini qabul qilib, kim ekanlari tekshirilmag‘an shoirlarg‘a o‘tamiz.

Iqoniy: taxallusidan uning Farg‘onadagi Iqondan ekani onglashiladir. Yassaviy shoirlari orasida mashxur Mahdud Shayxning muridi Qamol Shayx degan odam bor. «Rashahot» bilan birga butun manoqib kitoblari bu Kamol Shayxning Xoja Ahmad bilan suhbat qilg‘anin xabar bermakdalar. «Rashahot» uning daqida «az kibori ashobi Mahdud shayx buda va dar viloyati Shosh minom doshta» deb Toshkandda turg‘anin bildiradir. Hijriy 1096 da buxoroli Mufti Zinda Ali tomonidan yozilg‘an «Samarat ul-mashoyix» otli kitobda ham «Lama’ot»da bu Kamol Shayxning tarjimayi holi yozilg‘anda «laqabi eshon Iqoniy ast solho dar qariya Aliobod Samarqand budand, vafoti sharif eshon on jost», deyiladir.

Buning katta nufuzli bir shayx bo‘lub, «Ikkinchi Ahmad Yassaviy» deb atalg‘anini mazkur «Samarat ul-mashoyix» egasi qayd etadir. Xoja Ahror mundan gapirganda «Xurosondan Toshkandg‘a qaytg‘animdan so‘ng menga kelib turar edi», degan. Xoja Ahrorning hijriy 806 da tug‘ilib, 29 yasharliqda Xurosondan Toshkentga qaytg‘anini nazarga olganda Iqoniyning hijriy 835 dan so‘ngra Toshkendda bo‘lg‘anini, ondan keyin Samarqandg‘a ko‘chib, shunda vafot qilganini aytish mumkin.

«Samarat ul-mashoyix»ning mazkur Shayx Kamol haqida «va hikmati bisyor az eshon sar zada ast, mashtamil bar maorif va daqoyiqin qavm ast», deb uning so‘fiylikka oid bir ko‘b hikmatlar yozg‘anin to‘g‘risidagi ifodasini ham yuqoridag‘i ma’lumotg‘a qo‘shub qo‘ysak, Boqirg‘on kitobidagi Iqoniyning shul Kamol Shayxdan boshqa kishi bo‘lmag‘aniga shubha qolmaydi. Hijriy to‘qqizinchi asrda o‘lgan bu chig‘atoy — yassaviy shoirining butun she’rlari shul Boqirg‘on kitobida bosilg‘an 19 parchadan iborat emasdir, albatta. Shuning uchun bu 19 parcha bilangina Iqoniyning shoirlig‘i to‘g‘risida bir fikrga kelish(i) qiyin. Shunday bo‘lsa ham shul parchalarga qarab uning hayajonsiz, kuchsiz, quruq bir nazmchi voiz bo‘lg‘anig‘a hukm qilishdan boshqa choramiz yo‘q.

Shams: Boqirg‘on kitobidagi hikmatlarda buning ko‘proq Shams, bir o‘rinda Shamsiddin, bir-ikki o‘rindag‘ina Shams O‘zgandiy taxallus qo‘yg‘anini ko‘ramiz. Haligi «Samarat ul-mashoyix»ning ifodasicha, Kamol Shayx Iqoniyning Sayid Ahmad degan bnr muridi bo‘lg‘an. Iqoniyg‘a yigirma yil xizmat qilg‘an. Yigitlik chog‘ida Xoja Ahror bilan suhbati bo‘lg‘an. Samarqandda vafot qilgan. Qabri u zamonlar «Shayxzoda darvozasi» atalg‘an «Poyiqaboq» darvozasida ekan. Mana shu Sayid Ahmad Shayxning muridlaridan biri Mavlono Shams O‘zgandiydir. Asli, O‘zganddan, rasmiy tahsilini Hirotda bitirg‘an. Undan qaytib, Samarqandda Sayid Ahmad Shayxg‘a murid bo‘lgan. So‘ngralari yana O‘zgamg‘a borib, dehqonchilik bilan mashg‘ul bo‘lgan. Piri Sayid Ahmad Shayx o‘lgandan keyin Samarqandga qaytib, uning o‘rnini olg‘an bo‘lsa kerak. Vafoti Samarqandda bo‘lib, piri Sayid Ahmad Shayxning yoniga ko‘milgan. «Samarat ul-mashoyix» egasi muning ham hikmatlari borlig‘ini so‘ylab: «Qutbi jahon Sayid Ahmad, yo (hazrat) shayxam madad» misra’ini o‘z kitobiga ko‘chiradir. Bu misra’ning Boqirg‘on kitobidagi Shams she’rlaridan shul bizning Shams O‘zgandiyniki ekanin qat’iy suratda bildiradir. Shams O‘zgandiyning Xoja Ahror bilan munosabati to‘g‘rusida hech bir qaydg‘a uchramadik. Shuning uchun buning Xoja Ahror o‘lg‘andan so‘ng Samarqandda turub, hijriy o‘ninchi asrda vafot qilg‘anini qabul etish judayam yanglish bo‘lmasa kerak.

Qul Ubaydiy: Ubaydiy, Ubaydulloh, Qul Ubaydiy taxalluslari bilan hikmatlar yozgan bu odam, bizning fikrimizcha, mashhur o‘zbek xoni Ubaydulloh(xon)dan boshqa kishi emas. Mashhur Shayboniyning Marv tegrasida shoh Ismoil Safaviy o‘ldurulishi (1510) munosabati bilan ajib suratda tarqalgan o‘zbek askari kuchini bot fursatda yiqib, Shayboniy olg‘an o‘lkani yangidan ziyod qilg‘an. Bu odam noyib ham mustaqil bo‘lub, yigirma sakkiz yil hukumat surdi va milodiy 1539 da vafot qildi. Bu odam o‘zining hukumat ishlarig‘a qaramasdan shayxliq ham qilar edi, bu ishni o‘zining siyosati uchun lozim bilar edi. «Samarat ul-mashoyix»ning yozganiga ko‘ra, Ubaydullohxonning tariqat nisbati Avliyo Qoraxon otli bir shayx vositasi bilan Hakim Sulaymon otag‘a boradir. Yolg‘uz bu qadar bilan qolmag‘an, o‘zi uchun muridlar olg‘an. Jahr majlislarig‘a ishtirok qilg‘an. Uning o‘limi bilan topilg‘an tarix moddasi «Zikr go‘» (ya’ni zikr etguchi»dir). Ubaydullohning yassaviylar bilan juda qat’iy bog‘lang‘aniga yana bir dalil, yassaviy shayxi Xudoydodning muridi Muhammadiyor No‘g‘ay otag‘a o‘z qizini berganidir. (No‘g‘ay ota 1533 da o‘lub, Samarqandning «So‘g‘d» degan mavze’ida ko‘milgan.)

Ubaydulloh shoir ham mutasavvif shoirdir. Uning forsiycha yaxshi she’rlar yozganini «Muzakkir ul-ahbob», «Majma ul-fusaho», «Tazkirat us-salotin» kabi manba’lar keng suratda bizga bildiradirlar. Uning forsiycha bir g‘azali mashhur mutasavvif Mahdum A’zam nomidan tasavvuf uslubida sharh qiling‘an (mening kutubxonamda bor). Ubaydullohning forsiycha she’rlarida taxallusi ko‘brak Ubaydiy bo‘lub, ba’zan Ubaydullohdir. Mas’alaning qorong‘i tomoni uning o‘zbekcha hikmatlar yozib yozmag‘anidir. Yuqoridan beri uning hayoti haqida berganimiz ma’lumotdan Ubaydullohning hikmatlar ham yozg‘anini gumon qilish mumkin edi. Ish bizning gumonimiz bilangina qolmadi. Yaqinda Buxoroda topilg‘an «Devon»i uning Navoiy maktabiga ergashib turkiy g‘azallar, Yassaviy maktabiga ergashib hikmatlar yozg‘anini ham ochiq isbot qilg‘an bo‘ldi.

Xudoydod: yassaviy shayhlaridan bo‘lib, Shayboniyxong‘a yordam qilmagani uchun Samarqanddan Hirotg‘a haydalg‘an Jamol Shayxning murididir, Yassaviylikning nufuzli shayxlaridan bo‘lg‘an Olim Shayx tomonidan yozilg‘an «Lama’ot» kitobi muning manoqibidir.

Milodiy 1532 nchi yilda o‘lub, Samarqand shahridan uch toshliq yo‘lda ko‘milgan. Mutasavvif shoirlardan bo‘lub, taxallusi Xudoydoddir. Forsiy she’rlaridan bir ozi «Lama’ot» kitobida bordir. Bizning fikrimizga ko‘ra, turkiy hikmatlar yozgan Xudoydod ham shuning o‘zidir.

«Boqirg‘on kitobi»dagi Qosimning Karmanadagi mashhur Yassaviy shayxi Qosim Shayx Aziron bo‘lish ehtimoli esga kelgani kabi, Qul Sharifning Buxorodag‘i qabri tunokungacha yassaviychilarning jahr o‘rni bo‘lg‘an Mavlono Sharnf bo‘lishi mumkin.

Xubbiy Hakim otaning o‘g‘li Xubbi xoja bo‘lg‘ani kabi, Mochinning Ahmad Yassaviy muridi Bobomochin ekanini qabul qilishg‘a ilmiy bir mone’ bo‘lmasa kerak.

Nasimiy mashhur ozari(y) mutasavvif shoiri Sayid Imod Nasimiydir. G‘aribiy to‘g‘rusida ochiq bir narsa ayta olmaymiz. Bizda bu ismda bir shoir bo‘lg‘ani ma’lum bo‘lsa-da, haligacha yaxshi tekshira olmaganimiz uchun bu xususda gapirmay o‘tish munosibrakdir.

«Boqirg‘on kitobi»dagi shoirlarning qolg‘an qismlari xususida hech bir narsa topa olmag‘animizni etirof qilamiz. Tekshirishlar davom qilg‘an sayin bu jihatlarning ham ko‘brak ochila borishlari ma’lum.