Vumbiwa ra Riphabliki ra Afrika Dzonga/Xedulu ya 6

←

Vumbiwa ra Riphabliki ra Afrika Dzonga (1996)

Xedulu ya 6: Malongoloxelo ya Nkarhi wo Hundzuluxa

→

291886Vumbiwa ra Riphabliki ra Afrika Dzonga — Xedulu ya 6: Malongoloxelo ya Nkarhi wo Hundzuluxa1996

[Xedulu ya 6 yi cinciwile hi x. 3 xa Nawu wo Cinca Vumbiwa wo Sungula wa 1997, hi x. 5 xa Nawu wo Cinca Vumbiwa wa Vumbirhi wa 1998 na hi x. 20 xa Nawu wo Cinca Vumbiwa wa Vuntsevu wa 2001.]

1. Tinhlamuselo
Eka Xedulu xa leyi, handle ka loko swi nga fambelana na matirhiselo ya kona—
“tiko-xikaya” swi vula xiphemu xa Riphabliki lexi, loko Vumbiwa byo rhanga byi nga si sungula ku tirha, a ku tirhaniwa na xona eka milawu ya tiko ya Afrika Dzonga tanihi tiko leri tiyimeleke kumbe ri tifumaka;

“Vumbiwa byintshwa” swi vula Vumbiwa ra Riphabliki ra Afrika Dzonga, 1996;

“milawu ya tiko ya mafumelo ya khale” swi vula milawu leyi vekiweke loko Vumbiwa bya khale byi nga si sungula ku tirha;

“Vumbiwa bya khale” swi vula Vumbiwa bya Riphabliki ra Afrika Dzonga, 1993, (Nawu wa 200 wa 1993).

2. Ku ya emahlweni ka milawu leyi nga kona
1. Milawu hinkwayo leyi a yi tirha xikan’we-kan’we loko Vumbiwa byintshwa byi sungula ku tirha, yi ya emahlweni no tirha hi ku ya hi –
a. hundzuluxo wihi na wihi kumbe ku herisiwa; na
b. ku fambelana na Vumbiwa byintshwa.
2. Milawu ya tiko ya mafumelo ya khale leyi ya ha yaka emahlweni no tirha hi ku landza Mhakantsongo ya (1) –
a. a yi koti ku tirhisiwa hi ndlela yo anamanyana, eka mfumo wo karhi kumbe hi ndlela yin’wana, ku tlula leswi a yi ri xiswona loko Vumbiwa byo rhangabyi sungula ku tirha handle ka loko endzhaku ka swona yi hundzuluxiwileleswaku yi va na matirhiselo yo anamanyana; na
b. loko yi ya emahlweni no tirhisiwa hi matiko lama a ma yi tirhisa xikan’we- kan’we loko Vumbiwa byintshwa byi nga si sungula ku tirha, ku ya hi Vumbiwa byintshwa.

3. Nhlamuselo ya milawu leyi nga kona
1. Handle ka loko swi nga fambelana na matirhiselo ya kona kumbe swi ri erivaleni leswaku a swi fanelangi, leswi swi vuriwaka eka milawu yihi na yihi ya tiko leyi a yi ri kona loko Vumbiwa byintshwa byi sungula ku tirha –
a. swi kongomisiwa eka Riphabliki ra Afrika Dzonga kumbe eka tiko-xikaya handle ka loko swi vula ndhawu ya mfumo wo karhi, swi fanele ku tekiwa tanihi loko swi vula Riphabliki ra Afrika Dzonga ehansi ka Vumbiwa byintshwa;
b. swi kongomisiwa eka Palamende, Palamende ya Rixaka kumbe Huvo, swi fanele ku tekiwa tanihi loko swi vula Palamende, Palamende ya Rixaka kumbe Huvo yo Tiko ya Swifundzankulu ehansi ka Vumbiwa byintshwa;
c. swi kongomisiwa eka Presidente, Xandla xa Presidente, Holobye, Xandla xa Holobye kumbe Khabinete, swi fanele ku tekiwa tanihi loko swi vula Presidente, Xandla xa Presidente, Holobye, Xandla xa Holobye kumbe Khabinete ehansi ka Vumbiwa byintshwa, ku ya hi mhaka ya 9 ya Xedulu xa leyi;
d. Presidente wa Huvo, swifanele ku tekiwa tanihi loko swi vula Mutshama xitulu wa Huvo ya Rixaka ya swifunzankulu;
e. swi kongomisiwa eka Huvo yo endla milawu ya Xifundzankulu, Holobyenkulu Huvonkulu kumbe Xirho xa Huvonkulu ya xifundzankulu, swi fanele ku tekiwa tanihi loko swi vula mfumo wa milawu wa xifundzankulu, Holobyenkulu, Huvonkulu kumbe Xirho xa Huvonkulu ehansi ka Vumbiwa byintshwa, ku ya hi mhaka ya 12 ya Xedulu leyi; kumbe
f. swi kongomisiwa eka ririmi kumbe tindzimi ta ximfumo, swi fanele ku tekiwa tanihi loko swi vula rihi na rihi ra tindzimi ta ximfumo ehansi ka Vumbiwa byintshwa.
2. Handle ka loko swi nga fambelana na matirhiselo ya kona kumbe swi ri erivaleni leswaku a swi fanelanga, leswi swi vuriwaka eka milawu yihi na yihi leyi ya ha saleke ya mafumelo ya khale –
a. swi kongomisiwa eka Palamende, Yindlo ya Palamende kumbe nhlengeletano ya milawu kumbe nhlengeletano ya Riphabliki kumbe ya tiko-xikaya, swi fanele ku tekiwa tanihi loko swi vula –
i. Palamende ehansi ka Vumbiwa byintshwa, loko ku tirhisiwa ka milawu yeleyo a yi averiwile kumbe yi nyikiwile hi ku landza Vumbiwa byo rhanga kumbe Xedulu xa leyi, eka huvonkulu ya rixaka; kumbe
ii. Huvo yo endla milawu ya Xifundzankulu wa xifundzankulu xo karhi loko mafambiselo ya milawu yeleyo yi averiwile kumbe ku nyiketiwile hi ku landza Vumbiwa byo rhanga kumbe Xedulu leyi eka huvonkulu ya xifundzankulu; kumbe
b. swi kongomisiwa eka Presidente wa Tiko, Holobye mutirhi nkulu wa makungu un’wana, Khabinete, Huvo ya Vaholobye kumbe huvonkulu ya Riphabliki kumbe ya xikaya, swi fanele ku tekiwa tanihi loko swi vula –
i. Presidente ehansi ka Vumbiwa lebyintshwa, loko mafambiselo ya milawu yaleyo ya averiwile kumbe ya nyikiwile hi ku landza Vumbiwa bya khale kumbe Xedulu leyi eka huvonkulu ya xifundzankulu
ii. Holobyenkulu wa xifundzankulu ehansi ka Vumbiwa lebyintshwa, loko mafambiselo ya milawu yaleyo ya averiwile kumbe ya nyikiwile hi ku landza Vumbiwa lebya khale kumbe Xedulu leyi eka huvonkulu ya xifundzankulu.

4. Palamende ya Rixaka
1. Munhu wihi na wihi loyi a ri xirho kumbe mukhomi wa ntirho eka Nhlengeletano ya Tiko ya Milawu xikan’we loko Vumbiwa byintshwa byi sungula ku tirha, u va xirho kumbe mukhomi wa ntirho wa Palamende ya Rixaka ehansi ka Vumbiwa byintshwa, na ku khoma hofisi tanihi xirho kumbe mukhomi wa ntirho hi ku landza Vumbiwa lebyintshwa.
2. Palamende ya Rixaka tanihi laha yi vumbiweke hi ku landza nchumu lowu wa (1) yi fanele yi tekiwa tanihi leyi nga hlawuriwa ehansi ka Vumbiwa lebyintshwa hi nkarhi lowu helaka hi siku ra 30 Dzivamisoko 1999.
3. Palamende ya Rixaka yi vumbiwa hi swirho swa 400 eka nkarhi wa yona wo tirha lowu helaka hi 30 Dzivamisoko 1999, ku ya hi xiyenge xa 49(4) xa Vumbiwa byintshwa.
4. Milawu ya mafambiselo ya Palamende ya Rixaka leyi a yi tirha loko Vumbiwa byintshwa byi sungula ku tirha, yi ya emahlweni no tirha, ku ya hi hundzuluxo wihi na wihi kumbe ku herisa.

5. Ntirho lowu nga si helaka emahlweni ka Palamende
1. Ntirho wihi na wihi lowu nga si helaka wu nga mahlweni ka Palamende ya Rixaka loko Vumbiwa byintshwa byi nga si sungula ku tirha wu fanele wu ya emahlweni ku ya hi Vumbiwa byintshwa.
2. Ntirho wihi na wihi lowu nga si helaka emahlweni ka Huvo loko Vumbiwa byintshwa byi sungula ku tirha, wu fanele wu yisiwa eka Huvo ya Rixaka ya Swifundzankulu, naswona huvo yi fanele yi yisa emahlweni ntirho walowo hi ku landza Vumbiwa lebyintshwa.

6. Nhlawulo wa Palamende ya Rixaka
1. Ku hava nhlawulo wa Palamende ya Rixaka lowu nga khomiwaka ku nga si fika 30 Dzivamusoke 1999. handle ka loko Palamende yi herisiwile hi ku landza xiyenge xa 50 (2) endzhaku ka ku pfumaleka ka ntshembho eka Presidente hi ku landza xiyenge xa 102 (2) xa Vumbiwa lebyintshwa.
2. Xiyenge xa 50 (1) xa Nawu wa Vumbiwa wuntshwa xi yimisiwile ku fikela hi ti 30 Dzivamisoko 1999.
3. Handle ka ku herisiwa ka Vumbiwa lebya khale, Xedulu ya 2 eka Vumbiwa byebyo tanihi leswi yi nga hundzuluxiwa hi “Annexure A”eka Xedulu leyi yi tirha -
a. eka nhlawulo wo sungula wa Nhlengeletano ya Milawu ehansi ka Vumbiwa byintshwa;
b. eka ku lahlekeriwa ka vuxirho bya Nhlengeletano ya Milawu eka matshamelo ya timhaka handle ka lawa ya nga nyikiwa eka xiyenge xa 47 (3) xa Vumbiwa lebyintshwa; na
c. ku siva swivandla eka Nhlengeletano ya Milawu, na ku tatisa, ku pfuxeta na ku tirhisiwa ka nxanxamelo wa vandla ku tata swivandla swa mitirho, ku kondza nhlawulo wa vumbirhi wa Nhlengeletano ya Milawu ehansi ka Vumbiwa byintshwa.
4. Xiyenge xa 47(4) xa Vumbiwa lebyintshwa xi yimisiwile ku fikela nhlawulo wa vumbirhi wa Nhlengeletano ya Milawu ehansi ka Vumbiwa lebyintshwa.

7. Huvo ya Rixaka ya Swifundzankulu
1. Eka nkarhi lowu fikelaka xikan’we-kan’we loko ntshamo wo sungula wa Huvo yo endla milawu ya Xifundzankulu yi khomiwa endzhaku ko hlawuriwa ka wona ro sungula ehansi ka Vumbiwa byintshwa –
a. ndzinganelano wa vuyimeri bya Minhlangano endzeni ka vurhumiwa eka Huvo ya Rixaka ya Swifundzankulu wu fanele ku ringanana na ndzinganelano lowu eka wona vasinetara va 10 va xifundzankulu a va hlawuriwile hi ku landza xiyenge xa 48 xa Vumbiwa byo rhanga;
b. maaviwelo ya varhumiwa va nkarhi hinkwavo na varhumiwa vo hlawuleka eka Minhlangano leyi yimeriweke eka mfumo wa milawu wa xifundzankulu;ya hi ndlela leyi landzelaka:

Xifundzankulu	Vurhumiwa bya Nkarhi Hinkwawo	Vurhumiwa byo Hlawuleka
1. Kapa Vuxa	ANC 5, NP 1	ANC 4
2. Free State	ANC 4, FF 1, NP 1	ANC 4
3. Gauteng	ANC 3, DP 1, FF 1, NP 1	ANC 3, NP 1
4. KwaZulu-Natal	ANC 1, DP 1, IFP 3, NP 1	ANC 2, IFP 2
5. Mpumalanga	ANC 4, FF 1, NP 1	ANC 4
6. Kapa N’walungu	ANC 3, FF 1, NP 2	ANC 2, NP 2
7. Limpopo	ANC 6	ANC 4
8. N’walungu Vupeladyambuu	ANC 4, FF 1, NP 1	ANC 4
9. Kapa Vupeladyambu	ANC 2, DP 1, NP 3	ANC 1, NP 3

2. Nhlangano lowu yimeriweke eka Huvo yo endla milawu ya Xifundzankulu –
a. wu fanele ku langha varhumiwa bya wona bya nkarhi hinkwawo vo huma exikarhi ka vanhu lava a va ri vasinetara loko Vumbiwa byintshwa byi sungula ku tirha naswona va kumekaka leswaku va tirha tanihi varhumiwa va nkarhi hinkwawo; naswona
b. wu nga ha langha van’wana vanhu ku va varhumiwa va nkarhi hinkwawo ntsena loko ku ri hava kumbe ku kumekaka nhlayo leyi nga ringanangiki ya khale ka vasinetara va wona.
3. Huvo yo endla milawu ya Xifundzankulu yi fanele ku thola varhumiwa va yona va nkarhi hinkwawo hi ku ya hi ku langha ka mintlawa.
4. Timhaka ntsongo ta (2) na (3) ti tirha ntsena eka ku thoriwa ko sungula ka varhumiwa va nkarhi hinkwawo eka Huvo ya Rixaka ya Swifundzankulu.
5. Xiyenge xa 62(1) xa Vumbiwa lebyintshwa a xi tirhi eka ku langhiwa na ku thoriwa ka khale ka vasinetara tanihi varhumiwa va nkarhi hinkwawo hi ku landza mhaka leyi.
6. Milawu ya mafambiselo ya Huvo leyi tirhaka xikan’we ’we loko Vumbiwa byintshwa byi sungula ku tirha, yi fanele ku tirhisiwa hi mayelana na ntirho wa Huvo ya Rixaka ku fikela laha yinga tirhisiwaka, hi ku landza vuhundzuluxi byihi na byihi kumbe ku herisa.

8. Khale ka Vasinetara
1. Khale ka musinetara loyi a nga thoriwangiku tanihi murhumiwa wa nkarhi hinkwawo eka Huvo ya Rixaka ya Swifundzankulu u na mfanelo yo va xirho lexi heleleka lexi vhotaka xa Huvo yo endla milawu ya Xifundzankulu lexi ku humaka eka xona munhu yoloye a langiweke ku va sinetara hi ku landza xiyenge xa 48 xa Vumbiwa lebya khale.
2. Loko khale ka sinetara a langa leswaku a nga vi xirho xa Huvo yo endla milawu ya Xifundzankulu, munhu yaloye u tekiwa ari loyi a nga lan’wa kuva musinetara ku nga si fika siku leri Vumbiwa byi nga sungula ku tirha hi rona.
3. Miholo, timali ta mpfuneto na swipfuno swa khale ka musinetara loyi a thoriweke tanihi murhumiwa wa nkarhi hinkwawo kumbe tanihi xirho xa Huvo yo endla milawu ya Xifundzankulu a swi nge hungutiwi hi xivangelo ntsena xa ku thoriwa koloko.

9. Huvonkulu ya rixaka
1. Un’wana na un’wana loyi a ri Presidente, Xandla xa Presidente, Holobye kumbe Xandla xa Holobye ehansi ka Vumbiwa bya khale loko lebyintshwa byi sungula ku tirha, u ya emahlweni no tirha hi ku landza Vumbiwa lebyintshwa, kambe ku ta landzeleriwa mhaka-ntsongo ya (2).
2. Ku fikela hi ti 30 Dzivamisoko 1999, swiyenge swa 84, 89, 90, 91, 93 na 96 swa Vumbiwa lebyintshwa swi fanele ku tekiwa swi hlayeka tanihi laha swi hlamuseriweke eka‘Annexure’B ya Xedulu leyi.
3. Mhaka-ntsongo ya (2) a yi siveli Holobye la ri sinatara loko Vumbiwa lebyintshwa byi sungula ku tirha ku ya emahlweni tanihi Holobye leswi hlamuseriweke eka xiyenge xa 9 (1) (a) xa Vumbiwa lebyintshwa, tanihi laha xiyenge xelexo xo hlayekaka xiswona eka‘Annexure’B.

10. Milawu ya Swifundzankulu
1. Munhu wihi na wihi la a ri xirho kumbe mukhomi wa ntirho eka Huvo yo endla milawu ya Xifundzankulu loko Vumbiwa lebyintshwa byi sungula ku tirha, u va xirho kumbe mukhomi wa hofisi ya Huvo yo endla milawu ya Xifundzankulu xexo ehansi ka Vumbiwa lebyintshwa, na ku khoma hofisi tanihi xirho kumbe mukhomi wa ntirho hi ku landza Vumbiwa lebyintshwa naswona vumbiwa bya xifundzankulu xihi na xihi lebyi nga ta tirhisiwa.
2. Huvo yo endla milawu ya Xifundzankulu tanihi laha wu vumbiweke hi ku landza mhaka-ntsongo ya (1) wu fanele ku tekiwa tanihi lowu hlawuriweke ehansi ka Vumbiwa lebyintshwa ku ringana nkarhi lowu helaka hi 30 Dzivamisoko 1999.
3. Eka nkarhi wa wona lowu helaka hi 30 Dzivamisoko 1999, na hi ku ya hi xiyenge xa 108(4) Huvo yo endla milawu ya Xifundzankulu yi vumbiwa hi nhlayo ya swirho leswi kumeriweke Palamende yaleyo ehansi ka Vumbiwa lebya khale ku katsa na nhlayo ya vasinetara va khale lava va nga va swirho swa Palamende hi ku landza mhaka ya 8 ya Xedulu leyi.
4. Milawu ya mafambiselo ya Huvo yo endla milawu ya Xifundzankulu leyi tirhaka loko Vumbiwa byintshwa byi sungula ku tirha, yi ya emahlweni no tirha, ku ya hi hundzuluxo wihi na wihi kumbe ku herisa.

11. Mihlawulo ya Tihuvo to endla Milawu ta Swifundzankulu
1. Handle ka ku herisiwa ka Vumbiwa bya khale, Xedulu xa2 ya Vumbiwa rolero, tanihi laha yi hundzuluxiweke hi ‘Annexure’A xa Xedulu leyi, xa tirha –
a. eka nhlawulo wo sungula wa Huvo yo endla milawu ya Xifundzankulu ehansi ka Vumbiwa lebyintshwa.
b. eka ku lahlekeriwa ka vuxirho eka mfumo wa milawu eka matshamelo ya timhaka handle ka lama ma nyikiweke eka xiyenge xa 106(3) xa Vumbiwa byintshwa; na
c. eka ku tata swivandla swa mitirho eka mfumo wa milawu, na ku tatisa, ku pfuxeta na ku tirhisiwa ka nxaxamelo wa Minhlangano ya tipolitiki yo tata swivandla, ku kondza ku va na nhlawulo wa vumbirhi wa mfumo wa milawu ehansi ka Vumbiwa lebyintshwa.
2. Xiyenge xa 106(4) xa Vumbiwa lebyintshwa xa yimisiwile hi ku landza Huvo yo endla milawu ya Xifundzankulu ku kondza ku fika nhlawulo wa vumbirhi wa Palamende ehansi ka Vumbiwa lebyintshwa.

12. Tihuvonkulu ta swifunzankulu
1. Munhu wihi na wihi la ri Holobyenkulu kumbe xirho xa Huvonkulu ya xifundzankulu loko Vumbiwa lebyintshwa byi sungula ku tirha, u ya emahlweni no khoma ntirho wolowo hi ku landza Vumbiwa byintshwa na Vumbiwa byihi na rihi ra xifundzankulu leri ri nga vaka ri vekiwile ku va nawu, kambe ku ya hi Mhaka ntsongo ya (2).
2. Ku kondza Holobyenkulu la hlawuriweke endzhaku ka nhlawulo wo sungula wa Huvo yo endla milawu ya Xifundzankulu ku ya hi Vumbiwa byintshwa a sungula ku tirha, kumbe loko xifundzankulu xi veka vumbiwa ra xona ku va nawu, xihi na xihi eka xona loxi rhangaka, swiyenge swa 132 na 136 swa Vumbiwa byintshwa swi fanele ku tekiwa swi hlayeka tanihi laha swi hlamuseriweke eka‘Annexure’C xa Xedulu leyi.

13. Mavumbiwa ya Swifundzankulu
Vumbiwa ra xifundzankulu leri pasisiweke loko Vumbiwa byintshwa byi nga si sungula ku tirha ri fanele ku landzelela xiyenge xa 143 xa Vumbiwa byintshwa.

14. Ku nyikiwa ka milawu eka Swifundzankulu
1. Milawu hi mayelana na mhaka leyi welaka endzeni ka ndhawu ya ntirho leyi longoloxiweke eka Xedulu xa 4 kumbe ya 5 ta Vumbiwa byintshwa naswona leyi, loko Vumbiwa byintshwa byi sungula ku tirha, a yi fambisiwa hi vulawuri lebyi nga ndzeni ka huvonkulu ya rixaka, yi nga ha nyiketiwa hi Presidente, hi xitiviso, eka vulawuri lebyi nga ndzeni ka huvonkulu ya xifundzankulu lebyi byi hlawuriweke hi Huvonkulu ya xifundzankulu xelexo.
2. Ku fikela laha swi lavekaka ku va ku nyiketiwa milawu ku ya hi Mhakantsongo ya (1) ku va swi tirhiwa hi ku nyawula, Presidente, hi xitiviso, a nga ha –
a. hundzuluxa kumbe ku lulamisa milawu ku endlela ku lawula mahlamuseriwele ya yona kumbe matirhiselo;
b. laha ku nyikiwa ka matimba ku nga tirhiki eka xiphemu xihi na xihi xa milawu hinkwayo, a nga ha herisa na ku veka hi vuntshwa, ku katsiwa na kumbe ku nga katsiwi na mihundzuluxo kumbe ku lulamisiwa loku ku vuriwaka eka ndzimana ya (a), ka yalawo ya makungu ya yona lama eka wona ku nyikiwa ka matimba ku tirhaka kumbe ku fikela laha ku nyikiwa kwaloko ka matimba ku tirhaka eka yona; kumbe
c. ku lawula mhaka yihi na yihi yin’wana leyi lavekaka hikokwalaho ka xivangelo xa ku nyikiwa ka matimba yalawo, ku katsa na ku hundziseriwa kumbe ku rhumeriwa ka vatirhi, kumbe ku hundziseriwa ka rifuwo, swikweleti,timfanelo na swiboho, eka kumbe ku huma eka mfumo wa rixaka kumbe waxifundzankulu kumbe ndzawulo yihi na yihi ya mfumo, mafambiselo,vutlrhari bya vuhlayiseki kumbe vandla rin’wana.
3. a. Khopi ya xitiviso xin’wana na xin’wana lexi humesiwaka hi ku landza Mhaka ntsongo ya (1) kumbe ya (2) yi fanele ku yisiwa eka Palamende ya Rixaka na Huvo ya Rixaka ya Swifundzankulu ku nga si hela masiku ya 10 ya ku hangalasiwa ka xitiviso.
b. Loko Palamende ya Rixaka na Huvo ya Rixaka hi xiboho ti nga pfumeleli xitiviso kumbe kungu rihi na rihi ra xona, xitiviso xelexo kumbe kungu ri hundzela hi nkarhi, kumbe handle ko khumba –
i. ku tirha ka nchumu wihi na wihi lowu endliweke hi ku landza xitiviso xelexo kumbe kungu ri nga si helela hi nkarhi;
ii. kumbe mfanelo kumbe xifundzho lexi kumiweke kumbe xiboho kumbe nandzu leri rhwariweke xi nga si helela hi nkarhi.
4. Loko matimba yo endla milawu ya nyikiwa ku ya hi Mhaka ntsongo ya (1), xihi na xihi tekiwa tanihi loko ku ri leswi kongomisiwaka eka vulawuri lebyi ya nyikeweke eka byona.
5. Ntirho wihi na wihi wa milawu ehansi ka xiyenge xa 235 (8) wa Vumbiwa bya khale, ku katsa ku cinciwa, ku amukeriwa kumbe ku herisa na ku pfumelela ra vumbirhi nawu wihi na wihi na goza rihi na rihi leri tekiweke eka xiyenge xexo, swi tekiwa swi ri leswi nga endliwa ehansi ka mhaka leyi.

15. Milawu leyi nga kona yi welaka ehandle ka matimba yo endla milawu ya Palamende
1. Vulawuri lebyi welaka endzeni ka huvonkulu ya rixaka lebyi fambisaka milawu yihi na yihi leyi welaka ehandle ka matimba yo endla milawu ya Palamende loko Vumbiwa byintshwa byi sungula ku tirha byi tshama byi ri lebyi ngana vuswikoti ku fambisa milawu yaleyo ku kondza byi nyikiwa vulawuri lebyi nga endzeni ka huvonkulu ya xifundzankulu hi ku landza mhaka ya 14 ya Xedulu leyi.
2. Mhaka ntsongo ya (1) yi hundzela hi ntirho malembe mambirhi endzhaku ka loko Vumbiwa lebyintshwa byi sungurile ku tirha.

16. Tikhoto
1. Khoto yin’wana na yin’wana ya nawu ku katsa na tikhoto ta varhangeri va xintu leti a tiri kona loko Vumbiwa lebyintshwa byi sungula ku tirha, ti ya emahlweni ti tirha, na ku tirhisa vululami hi ku landza milawu leyi tirhaka eka tona, naswona munhu wihi na wihi loyi a nga khoma hofisi tanihi muofisiri wa vululami u ya emahlweni a khoma hofisi hi ku landza milawu leyi tirhaka ya hofisi yaleyo, hi ku ya hi -
a. ku cinca kwihi na kwihi ku herisiwa ka milawu yaleyo; na
b. hi ku fambelana na Vumbiwa byintshwa.
2. a. Khoto ya Vumbiwa leyi tumbuluxiweke hi Vumbiwa bya khale yi va Khoto ya Vumbiwa ehansi ka Vumbiwa lebyintshwa.
b. ………..

[Xiyengentsongo xa (b) xi susiwile hi x. 20 (a) xa Nawu wo Cinca Vumbiwa wa Vutsevuwa 2001.]

3. a. Xiyenge xa Swivilelo xa Khotonkulu ya Afrika Dzonga xi va Khoto ehansi ka Vumbiwa byintshwa.
b. …………..

[Mhakantsongo ya (b) xi susiwile hi x. 20 (a) xa Nawu wo Cinca Vumbiwa wa Vutsevu wa 2001.]

4. a. Xiyenge xa xifundzha kumbe xa muganga xa Khotonkulu ya Afrika Dzonga kumbe khoto nkulu ya tiko xikaya kumbe xiyenge xa ntolovelo xa khoto yeleyo, xi hundzuka Khoto Nkulu ehansi ka Vumbiwa byintshwa ku nga ri na ku cinca ka ndhawu ya matirhelo, hi ku landza ku tiyisisa loku nga le ka xiyengentsongo xa (6).
b. Munhu wihi na wihi la tirhaka kumbe la tirhaka tanihi Presidente wa Vuavanyisi, Xandla xa Presidente wa Vuavanyisi kumbe muavanyisi wa khoto laha swi boxiweke eka ndzimana ya (a) loko Vumbiwa byintshwa byi sungula ku tirha, u va Presidente wa Vuavanyisi, Xandla xa Muavanyisi kumbe muavanyisi wa khoto yeleyo ehansi ka Vumbiwa byintshwa, hi ku landza ku tiyisisa loku nga le ka xiyengentsongo xa (6).
5. Handle ka loko swi nga fambelana na matirhiselo ya kona kumbe swi ri erivaleni leswaku a swi fambelana, leswi vuriwaka eka milawu yihi na yihi kumbe endlelo swi kongomisiwa eka –
a. Khoto ya Vumbiwa ehansi ka Vumbiwa bya khale, swi fanele ku tekiwa tanihi loko swi vula Khoto ya Vumbiwa ehansi ka Vumbiwa byintshwa;
b. Rhavi ra Swivilelo ra Khotonkulu ya Afrika Dzonga, swi fanele ku tekiwa tanihi loko swi vula Khotonkulu yo endla xikombelo; na
c. rhavi ra xifundzankulu kumbe ra ndhawu ra Khotonkulu ya Afrika Dzonga kumbe Khotonkulu ya tiko-xikaya kumbe rhavi hi ku angarhela ra khoto yaleyo ri fanele ri tekiwa tanihi loko swi vula Khoto ya le Henhla.
6. a. Hi ku hatlisa loko swi koteka endzhaku ka loko Vumbiwa byintshwa byi sungule ku tirha, tikhoto hinkwato, ku katsa na xivumbeko xa tona, mavumbiwelo, matirhelo na vulawuri bya tona na milawu hinkwayo leyi yelanaka, swi fanele ku hlanganisiwa hi xikongomelo xo simeka endlelo ra vuavanyisi lebyi fanelaka eka swilaveko swa Vumbiwa byintshwa.
b. Xirho xa Khabinete lexi nga na vutihlamuleri bya mafambiselo ya vululami, lexi tirhaka endzhaku ko tsundzuxana na Khomixini ya Mitirho ya Vuavanyisi, xi fanele ku fambisa ku hlanganisiwa ka mitirho loku languteriweke eka ndzimana ya (a).
7. a. Un’wana na un’wana la tirhaka ehofisini, loko Nawu wa Vumbiwa bya Riphabliki ra Afrika Dzonga wo Cinca, 2001, wu sungula ku tirha, hi ndlela leyi -
i. Presidente wa Khoto ya Vumbiwa, u hundzuka Muavanyisi Nkulu tanihi leswi bohiweke eka xiyenge xa 167 (1) xa Vumbiwa byintshwa;
ii. Xandla xa Presidente wa Khoto ya Vumbiwa, u hundzuka Xandla xa Muavanyisi Nkulu tanihi leswi bohiweke eka xiyenge xa 167 (1) xa Vumbiwa byintshwa;
iii. Muavanyisi Nkulu, u hundzuka Presidente ya Khoto Nkulu ya Swivilelo leswi bohiweke eka xiyenge xa 168 (1) xa Vumbiwa byintshwa;
iv. Xandla xa Muavanyisi Nkulu, xi hundzuka Xandla xa Presidente ya Khotonkulu ya Swivilelo tanihi leswi swi vekiweke eka xiyenge xa 168 (1) xa Vumbiwa lebyintshwa.
b. Milawu hinkwayo, swinawana kumbe maendlelo laya nga endliwa hi Presidente ya Khoto ya Vumbiwa kumbe Muavanyisinkulu leyi ayi tirha ku nga si sunguriwa ku Cinciwa Nawu wa Vumbiwa bya Riphabliki ra Afrika Dzonga wa 2001, yi ya emahlweni yi tirha ku kondza yi herisiwa kumbe ku hundzuluxiwa.
c. Handle ka loko swi nga fambisani na vundzeni kumbe swi fanerile, ku hundzisela ka nawu wihi na wihi kumbe endlelo ra Muavanyisi Nkulu kumbe Presidente ya Khoto ya Vumbiwa, swi fanele ku hundziseriwa eka Muavanyisi Nkulu tanihi leswi bohiweke eka xiyenge xa 167 (1) xa Vumbiwa byintshwa.

[Mhakantsongo ya (7) xi engeteriwile hi x. 20 (b) xa Nawu wo Cinca Vumbiwa wa Vutsevu wa 2001.]

17. Milandzu leyi nga si ku tengiwaka etikhoto
Milandzu leyi aya ha yimerile ku tengiwa emahlweni ka khoto loko Vumbiwa lebyintswa byi sungula ku tirha, yi fanele yi vekiwa tanihi loko Vumbiwa lebyintshwa byi nga se pfumeleriwa, handle ka loko ku tsakela ka vululami ku hlamusela hi ndlela yin’wana.

18. Matimba ya vuchuchisi
1. Xiyenge xa 108 xa Vumbiwa byo rhanga xi ya emahlweni no tirha ku kondza Nawu wa Palamende lowu languteriiweke eka xiyenge xa 179 xa Vumbiwa loko byi sungula ku tirha. Mhaka ntshongo leyi a yi khumbhi ku thoriwa ka Mulawuri wa Vuchuchisi wa Rixaka hi ku landza xiyenge xa 179.
2. Gqweta-jenerala la khomeke ntirho loko Vumbiwa byintshwa byi sungula ku tirha, u ya emahlweni no tirha hi ku landza milawu leyi vekiweke leyi tirhaka eka xiyimo xelexo xa ntirho, ku ya hi Mhaka ntsongo ya (1).

19. Swihlambanyo na switiyisiso
Munhu la yaka emahlweni no tirha hi ku landza Xedulu leyi naswona la tekeke xihlambanyo xa ntirho wolowo kumbe a endleke xitiyisiso xo xiximeka ku ya hi Vumbiwa ro rhanga, a nga bohiwi ku engeta xihlambanyo xa ntirho kumbe xitiyisiso xo xiximeka ku ya hi Vumbiwa byintshwa.

20. Swivandla swin’wana swa Vumbiwa
1. Eka xiyenge lexi ‘vandla ra vumbiwa’swi vula –
a. Musirheleri wa Vanhu;
b. Khomixini ya Timfanelo ta Ximunhu ya Afrika Dzonga;

[Ndzimana. (b) yi cinciwile hi x. 4 xa Nawu wo Cinca Vumbiwa wa Vumbirhi wa 1998.]

c. Khomixini ya Ndzingano wa Rimbewu;
d. Jenerali wa Tinkota;
e. banginkulu ya Afrika Dzonga;
f. Khomixini ya Timali na Timhaka tin’wana ta Timali;
g. Khomixini ya Mitirho ya Vuavanyisi; kumbe
h. Huvo yo Angarhela ya Tindzimi ya Afrika Dzonga.
2. Vandla rihi na rihi leri tirhaka hi vumbiwa leri simekiweke hi ku landza Vumbiwa bya khale ri ya emahlweni no tirha hi ku landza milawu leyi tirhaka eka rona, naswona munhu wihi na wihi la khomeke ntirho tanihi xirho xa Khomixini, xirho xa huvo ya Bangi ya le Xikarhi, kumbe Huvo yo Angarhela ya Tindzimi ya Afrika Dzonga na Musirheleri wa Vanhu kumbe Mukamba–Tinkonta Jenerala loko Vumbiwa byintshwa byi sungula ku tirha u ya emahlweni na ku khoma ntirho hi ku landza milawu leyi tirhaka eka ntirho wolowo, ku ya hi –
a. ku cinca kwihina kwihi kumbe ku herisa ka nawu wolowo; na
b. ku fambelana na Vumbiwa byintshwa.
3. Swiyenge swa 199(1), 200(1), (3) na (5) ku fika eka (11) na 201 ku fika eka 206 swa Vumbiwa lebya khale, swi ya emahlweni swi tirha ku kondza swi herisiwa hi Nawu wa Palamende lowu nga pasisiwa hi ku landza xiyenge xa 75 xa Vumbiwa lebyintshwa.
4. Swirho swa Khomixini ya Mitirho ya Vululami leswi hlamuseriwaka eka xiyenge xa 105 (1)(h) xa Vumbiwa bya khale swa yima ku va swirho swa Khomixini, loko swirho leswi vuriweke eka xiyenge 178(I)(i) xa Vumbiwa byintshwa swi thoriwile.
5. a. Huvo ya Volkstaat yi simekiwile hi ku landza Vumbiwa bya khale yi ya mahlweni no tirha hi ku landza milawu leyi nga kona, naswona mani na mani la tirhaka tanihi xirho xa Huvo loko Vumbiwa byintshwa byi sungula ku tirha, u ya emahlweni no khoma ntirho wolowo hi ku landza milawu leyi tirhaka eka xiyimo xexo ku ya hi -
i. hundzuluxo wihi na wihi kumbe ku herisiwa ka milawu; na
ii. ku fambelana na Vumbiwa byintshwa.
b. Swiyenge swa 184 A na 184 B (1) (a), (b) na (d) swa Vumbiwa bya khale swi ya emahlweni no tirha ku kondza swi herisiwa hi Nawu wa Palamende lowu pasisiweke hi ku landza xiyenge xa 75 xa Vumbiwa byintshwa.

21. Ku nghenisiwa ka milawu leyi lavaka hi Vumbiwa lerintshwa
1. Laha Vumbiwa byintshwa byi lavaka ku nghenisiwa eka milawu ya rixaka na ya Swifundzankulu, milawu yeleyo yi fanele ku vekiwa hi vulawuri lebyi faneleke ka ha ri na nkarhi lowu ringaneke wa siku leri Vumbiwa lebyintshwa byi nga sungula ku tirha.
2. Xiyenge xa 198(b) xa Vumbiwa byintshwa a xi nge tirhisiwi ku fikela loko nawu lowu nga le ka xiyenge xexo wu nghenisiwile.
3. Xiyenge xa 199(3)(a) xa Vumbiwa byintshwa a xi fanelanga ku tirhisiwa ku nga si hela tin’hweti tinharhu endzhaku ka loko milawu leyi languteriweke eka xiyenge xexo yi pfumeleriwile.
4. Nawu wa tiko wa xiyenge xa 217 (3) wa Vumbiwa byintshwa wu fanele ku nghenisiwa ku nga si hela malembe manharhu ku suka eka siku leri Vumbiwa byintshwa byi sunguleke ku tirha, kambe ku va milawu leyi yi nga ri kona hi nkarhi lowu a swi siveli ku simekiwa ka pholisi leyi ku vulavuriwaka hi yona eka xiyenge xa 217 (2).
5. Ku fikela loko Nawu wa Palamende lowu boxiweke eka xiyenge xa (65)(2) xa Vumbiwa byintshwa wu nghenisiwa, Huvo yo endla milawu ya Xifundzankulu xin’wana na xin’wana yi nga kambisisa endlelo ra yona ku ya hi vulawuri eka vurhumiwa bya yona ku vhota ematshan’weni ya yona eka Huvo ya Rixaka ya Swifundzankulu
6. Ku fikela loko nawu lowu boxiweke eka xiyenge xa 229 (1) (b) xa Vumbiwa byintshwa xi nghenisiwa, masipala wu ta tshama wu ri na vuswikoti byo hakerisa xibalo, ndzhuvo kumbe ntirho lowu wu nyikiweke matimba hi Vumbiwa ku wu endla loko Vumbiwa byi sungula ku tirha.

22. Vun’we bya Rixaka na ndzivalelano
1. Hambileswi ku nga na mukungu wahi na wahi man’wana ya Vumbiwa byintshwa na handle ka ku herisiwa ka Vumbiwa bya khale, makungu hinkwawo laya yelanaka na ndzavalelano laya nga kona eka Vumbiwa lebya khale ehansi ka nhlokomhaka “Vun’we bya Rixaka na Ndzivalelano” swi tekiwi swi ri xiphemu xa Vumbiwa byintshwa hi xikongomelo xa Nawu wo Tlakusa Vun’we bya Rixaka na Ndzivalelano, wa 1995 Nawu wa 34 wa 1995), tanihi laha wu hundzuluxiweke hokona ku katsa na swikongomelo swa matirhelo.
2. Hi xikongomelo xa mhakantsongo ya (1), siku ra “6 N’wendzamhala 1993” laha swi tikombaka eka swilaveko swa Vumbiwa bya khale ehansi ka nhlokomhaka ya “Vun’we bya Rixaka na Ndzivalelano”, swi fanele ku hlayiwa tanihi “11 Mudyaxihi 1994”.

[Mhakantsongo ya (2) yi engeteriwile hi s 3 xa Nawu wo Cinca Vumbiwa wo sungula wa 1997.]

23. Nawumbisi wa Timfanelo
1. Milawu ya rixaka leyi boxiweke eka swiyenge swa 9 (4), 32 (2) na 33 (3) ya Vumbiwa lerintshwa yi fanele ku nghenisiwa ku nga si hela malembe manharhu ku sukela hi siku leri Vumbiwa byi sunguleke ku tirha.
2. Ku fikela loko milawu leyi boxiwke eka swiyenge swa 32(2) na 33(3) swa Vumbiwa lerintshwa yi nghenisiwa -
a. xiyenge xa 32(1) xi fanele ku tekiwa xi hlayeke hi ndlela leyi landzelaka—

“(1) Munhu un’wana na un’wana u na mfanelo yo fikelela mahungu hinkwawo lama nga mavokweni ya mfumo kumbe xihi na xihi xa swirho swa wona eka xiyenge xihi na xihi xa mfumo ku fikela laha mahungu yalawo ya lavekaka ku endlela ku tirhisiwa kumbe ku sirheleriwa ka timfanelo ta vona.”; na

b. xiyenge xa 33(1) na (2) swi fanele ku tekiwa swi hlayeka hi ndlela leyi landzelaka -

“Munhu un’wana na un’wana u na mfanelo ya—
(a) endlelo leri landzaka Nawu wa mafambiselo laha tihi na tihi ta timfanelo ta yena kumbe swilaveko swi khumbekaka kumbe ku xungetiwa;
(b) endlelo leri lulameke ra mafambiselo laha tihi na tihi ta timfanelo ta yena kumbe leswi a swi languteleke hi ku landza nawu swi khumbekaka kumbe ku xungetiwa;
(c) ku nyikiwa tinhlamuselo to tsariwa ta endlelo ra mafambiselo leri khumbhaka yihi na yihi ya timfanelo ta yena kumbe swilaveko handle ka loko swivangelo swa endlelo rolero swi tivisiwile mani na mani; na
(d) endlelo ra mafambiselo leri nga hlamuseriwaka ku va ri lulamile hi tlhelo ra swivangelo leswi swi nykiweke laha yihi na yihi ya timfanelo ta yena ti khumbekaka kumbe ku xungetiwa.”.

3. Swiyenge swa 32(2) na 33(3) swa Vumbiwa byintshwa swi hundzela hi nkarhi loko milawu leyi languteriweke eka swiyenge swileswo, hi ku hambana ka swona, yi nga vekiwi ku va nawu ku nga si hela malembe manharhu Vumbiwa byintshwa byi sungurile ku tirha.

24. Mafambiselo ya vaaki na Mitirho ya vuhlayiseki
1. Swiyenge swa 82(4)(b), 215, 218(1), 219(1), 224 ku fika eka 228, 236(1), (2), (3), (6), (7)(b) na (8), 237(1) na (2)(a) na 239(4) na (5) swa Vumbiwa bya khale swi ya emahlweni no tirha tanihi loko Vumbiwa byo rhanga ri nga herisiwanga, ku ya hi –
a. mihundzuluxo eka swiyenge swoleswo tanihi laha swi vekiweke eka Xikhomanisiwa xa D;
b. ku hundzuluxiwa kumbe ku herisiwa kwihi na kwihi ka swiyenge sweswo hi Nawu wa Palamende lowu pasisiweke hi ku landza xiyenge xa 75 xa Vumbiwa byintshwa; na
c. ku fambelana na Vumbiwa byintshwa.
2. Khomixini ya Mitirho ya vaaki na tiKhomixini ta mitirho ya Swifundzankulu leti vuriwaka eka Kavanyisa ka 13 ka Vumbiwa bya khale ti ya emahlweni no tirha hi ku landza Kavanyisa koloko na milawu leyi vekiweke yi tirhaka eka tona tanihi loko kavanyisa loku ku nga herisiwangi, ku kondza Khomixini na tiKhomixini ta mitirho ya Swifundzankulu ti herisiwa hi Nawu wa Palamende lowu pasisiweke hi ku landza xiyenge xa 75 xa Vumbiwa byintshwa.
3. Ku herisiwa ka Vumbiwa bya khale a swi khumbi xitiviso xihi na xihi lexi pasisiweke ku ya hi xiyenge xa 237(3), xa Vumbiwa bya khale, naswona xitiviso xihi na xihi xo tano xi ya emahlweni no tirha, ku ya hi –
a. ku hundzuluxiwa kumbe ku herisiwa kwihi na kwihi ka milawu; na
b. ku fambelana na Vumbiwa byintshwa.

25. Swo ngetelela eka humesiwa ka tihuvonkulu to endla mialwu
1. Munhu wihi na wihi loyi, loko Vumbiwa byintshwa byi sungula ku tirha, a tirhela xigwevo laha Riphabliki xo tlula 12 wa tin’hweti ku ri hava ndziho, a nga fanelanga ku va xirho xa Palamende ya Rixaka kumbe xa Huvo yo endla milawu ya Xifundzankulu.
2. Ku va munhu a nga ha eneti swilaveko swa vuxirho hi ku landza Mhaka-ntsongo ya (1)–
a. xi hundzela hi nkarhi loko nandzu wu vekiwa etlhelo eka swivilelo, kumbe xigwevo xi hungutiwa hi nkarhi wa swivilelo ku ya eka xigwevo lexi ngari ki na xihlawuhlawu; no
b. hela endzhaku ka ntlhanu wa malembe endzhaku ka loko xigwevo xi herile.

26. Mfumo wa muganga
1. Handle ka swilaveko swa swiyenge swa 151, 155, 156, na 157 swa Vumbiwa byintshwa-
a. swilaveko swa Nawu wo Cinca Mfumo wa Muganga, 1993 (Nawu wa 209 wa 1993), tanihi leswi wu nga cinciwaka nkarhi na nkarhi hi milawu ya tiko leyi fambisaka na Vumbiwa byintshwa, swi tshama swi tirha hi ku landza Huvo ya Masipala ku fikela loko Huvo ya Masipala yo siva Huvo yaleyo yi tiyisisiwile ku va yi hlawuriwile tanihi mbuyelo wa nhlawulo wa mani na mani wa Tihuvo ta timasipala endzhaku ko sungula ku tirha ka Vumbiwa byintshwa; na

[Mhakantsongo ya (a) yi cinciwile hi s. 5 (a) xa Nawu wo Cinca Vumbiwa wa Vumbirhi wa 1998.]

b. murhangeri wa xintu wa muganga u langutisa endlelo ra milawu ya xintu no tshama eka ndhawu leyi nga le ka muganga wolowo, huvo ya xikaya, kumbe muyimeri wa huvo, leswi boxiweke eka nawu wo Cinca wa Mfumo, 1993 naswona leswi nga kumiwa no longoloxiwa eka xiyenge xa 182 xa Vumbiwa bya khale, i ‘ex officio’loyi a faneriweke hikuva xirho xa huvo yeleyo ku fikela laha Huvo ya Masipala yo siva huvo yaleyo yi hlambanyiwa ku va yi hlawuriwile hikwalaho ka nhlawulo wa mani na mani wa Tihuvo ta timasipala endzhaku ko sungula ku tirha ka Vumbiwa byintshwa.

[Mhakantsongo ya (b) yi siviwile hi x. 5 (a) xa Nawu wo Cinca Vumbiwa wa Vumbirhi wa 1998,]

2. Xiyenge xa 245(4) xa Vumbiwa bya khale xi ya emahlweni no tirha ku kondza ku tirhisiwa ka xiyenge xexo ku hela. Xiyenge xa 16 (5) na (6) xa Nawu wo Cinca Mfumo wa Muganga, wa 1993, xi nge herisiwi ku nga si fika 30 Dzivamisoko 2000.

[Mhakantsongo ya (2) yi cinciwile hi x. 5 (b) xa Nawu wo Cinca Vumbiwa wa Vumbirhi wa 1998.]

27. Ku hlayisiwa ka Milawu ya Palamende na Milawu ya Swifundzankulu
Swiyenge swa 82 na 124 swa Vumbiwa byintshwa a swi khumbi ku hlayisiwa ka Milawu ya Palamende kumbe Milawu ya Swifundzankulu leyi pasisiweke Vumbiwa byintshwa byi nga si sungula ku tirha.

28. Ntsariso wa nhundzu ya mfumo leyi nga yimeke ndhawu yin’we
1. Eka ku humesiwa ka xitifikheti hi mulawuri la nga na vuswikoti leswaku nhundzu leyi nga fambiki leyi n’winyi wa yona ku nga mfumo yi vekiwa eka mfumo ku ya hi xiyenge xa 239 xa Vumbiwa bya khale, murhijisitara wa vun’winyi u fanele ku endla xikombelo xexo kumbe ku tiyisisa eka rhijisitara leri faneleke, vun’winyi kumbe tsalwa leri faneleke ku rhijisitara nhundzu leyi nga fambiki hi vito ra mfumo.
2. A ku hakeriwi ndzuvo kumbe swikoxo swin’wana hi tlhelo ra ntsariso hi ku landza mhakantsongo ya (1).