Vumbiwa ra Riphabliki ra Afrika Dzonga/Xedulu ya 3

[Xiyenge xa 3 xi cinciwile hi x s 2 xa Nawu wo Cinca Vumbiwa wa Vumune wa 1999 na hi x. 19 xa Nawu wo Cinca Vumbiwa wa Vutsevu wa 2001, hi x. 3 xa Nawu wo Cinca Vumbiwa wa Vukaye wa 2002 na hi x xa 5 xa nawu wo cinca Vumbiwa wa Vukhumemune wa 2008.]

Xiphemu xa A: Maendlelo ya Nhlawulo ya Vatirhela mfumo ku ya hi Vumbiwa

1. Matirhiselo
1. Endlelo leri andlariweke eka Xedulu xa leyi ra tirha nkarhi wun’wana na wun’wana loko –
a. Palamende ya Rixaka yi hlangana ku hlawula Presidente, kumbe Xipikara kumbe Xandla xa Xipikara wa Nhlengeletano ya Milawu;
b. Huvo ya Rixaka ya Swifundzankulu yi hlangana ku hlawula Mutshama xitulu wa yona kumbe Xandla xa Mutshama xitulu; kumbe
c. Huvo yo endla milawu ya Xifundzankulu yi hlangana ku hlawula Holobyenkulu wa xifundzankulu xelexo kumbe Xipikara kumbe Xandla xa Xipikara wa mfumo wa milawu wolowo.

2. Ku langa Mavito
Munhu la fambisaka eka nhlengeletano leyi eka yona ku tirhaka Xedulu leyi u fanele ku lava leswaku ku hlawuriwa mavito ya vayimela-ku-langwa eka nhlengeletano yeleyo.

3. Swilaveko swa mafundzha
1. Vito leri hlawuriwaka ri fanele ku tsariwa eka fomo leyi vekiweke hi milawu leyi vuriwaka eka endlelo ra 9.
2. Fomo leyi ku tsariwaka eka yona vito ra la langhiwaka yi fanele ku sayiniwa –
a. hi swirho swimbirhi swa Palamende ya Rixaka, loko Presidente kumbe Xipikara kumbe Xandla xa Xipikara wa Nhlengeletano ya Milawu va fanele ku hlawuriwa;
b. hi ku yimela varhumiwa va mbirhi va Swifundzankulu, loko Mutshama xitulu kumbe Xandla xa Mutshama xitulu wa Huvo ya Rixaka ya Swifundzankulu va fanele ku hlawuriwa; kumbe
c. hi swirho swimbirhi swa Huvo yo endla milawu ya Xifundzankulu lexi khumbekaka, loko Holobyenkulu wa xifundzankulu xelexo kumbe Xipikara kumbe Xandla xa Xipikara wa mfumo wa milawu wolowo a fanele ku hlawuriwa.
3. Munhu loyi vito ra yena ri langhiwaka u fanele ku kombisa ku amukela ku langhiwa hi ku sayina ku nga va ku ri fomo yo langela mavito kumbe hi xivumbeko xihi na xihi xo komba ku pfumela xo tsariwa kunene.

4. Ku tivisa mavito ya vayimelakulangwa
Eka nhlengeletano leyi Xedulu leyi yi tirhaka eka yona, munhu la fambisaka u fanele ku tivisa mavito ya vanhu lava nga hlawuriwa tanihi vayimela-ku-langwa, kambe a nga fanelanga ku pfumelela njhekanjhekisano wihi na wihi.

5. Muyimelakulangwa un’we
Loko ku ri na muyimela-ku-langwa un’we, mufambisi wa swona u fanele ku vula munhu yoloye a nga hlawuriwa.

6. Endlelo ra nhlawulo
1. Loko ku ri na vayimela-ku-langwa vo tlula un’we –
a. ku fanele ku endliwa vhoti eka nhlengeletano yeleyo hi baloto ya xihundla;
b. xirho xin’wana na xin’wana lexi nga kona, kumbe loko ku ri nhlengeletano ya Huvo ya Tiko ya Swifundzankulu, xifundzankulu xin’wana na xin’wana lexi yimeriweke, eka nhlengeletano yeleyo, xi fanele ku hoxa vhoti yin’we; naswona
c. munhu la fambisaka ntirho u fanele ku vula muyimela-ku-langwa la kumeke vunyingi bya tivhoti ku va yena la nga hlawuriwa.

7. Endlelo ro humesiwa eka nhlawulo
1. Loko ku ri hava muyimela-ku-langwa la kumaka vunyingi bya tivhoti, muyimela- ku-langwa la kumaka nhlayo ya le hansi-hansi ya tivhoti u fanele ku humesiwa kutani ku endliwa vhoti yin’wana eka vayimela-ku-langwa lava va ha saleke ku ya hi endlelo ya 6. Endlelo leri ri fanele ku endliwa kambe na kambe ku kondza muyimela-ku-langwa a kuma vunyingi bya tivhoti.
2. Loko ku tirhisiwa endlelo ntsongo ya (1), loko vayimela-ku- langwa vambirhi kumbe ku tlula loko un’we-un’we la kumaka nhlayo ya le hansi-hansi ya tivhoti, vhoti ya le tlhelo yi fanele ku endliwa eka vayimela-ku-langwa valavo, kutani yi ngetiwa kambe na kambe tanihi laha swi nga lavekaka ku kuma muyimela-ku-langwa la faneleke ku humesiwa.

8. Tinhlengeletano tin’wana
1. Loko ku ri na vayimela-ku-langwa va mbirhi ntsena, kumbe loko ku sala vayimela- ku-langwa va mbirhi ntsena endzhaku ka loko ku tirhisiwile endlelo ro humesa vayimela-ku-langwa eka nhlawulo, naswona vayimela-ku-langwa valavo va kuma nhlayo leyi fanaka ya tivhoti, nhlengeletano yin’wana nakambe yi fanele ku khomiwa nga si hela masiku ya nkombo, hi nkarhi lowu vekiweke hi munhu la fambisaka.
2. Loko ku khomiwa nhlengeletano yin’wana hi ku landza endlelo ntsongo ra (1), endlelo leri vekiweke eka Xedulu xa leyi ri fanele ku tirhisiwa eka nhlengeletano yeleyo tanihi loko yi ri nhlengeletano yo sungula ya nhlawulo lowu ku vulavuriwaka hawona.

9. Milawu
1. Presidente wa Khoto ya Vumbiwa u fanele ku endla milawu leyi hlamuselaka -
a. endlelo ra tinhlengetetano leti Xedulu leyi yi tirhaka eka tona;
b. mitirho ya munhu wihi na wihi la fambisaka nhlengeletano, na munhu wihi na wihi loyi a pfunaka munhu la nga ku fambiseni;
c. fomo leyi mavito ya vayimela-ku-langwa ya faneleke ku tisiwa hi yona; na
d. ndlela leyi ku vhota swi faneleke ku fambisisiwa xiswona.
2. Milawu leyi ya mafambiselo yi fanele ku tivisiwa hi ndlela leyi Presidente wa Khoto ya Vumbiwa a swi vekisaka xiswona.

Xiphemu xa B: Endlelo ro kumisisa ku Nghenelela ka Nhlangano eka vurhu- miwa bya Xifundzha eka Huvo ya Rixaka ya Swifundzankulu
1. Nhlayo ya vurhumiwa bya xifundzankulu eka Huvo ya Rixaka ya Swifundzankulu lava ntlawa wu faneleke ku va na vona, va fanele ku pimiwa hi ku andzisa nhlayo ya switulu leswi nhlangano wu nga na swona eHuvo yo endla milawu ya Xifundzankulu hi khume no ava mbuyelo wa kona hi nhlayo ya switulu leswi nga ka Palamende ya xifundzha yeleyo, ku katsa na n’we.
2. Loko ku hlayela hi ku landza endlelo ra 1 swi humesa nsalo lowu nga amukelekiki hi varhumiwa lava va averiweke ntlawa hi ku landza endlelo rolero, nsalo wolowo wu fanele ku phikizana na minsalo leyin’wana yi hlengeletekeke eka ntlawa kumbe Minhlangano yihi na yihi yin’wana, kutani varhumiwa vahi na vahi lava va nga aviwangiki eka vurhumiwa va fanele ku averiwa Minhlangano hi ku landzelelana ka nsalo wa le henhla- henhla.
3. Loko lava phikizanaka ku ya hi mhaka ya 2 va ringana, vurhumiwa lebyi nga aviwangi eka vurhumiwa byi fanele ku hangalasiwa eka nhlangano kumbe minhlangano na nsalo wo fana hi ku landzelelana ka nomboro ya le henhla ya tivhoti hi nkarhi wa nhlawulo wo hetelela wa Huvo yo endla milawu ya Xifundzankulu leyi khumbhekaka.

[Ayitheme ya 3 leyi engeteriweke hi x. Xa 2 xa Nawu wo Cinca Vumbiwa wa Vumune wa 1999 no siviwa hi x.3 xa Nawu wo Cinca Vumbiwa wa Vukaye wa 2002 na hi x. 5(a) xa Nawu wo Cinca Vumbiwa wa Vukhumemune wa 2008.]

4. Loko ku ri na nhlangano wo tlula wun’we lowu nga nhlayo yo engetela yo fana ya tivhoti leti rhekhodiweke eka nhlawulo lowu hundzeke wa Huvo yo endla milawu ya Xifundzankulu lexi khumbekaka, Huvo yo endla milawu ya Xifundzankulu yi fanele ku ava vurhumiwa lebyi nga hangalasiwangiki eka vurhumiwa bya nhlangano kumbe minhlangano hi nhlayo yo ringana ya nsalo hi ndlela leyi fambisanaka na xidemokrasi.

[Nchumu wa 9 wa siviwa hi x. 19 wa Nawu wo Cinca Vumbiwa wa Vumune wa 1999 no siviwa hi x. 3 xa Nawu wo Cinca Vumbiwa wa Vukaye wa 2002 na hi x. 5 (a) xa Nawu wo Cinca Vumbiwa wa Vukhume mune wa 2008.]