Túsiniksizler/02
II
Qazaqdáryanı jaǵalay qonǵan elattıń qubla shetindegi, shoq úylerge onsha dıqqat awdarılmas edi. Kún awa awılǵa jan endi, ján-jaqtan kiyatırǵan atlılar kórine basladı. Olardıń bári usı awıldaǵı bas kótergen qoqtasınlı jaslardıń biri Máwlen sarınıkine baratır. Onıń búgin "aǵa biy" zıyapatın beriw náwbeti.
"Aǵa biy" - erterektegi ata-babalardıń umıt bolıwǵa qaraǵan "aǵa biy" oyını. Onıń qaytadan tikleniwiniń mánisi bılay edi: 1827-jılǵı Aydos baba basshılıǵındaǵı kóterilisinen sabaq alǵan Xiywa xanı qaraqalpaq ruwlarınıń qaytıp birigiwine imkaniyat tuwdırmaw ushın, awıllardan, awıllar bólsheklep kóshirip, bir ruwdı ekinshi ruwǵa aralastırıp qarma qılıp bılǵastırdı da, hár awıldıń ishinde alawızlıqtıń tuqımın sewip, birewdi ekinshige tıńshı qılıp úlgerdi. Aydos babanıń jaqın-juwıqları, dos-yaranları túwe, oǵan bir mártebe túslik bergen, qondırǵan biylerdi, ruw baslıqların ózgertip, jańaların qoyıp shıqtı, kóp awıllarǵa Xiywadan mollalar jiberildi. Bul waqıyalar Ernazardıń anası Qumar analıqqa tar júrek tamırları ústinde bolıp atırǵanday sezilip, jáne kóterilis bolıwı tiyisligine kózi jetetuǵın edi.
Sol ushın barlıq bilgenin jalǵız ulı Ernazarǵa beriwge tırıstı. Ernazar, haqıyqattan da onıń kewlindegidey bolıp ósti: iri, súbe qabırǵalı, duǵıjım bilekli, aybatlı palwan, ári aqıllı. Úlken-úlken toylarda gúreslerge túsip, jeńip alǵan bayraqların anasına ákelip tapsıradı. Epli ana olardıń hámmesin ornı-ornına paydalanıp, burın "Qumar jesirdiń shańıraǵı" atanǵan úydi "Ernazar palwannıń shańıraǵına" aylandırdı. Qońsılas awıldaǵı bir suwpıdan qalǵan jesirdiń Rabiybi atlı sulıw qızın kelin etip túsirdi. Rabiybi etekli kelin bolıp, Qumar analıqtı aqlıqlı qıldı. Ana awılınıń jas úlkenlerin jıynap aqlıǵına Ernazardıń atına uyqas Xojanazar dep at qoydırdı. Rabiybi Xojanazardan soń da kóz jardı. Qızalaqlı boldı.
Qumar analıqtı bular qánáátlendirmedi. Bas ármanı - Ernazarǵa atı ápsana Maman biyden qalǵan, Aydos baba jıqqan tuwdı tiklew. Ananıń oyınsha: bul tuw - babalar tuwı, bul tuw - erkinlik tuwı, bul tuw - xalıqtıń xalıq atın alıw ushın gúres tuwı, bul tuw - ullı orıs patshalıǵına qosılıp, ullı xalıq penen bir táǵdirles bolıw tuwı. Bul tuwdı tiklew ushın jurttı awzına qaratqanday jigitke hújjet hám hamal kerek. Ernazarda hújjet bar, al hamal? Hamaldı tek Xiywa xanı beredi. Bir hayran qalarlıǵı: xan Aydos babanıń tárepdarlarına jaman kóz benen qarap atırǵanda, jas palwanǵa jaman kózde bolmadı, sebebi onıń ákesi Mırjıqtı Aydos babanıń ózi óltirgenligi esapqa alındı, al Aydos babanıń dushpanlarına hamal berilip atırǵanda Ernazar jorta umıtıldı, sebebi Mırjıq Aydos babanıń tuwısqan inisi ekeni esapqa alındı.
Ernazar Xiywa xanına bas iyip barıp hamal sorawı kerek pe? Joq.
Kim hamal berip, jaraq uslatsa, sol oǵan óz tuwın kótertedi, ózine qorǵan qıladı. Hamalǵa ózi erissin, sonda qıyalı qısılmaydı, háreketi erkin boladı. Sol ushın endigi jalǵız usıl - "aǵa biy oyının" jańartıw. Onı kim baslap kim meńgerse, onıń átirapına jas jigitler toplanadı, jigitler qorshaǵanı - abırayı artıp, óz-ózinen hamal kelgeni, "Aǵa biy" bir awıldıń ǵana emes, bir neshe awıldıń jasları qosılıp, almagezek zıyapat beriw oyını. Gileń jarlı-jaqıbaydıń balaları gúrish, may shıǵarıspaq qılıp ótkeretuǵın "Geshtek"ten ayırması - "Aǵa biy"ge óńsheń qoqtasınlı shańıraqlardıń on altıdan otız jasqa shekemgi boz balaları menen jas jigitler qatnasadı. Kim qosılsa, onıń basqalardan ǵárejet almay qırq-eliw jigitke zıyapat beriwge shaması keletuǵın bolıwı shárt.
"Aǵa biy"diń óz zańı bar, sol buzılmasa, jıl boyına, hátte, bir neshe jıllar dawam ete beredi. Oyınnıń usılay atalıwınıń sebebi, bir basshı saylanadı, ol "aǵa biy", yaǵnıy "biy aǵası" dep ataladı. Aǵa biydiń qazısı, jasawılları boladı. Olardan tısqarı, hár zıyapatta jańa dúrreshiler belgilenedi. Qazınıń húkimin tek Aǵa biy ǵana buza aladı. Eskiden kiyatırǵan bul oyınnıń jáne bir tamanı - bardamlı úylerdiń balaları birlikke, tártipke, jasawıllıqqa, qazılıqqa, biylikke úyrenedi. Jaslardıń kóbirek qızıǵıwına jáne bir sebep: "aǵa biy"de hár qıylı oyın-zawıqlar boladı. Jańıltpashlar, danalıqlar aytıladı, qıssaxanlar qıssa oqıydı, shayırlar, baqsılar qosıq aytadı, sazendeler saz shertedi, gúres tutıladı, hár bir zıyapatta axbaratshı belgilenip, ol álemde ne bolıp atırǵanı jóninde jolawshılardan, sayaxatshılardan, kárwanlardan esitkenleri boyınsha xabar aytadı. Zıyapattıń kúnin, náwbetin Aǵa biy belgileydi. Ol búgingi zıyapatta kimge birinshi tamaq asatsa, sol kelesi náwbetke sózsiz tayarlanadı. Aǵa biy eskertken múddette hesh kim qosımsha xabar kútpey keliwi tiyis. Eger tazadan qosılıwshılar bolsa, zıyapat waqtında Aǵa biyge jolıǵıp, arzın aytadı. Ol kópshiliktiń másláháti boyınsha qabıl etiledi.
Ata-babalardıń bul oyının jańartıw ushın Qumar analıq ulınıń teń qurbı-joraların úyine shaqırtıp zıyapat berip, "aǵa biy" jóninde aytıp onıń tártipleri túsindirdi de:
- Bul júdá kerekli dástúr, - dedi ol sońında. - Quday jok degen jerde otırsań da, aǵası joq degen jerde otırmaǵan jaqsı. Arańızda aǵa bolıwı dárkar.
Bul jigitlerge kútá unadı. Aǵa biyge kimdi kórsetiwde ekileniw bolmay, birden-aq palwan Ernazardıń atı ataldı. Bunnan soń Ernazar jigitler arasında hár qıylı danalıq, jumbaq aytısıp baslap, olarǵa jaqsı juwap bergen bay balalarınıń ishinen Fazıl degen jigitti qazılıqqa usındı. Asan, Artıq degen jigitlerdi jasawıl qılıp belgiledi. Dúrreshiler hár zıyapatta ózgertilip turılıwı tiyis boldı.
Aydos baba kóterilisinen keyin erkin oyın-zawıq qura almay jabıǵıp qalǵan jaslarǵa, bul oǵada jaqsı tapqırlıq bolıp, kelesi zıyapat óz waqtında júdá intizamlı ótti.
Bara-bara, "aǵa biy"diń ǵalawıtı qońsı awıllarǵa da taradı. Qosılıwshılar kóbeygen sayın tártip qatayıp arnawlı túrde "Aǵa biydiń shártnaması" belgilendi. Bul birlikti jáne de bekkemlep, aǵabiy Ernazardıń abıroyın arttırdı.
Búgingi "aǵa biy" zıyapatınıń iyesi Máwlen sarı ataqlı bay ulı edi. Biraq ákesi erterekte marhum bolıp, Rustem atlı inisi menen qaladı. Jaslıǵı sebepli me, ya inisiniń nasazlıǵınan ba, shańıraǵı demde-aq ortashalar qatarına túsip baratırǵanı ushın ba, "Aǵa biy" oyını baslanǵanda, quwana quwatlaǵanlardıń biri.
Ol búgin azannan baslap janı tózbey, kirip shıǵıp, tamshıday ara tura kelip atırǵan atlılardı qabıl etip júripti. Ózin qansha álpayım tutıwǵa tırıssa da, ishinde bir gúptikey jatır. Keshe keshte Ernazardikine barıp edi, bir aylıqta ketkeninen ele kelmepti. Biraq Qasım Ernazardıń Xiywadan qaytqanın aytıp, anasına onıń bayraqqa alǵan atın tapsırıp ketkenin kórgeni ushın, azan menen malın soyıp tayarlıqtı basladı.
Ernazar sáskede de joq. Shıdamay inisi Rústemdi qayta jiberdi.
"Meniń talabım bir kelispedi! - dep ara-tura murnı astınan tońqıldandı. - Sonsha ǵárejetim kúyse...".
Rústem at minbege qorqıp, bárha eshekli júretuǵın edi.
Ol da kórinbeydi. Aradan dem ótkermey onıń jolına kóz taslap, ashıw menen qaptalına túpirinedi de sóginedi: "Hasseniy, usınday nasaz tuwısqannıń basın shawıp gene taslasań!"
Állenemirde Rústemniń eshegi aqırdı, Máwlen alıstan dawısladı:
- Bar ma?
- Joq! - dedi Rústem.
- Ólim!
Ol ashıw menen artına aylana bergeni, attan túsip atırǵan Ernazardı kórip, quwanıshınan juwırıp barıp atın jılawladı.
Ernazar Máwlen sarı menen kewilli sálemlesti de, hal-jaǵdayın, zıyapatqa tayarlıǵın, jigitlerdiń kelip bolǵan-bolmaǵanın sorap alıp, ishkeriledi.
Zıyapattıń bası gúresten baslanatuǵın edi. Kóbinese gúresti ózi baslaydı. Onda da onıń menen say keletuǵın jalǵız ǵana Nurlıbek edi. Ol Aydos babadan sońǵı ataqlı Asqar biydiń esigindegi diyqanı. Hár zıyapat sayın Ernazardıń ózi barıp Asqar biyden sorap ertip keletuǵın edi.
- Ullı aǵa biy, - dedi "aǵa biy" qazısı Fazıl Ernazardıń alakózleri ne kúsegenin uǵıp. - Asqar biy Nurlıbekti Xiywaǵa ózi menen áketipti.
- Zıyapat bir saparǵa gúressiz-aq ótedi, - dedi de Ernazar "aǵa biy" wazıypasına ótip, sál jıynaqlasıńqırap, hár saparǵı ádeti boyınsha saqqa júgingende bárshe jigitler tártip saqlap, saqqa-saqqa júginisti. Úy iyesi aǵa biydiń aldına chaynek ákelip qoydı da, qol qawsırıp buyrıǵıńızǵa tayınbız degen isharat bildirdi.
Máwlen sarı ózin kútá kóterińki kórsetiwge urınıp, qansha qorazlansa da, yamasa ózin kútá kishipeyil kórsetiwge urınıp, moynın tómen tartsa da, barlıq qılıqları ózine qonbay, kúlkili shıǵa beretuǵın edi. Ernazar onıń qunjıyǵan turpatına uzaǵıraq tigilip, betinde tazadan payda bolǵan tırtıq izin abayladı.
- Máwlen, tanımalı bolayın dep betińdi sızǵanbısań?
Jigitler kúlkige tayarlanıp quwjıńlastı.
- Ullı "aǵa biy", durıs sezdińiz. Men bul tırtıq penen maqtanaman, sebebi hayalım saldı.
Hámme duw kúlisti.
- Ne menen? - dedi Ernazar eziwin jıymay.
- Ullı aǵa biy, ápiw etińiz, usı zıyapatqa tayarlıq ústinde hayalım ashıwlanıp, nayzanı jiberip qalǵanı, tup-tuwrı betime tiydi.
- Nayzanı?!
- Awa. Men erkek bolǵanım ushın nayzanı jaqsı kóremen, hayalım hayal bolǵanı ushın qazan pıshaqtı jaqsı kóredi. Ózińiz bilesiz, nayza menen qazan pıshaqtıń atası bir aǵa-úke. Sol ushın da, úkesi emes aǵasınıń atın aytıp nayzasın jiberip qaldı dep turıppan, bolmasa, qazan pıshaqtı! Ha ashıw menen jiberip qaldı! Ha, nege mırjıydıńız? Bul ayıp pa? Ayıp emes. Hayalım meni súygenlikten nayzanıń inisi pıshaqtı júdá qádirleydi de! Ózińde mergenlik-ám bar. Sonısın maqtanısh tutaman-dá.
Otırǵanlar jáne duw kúlisti. Ernazar oǵan xızmetti ele de jaqsılawdı tapsırıp, eki jaǵına almagezek qarap aldı da, oń jaǵındaǵı sulıwshıq mollasımaq jigitke iyegin kóterdi:
- Qáne, Fazıl qazı, tazadan qosılıwǵa kelgenler bar ma?
Fazıl ornınan sál alǵa jılıstı.
- Hár qashanǵısınsha kiriwshiler kóp, biraq búginge ekewi bar.
Biri ha anaw esiktegi boz bala, jası on jetide, keneges Qabıl biydiń ulı Ernazar.
- Bereket tap, hesh kimdi ruwı menen atama!
- Jurt onı siziń menen shatastırmaw ushın aytıp atırman. Qáleseńiz, bala Ernazar dep atasaq boladı.
- Aǵa biy, men de bir sóz qosayın, - dedi Máwlen sarı esikten qayta kirip. - Adamdı ruwı menen atawǵa men-ám qarsıman. Xalqımnıń paydasın oylasam, tuwısqan inim Rústem kózime shıbın shelli kórinbeydi. Meni jurt Máwlen qándekli deydi, buǵan onsha qarsı bolmadım, ırasında da, geypara jaman-jáwtik aǵayinlerdiń kewiline gúptikey kelmesin dep júrippen. Hamal, ataq ózim ushın kerek emes, sol jaman aǵayinlerge azmaz kereklew qusaydı.
- Máwlen, jorǵalay bermeshi, qolıńnan hamal júritiw kelmeydi, - dep Ernazar, bul gápiniń nendey aqıbetke ákeletuǵınına itibar bermey, bala Ernazardıń túrgeliwin ótindi.
Máwlenniń júregin oq tesip ótkendey shırayı ózgerip, kókiregine qol basıwı menen únsiz qaldı. Jurt oǵan emes, bala Ernazarǵa kóz tikti.
Ol arıq-torıdan kelgen áljuwaz bala eken. Basqalardan ózgesheligi - ústingi erni astınǵı ernin jabıńqıraydı, kózleri óz teńleslerine emes, egedelerge tán, oynaqshımaydı, oyshıl, shırayı da solıǵanday. Otırıs-turısın baqlaǵanlar álle qanday jasırın aqıldıń izin sezdi.
Birazlarda "bul erjetse, Ernazar aǵa biyge bashartpas-ám" degen qıyal tuwdı, biraq hesh kim heshteńe demedi.
Bala Ernazar ózine sın kózler qadalǵanın sezip, gápti neden basların bilmey, aynalasın kóz astınan bir sholıp, aǵa biyge iyildi:
- Buyrıǵıńızǵa tayınman, Ullı aǵa biy.
- Bala Ernazar ullı xanımızdıń Seytmuxammed atlı inisi menen bir medresede oqıǵan, - dep qosıp qoydı Artıq jasawıl.
Jańalıq otırǵanlardıń bala Ernazarǵa degen kózqarasın ózgertip, súyispenshilik tuwdırdı.
- "Aǵa biydiń shártnamasın" tákirarla, - dedi Ernazar suwıqlaw.
- "... Pútkil qaraqalpaq jaslarınıń basqospa meylisi "aǵa biy"diń tártibin buzsam, xalqıma qarsı jaman niyette is islesem, ullı aǵa biydiń buyrıǵın bárjay etpesem, meni quda ǵázebeti ursın, ullı aǵa biy óz qolı menen kózlerimdi oysın..." - dedi bala Ernazar irkinishsiz.
Aǵa biy qazısına, jasawıllarǵa, dúrreshilerge qaradı, olardıń bas iyzep maqullawın kórip, bala Ernazardıń búginnen baslap qatarǵa qosılǵanın járiya qıldı.
- Ullı Aǵa biy, jigitler! - dedi bala Ernazar otırar aldında. - Kelesi meylisti bizikinde ótkeriwińizdi tileymen.
Tártip boyınsha kelesi meylisti Aǵa biy belgileytuǵınınan xabarlı bolsa da, ózimshillik etkenin Ernazar aǵa biy unatpadı, sóytse de onıń jaslıǵın esapqa alıp, palaw tayın bolıwın kútpey, aldına shaqırdı da, ıssı nan asattı.
Aǵa biy ne ushın onıń ıǵına jıǵılǵanı bárshege túsiniksiz qaldı.
- Búgingi "aǵa biy"ge ekinshi talaban Mádireyim. Qıtay ruwınan marhum Reyim mollanıń ulı, awılımızdaǵı Shárip mollanıń qarın bólesi, jası otızda, - dedi Fazıl otırıspanıń barısın irikpey. - Qáne, Mádireyim qara bala, qozǵal!
Tırısqaq arıq, kúygen talday qara jigit hámmeniń aldına shıqtı. Jigitlerdiń biri Ernazardıń ruqsatı menen onnan usı waqıtqa shekem "aǵa biy"ge nege qosılmaǵanınıń mánisin soradı. Mádireyim ayıplı kisidey tómen qarawı menen murnınan mińgirledi.
- Ullı aǵa biy Ernazar menen bir úyde otırıwǵa men minásip emes shıǵarman, sebebi aqılına ılayıq aqılım joq dep oyladım.
Ernazar aǵa biy oǵan gápti kóp sozdırmay "aǵa biydiń shártnamasın" tákirarlawdı buyırdı.
Mádireyim bala Ernazardan dilwarlaw, sheshenlew qusadı. Shártnamanıń hár bir sózi onıń awzınan ári salmaqlı, ári ayrıqsha mánili bolıp esitildi. Degen menen, bala Ernazarǵa berilgen ishki bahalar berilmedi. Bunıń sebebi Mádireyimniń onnan pás juwap bergeninde emes, jas úlkenliginde edi. Bul jasta, bárshe jaslar sonday aqıllı bolıwı shárt.
- Ernazar aǵa biy, - dedi qazı. - "Aǵa biy"ge qosılıwǵa tilek bildirgen jáne bir insan bar edi, milleti basqa bolǵanı ushın qabıl etilmeytuǵının aytsam da, ketpey, Máwlenniń ılashıǵında otır.
- Kim ózi?
- Qońsı qazaq awıldıń jılqımanı Zarlıq degen jigit. Tóre tuqımınan eken.
Ernazar aǵa biy az ǵana oylanıp, jigitlerine qaradı. Kópshiliginde ózge millettiń adamın jatırqaǵanlıq sezilmegen sıyaqlı.
- Qáne, Artıq jasawıl, Zarlıqtı keltir.
Jasawıl tez shıǵıp, keń jazıq mańlaylı, biraq kózleri kishirekten kelgen qara murtlı sulıwshıq jigitti ertip kirdi.
- Ózińdi tanıstır, - dedi Ernazar aǵa biy.
- Atım Zarlıq, jasım otızda. Batıq baydıń jılqısın baǵaman. Bay sizlerdiń "aǵa biyińiz" tuwralı esitip, óz balaların, jılqımanların, shopanların sınnan ótkerip, ortalıqtan meni sizlerge qosıwǵa uyǵardı. Qálegen waqıtta zıyapatım, sıyım tayın, dep aytıp jiberdi.
- Shártnamanı úyrendińiz be?
- Úyrendim. "Pútkil qaraqalpaq jaslarınıń basqospa meylisi "aǵa biy"diń tártibin buzsam, xalqıma qarsı jaman niyette is islesem, Ullı aǵa biydiń buyrıǵın bárjay etpesem, meni quda ǵázebeti ursın, ullı aǵa biy óz qolı menen kózlerimdi oysın..."
- Jigitler, qaǵısıp Zarlıqqa orın berińler!
Zarlıq tórirekten ashılǵan orınǵa júdá múláyimlilik penen shıǵıp, basqalar taqlette saqqa júgindi.
- Jáne kim bar?
- Aydos babaǵa atqosshı bolǵan Dospannan bir qız, bir ul qalǵan edi. Qızı on altıǵa, ulı on úshke shıǵıptı. Qız úkesin ertip ákelgen edi, "aǵa biy"ge ash-arıq jetimlerdi qosıp abıroyın tóge almaymız dep, qaytarıp jiberdim.
- Oy, qız oǵırı sulıw eken, heshteńe teńep bolmaydı, - dep jigitlerden biri qaptaldan sóz qosıp edi.
Ernazar oǵan kózlerin alartıp, qazı Fazılǵa bet burdı.
- Úkeń ele jas deseń de boladı eken.
Fazıl asıqtay murnın girjiytip, oǵan bir nárse deyjaq boldı da ózin irkti.
Únsiz shay ishiw dawam etildi.
- Jigitler, - dep bir gezde Ernazar aǵa biy kókiregin kerdi.
Onıń el táǵdirine, jaslardıń ómir jolına tiyisli kóp-kóp danalıq áńgimeler oylap tabatuǵınına úyrenisken jaslar, kúnge baqqan ayǵabaǵarday, oǵan júzlerin burdı.
- Bir adam o dúnyaǵa barǵan eken, deydi. Beyishtiń bir xanası bos turǵanbısh. "Adamları qayda?" - dep soraptı. Beyishtiń baǵmanı "bul qaraqalpaqlarǵa arnalǵan jay edi" depti. "Sonsha qaraqalpaqlar ólip atır, sirá birewine beyish minásip emes pe" - dep soraptı. "Bilesiz be olar bir-birinen beyish túwe jaqtı dúnyanı da qızǵanıp, talasıp úyrengen. Ólgen soń da ádeti qalmay, qıl kópirdiń ústinde bir-birine jol berispey qırampısh bolıp, bos beyishke jete almay, qıl kópirdiń astındaǵı dozaqqa tomp-tomp qulay beredi" depti.
Kimde álle qanday sezim payda bolıp oylandı. Kimi áńgimeniń tórkinine tereń oy jibermey, "aqılsız ólilerdiń" ústinen mıyıq tartıp kúldi.
Ernazar jámáátke astarlıraq áńgime tawıp aytsa, tıńlawshılardıń uzaǵıraq oylanıwına sańlaq qaldıratuǵın edi.
- Jigitler, endi jumbaq sorawlardan baslaymız, - dedi ol biraz irkilisten keyin. - Oylanıńlar, dúnyadaǵı eń jaman mákan qáyer?
Aǵa biyshiler ózlerin erkin tutıp, óz ara sıbırlasatuǵın payıt tawıp, hár kim ishinen gúbirlenip, birew-birewine qarastı.
"Aǵa biy" baslanǵalı ádeti boyınsha Fazıl juwapqa tayınlıǵın bildirdi.
- Ayt, qazı, - dedi Ernazar aǵa biy.
- Dúnyadaǵı eń jaman mákan suwsız shor boladı.
Hámmeden esikte, qamıstay bolıp otırǵan jińishke arıq jigit:
- Ernazar aǵa, - dedi kózlerin sıpırıp-sıpırıp. - Men sizge soraw bersem, meyli me?
- Meyli, Muxammedkárim.
- Dúnyadaǵı eń kúshli nárse ne?
- Birinshi nan, ekinshi birlik, - dedi Ernazar aǵa biy oylanbastan. - Al dúnyadaǵı eń jaman mákan - dostıń joq mákan.
Sońǵı juwapqa Fazıldıń renjigeni arıqlaw júzinen kórinip, ot jaqtısında beti gúńgirtlengen sıyaqlandı. Onı elestirmey Muxammedkárimniń jáne bir nárse degisi kelgenin Ernazar sezdi de, "sóyle" degen isharat penen iyek kóterdi.
- Men Mádireyimge bir soraw berejaqpan, - dedi Muxammedkárim.
- Mádireyim, juwapqa tayarlan.
- Aqıllı menen aqılsızdı qalay ayıramız?
- Aqıllı menen aqılsızdı qalay ayıramız?
- Aqılsızdıń belgisi - úyrete beredi, aqıllılıqtıń belgisi - úyrene beredi, - dedi Mádireyim.
- Ullı Aǵa biy, - dedi dedi Máwlen sarı. - Meniń bala Ernazarǵa bir sorawım bar. Ol xannıń inisi menen oqıǵan bolsa aytsın, xan qanday taǵam jeydi eken?
- Xan júzimniń suwınan geshirdiń suwın abzalıraq kóredi.
Máwlenniń oyı bala Ernazar házir tayarlanıp atırǵan taǵamlarǵa usaǵan taǵamlardı aytar, dep oylaǵan edi, push boldı, biraq ózine tán ádeti boyınsha sır uqtırmawǵa tırısıp, jáne bir oy taptı.
- Bala Ernazar, ózińdi kimniń qulıman deyseń?
- Qudanıń qulı-dá, - dedi kewili ósken Muxammedkárim.
Ernazar aǵa biy orınsız sóylegeni ushın Muxammedkárimge alara bir qarap edi, oǵan usı kózqaras-aq jetkilikli túyilip, kirpidey jıyrıldı da, qaytıp ún qatnasqa táwbe halǵa tústi. Fazıl payıttan paydalanıp kókirek kóterdi.
- Máwlen, shınlıqtı bilgiń kelse aytayın, hár kisi eń áweli, óz sırınıń qulı.
Qazınıń juwabına hámme ishlerin tarttı.
- Ernazar, saǵan bir soraw, - dedi Ernazar aǵa biy bala Ernazarǵa. - Adamdaǵı eń aǵla qásiyet ne?
Bala Ernazar oylanıp, biraz daǵdarıstan keyin tilge keldi:
- Qolınan kelse kisige tegin dasturxan jayıp, ózgeniń dasturxanınan teginge heshteńe jemew.
Ernazar aǵa biy mıyıǵınan kúliw menen juwapqa qánáátlengenin ańlattı.
Gápke aralaspay otırǵan Asan jasawıl aǵa biyge murajat qılıp, tóre tuqımı Zarlıqqa soraw beriw ushın ruqsat aldı.
- Zarlıq aǵa, bul jaqtı dúnyada húkim qılıwshı xan menen patshalardıń taxtı, tajı, bas quralı ne ekenin ayta alasız ba?
Soraw kópshilikke gúmilji túyildi, Asan jasawıldıń ózi de sorawına onsha túsinbeytuǵını belgili bolıp turdı. Bunı sezgen Ernazar aǵa biy, eger Zarlıq durıslap juwap bere almasa, juwap beriw ushın oylı pishinge kirdi.
- Menińshe, - dep Zarlıq kóp irkilip hár sózin salmaqlap juwap qaytardı. - Xan menen patshalardıń taxtı - xalıq, tajı - láshkeri, bas quralı - mıltıq-oq-dárisi.
- Sonda xalıqtıń taxtı, tajı, bas quralı ne bolar eken? - dedi esikte turǵan úy iyesi.
Bunday soraw bolmaydı degendey, onı unatpaǵanlıq keyipler kórsetilip hámme birinshi demge tım-tırıs qalıp edi, úy sırtınan álle kim ún qattı:
- Xalıqtıń taxtı - ónip-ósken jeri, tajı - aspandaǵı quyash, bas quralı - bel, ketpeni. Xanlardıń bas quralı xalıqtıń isenimi bolıwı tiyis.
Kútilmegen juwap "aǵa biyshilerdi" tańlandırıp, bári birden aǵa biydiń ne dewin kútti. Ol oylanbastan dalaǵa dawısladı:
- Kim bolsań da, kir ishke.
Muxammedkárim keshirim soraw belgisi menen Aǵa biyge qıyıldı:
- Meniń diyqanım edi. Atıma qarap turıw ushın ertip shıqqanman. Óziniń retsiz sóylep salatuǵın ádeti bar.
- Atı kim?
- Bilesiz ǵoy, jarlılar balların júdá kótermelep at qoyadı. Atı Bektóre. Kirmey-aq qoysın.
- Muhammedkárimniń diyqanın bilemiz, kirip keypimizdi qashırmasın, - dedi esikke taman otırǵanlardan biri.
Ernazar aǵa biy endi ójetlespey sırtta danalıq aytqan jigitti umıtqan sekillendi.
- Ullı aǵa biy, bir soraw, - dedi Bektóreniń ishkerilewin qálemegen jigit. - Basshı qanday bolıwı kerek?
- Basshı bárha bultıyıp júriwi kerek, - dedi úy iyesi náwbet kútpey.
- Joq, kem sózli bolǵanı durıs, - dedi Fazıl qazı. - Qol astındaǵılar menen kóp aralasa bermewi de kerek.
Ernazar olardı jaqtırmaǵan keyip kórsetti:
- Basshı xalqın súyiwi, xalqı ushın ólimnen de tayınbawı kerek.
- Aǵa biy, - dep únsiz Mádireyim omıraw kóterdi. - Bárshege ortaq bir soraw bersem meyli me?
- Sora.
- Eldiń ataq-abıroyın ne kóteredi?
Birazǵa shekem jım-jırtlıq húkim súrdi de, birden hár kim retsiz juwap beriwge ótti:
- Baylıq.
- Shayırlar...
- Jigitler, parasat tutıńlar, - dedi Ernazar aǵa biy. - Baylıqtı aytpańlar, baylıq bir shirik záńgi, birde bolmasa, birde mort sınadı. Eldiń ataq-abırayın kóteretuǵın nárse ilim-hikmeti, danalıǵı.
- Oǵada durıs juwap, - dedi Fazıl.
Ernazar aǵa biy qazısınıń maqtaw sózlerin qalay qabıl etkenin izsiz qaldırıp:
- Genjemurat, endi náwbet saǵan, - dedi.
Genjemurat Ernazardıń kóp jıllardan beri sırlas joralarınıń biri. Onı Qumar analıq ta unatadı, sol ushın olardıń úyine jiyi-jiyi kelip turatuǵın edi. Bir jola ele jasıraq gezinde áńgimeden áńgime baslap, Aydos babanıń shawqımlı kóterilisinen keyin el arası jım-jırt bolıp qalǵanına kewli tolmay, "biz bir áwladtıń kóleńkesinde joytılıp baratırǵan áwladpız" degen edi. Bul Qumar analıqtıń "aǵa biy"di jańartıwǵa qosımsha bir qamshı da boldı.
Sonnan beri Qumar analıq onı ábden jaqsı kóredi. Ernazar oǵan kóp isenedi. Ótken saparda Genjemuratqa usı búgingi zıyapatqa axbaratshı bolıw tapsırılǵan edi. Oǵan "aǵa biy" dúzilgeli bul birinshi tapsırma da edi. Ol qoynınan quran shıǵarıp, dizesiniń ústine qoydı. Usılay etiw, barlıq axbaratshılar ushın ádet, sonda ol ótirik sóylemeydi. Bir awız ótirik sóz bársheni tuwrı joldan adastıratuǵını da aǵa biydiń shártnamasına jazılǵan.
- Ullı Aǵa biy, dos-yaranlar, - dep dizesindegi qurandı qos qollap uslap mańlayına tiygizdi de, ornına qayta qoyıp, xabarın basladı. - Ótken bir ay ishinde, elimizdiń ishki sharayatı menen birge qońsı-qoba elatlarda, imkaniyatı barınsha pútkil álemde ne bolıp atırǵanın biliwdi maqset ettim. Men diydarlasıp sóylesken jolawshılardıń, sawdagerlerdiń, kárwanlardıń áńgimelerine qaraǵanda, pútkil álem bir túrli shaypalısta turıptı.
"Aǵa biy"shilerdiń kóbisi Genjemurattan álem haqqında xabar esitemiz dep oylamaǵan edi. Ernazar aǵa biydiń ózi de tańlanıp ayrıqsha dıqqat penen qulaq qoydı. Sırttaǵılar da jım-jırtlanıp, ortada janǵan jas jıńǵıldıń ısıldısı az ǵana bilinip turdı.
- Arqadaǵı qazaq aǵayinlerdiń halı júdá qıyın, - dedi Genjemurat az irkilisten soń. - Awıllarında kútá túsiniksiz urıs-qaǵıs bar. Bókey xanlıǵında Isatay batır menen shayır Maxambettiń basshılıǵında orıs tórelerine qarsı kóterilis júrip atır.
Ilgeri jılları Bókey xanlıǵınıń qazaqları Orenburgtıń general-gubernatorına xat jazıp: "Bizde óz biylerimiz, sultanlarımız kóp azaplaydı. Járdem etińiz" dep soranǵan eken, sol qazaqlarǵa járdem etiw bánesi menen orıs tóreleri de kóterilgen. Aqıbeti ne bolatuǵını ele námálim. Qarapayım xalıq kim tárepinde haqıyqatlıq barın bilmey ar-sar. Al, endi qubla jaǵımızǵa ótsek, onda da urıs bar. Persiya shaxı Afganstannıń Gerat qalasına basıp kirgeli bir jıl bolıptı. Bul bálámátqa orıs patshalıǵı sebepker degen gáp tarqaǵan. Gerattan bir sawdagerdiń aytıwı boyınsha, Geratta házir orıslar emes - inglisler kóbeyip ketken. Soǵan qaraǵanda, orıslardıń basqınshılıǵı jóninde gáp ósekke usaydı. Inglisler jalǵız Gerat qalası túwe pútkil Afganstandı awzına qaratıw maqsetin iske asırıp atırǵan kórinedi.
- Álhabbiz, - dedi álle kim.
- Al, endi kúnshıǵıs shegaramız da paraxat emes. Buxaraǵa Hindstan arqalı bir dárwish kelgen eken, Buxara hámiri onnan shubhalanıp, izine adam salıptı, ol inglis jansızı bolıp shıǵıptı. Ayıbın moynına qoyıp, tutqın qılıptı. Aytpaqshı, Orenburgta orıs tóreleri de bir inglis jansızın tutıp, qalasınan quwıp jiberipti.
Ruwına biy bolsa da "aǵa biy"ge tilenip qosılǵan Sayıpnazar hesh bir gápke aralaspay, ózinshe bir tóbe bolıp otır edi, shıdamadı:
- Genjemurat múyten, aytıwıńa qaraǵanda, inglis jansızları bárshe jaqta jayılıp júrgen be?
- Aytajaǵın tamam qılsın, - dedi Ernazar aǵa biy.
- Kúnbatısımızdaǵı Daǵıstan, Еzer, Gúrjistan ellerinde de hár qıylı qıyan-kestiler bolıp atırǵanbısh. Daǵıstanda imam Shamil eliniń ózin-ózi basqarıwı ushın kóterilis etip atırıptı. Barıp qaytıwǵa bir aylanıp keliw qıyın. Al endi ótken xabarda gáp bolǵan Orta júzdiń xanı Serjan Qasım ulı jóninde bilesiz. Ol Orta júzdi orıs patshasınıń qolastınan shıǵaraman dep urıs qılıp júr edi, onı Tashkent Qusbegisi óltirip qoyıptı. Ornına tuwısqan inisi Kenesarı bas kóteripti. Onıń da maqseti Orta júzdi orıs patshasınan shıǵarıp alıp xan bolmaqshı. Bul isime járdem bersin dep, Xiywa xanınan járdem soraptı, atlılar jibergen eken. Olar eki kúnlikte biziń awılda qonıp Xiywaǵa Asqar biydi ertip áketti... Al endi, Xorezm shuqırında da qıylı-qıylı maqsette bir-birin túsinispey álemejuwalıqta júrgen toparlar kóp. Qońsılas túrkmen elatı da qarap jatırǵan joq. Góne Urgenchten Annamurat degen jigit izine jaslardıń bir tobın jámlep, Xiywa xanına qarsı urısqa astırtın tayarlıq kórip atırǵanbısh.
Ernazar aǵa biydiń qulaǵı erbeńlep ishinen "way áttegene, bas amanlıǵın izlep qashqansha, Annamurat penen ashılısıp sóylessem bolar eken-dá" dep qoydı.
- Xanǵa qarsı Xiywanıń ishinde de, Shabbaz ózbekleri arasında da jasırın toparlar bar deydi, biraq anıǵın jetik biliwge múmkinshilikler kem boldı. Jáne bir jańalıq: on toǵız jasar Nikolay Xanıkov degen orıstı kórdim. Xiywada bolıp Buxaraǵa baratır. "Orta Aziya qalalarında xalıqtı basqarıw usılı" degen be, bir kitap jazıw ushın júrgen qusaydı. Eń hayran qalarlıǵı: Grushin degen orıs alımı. Ol Qaratawdan hár qıylı baylıq tabaman dep, tasların izertlep atırıptı. Qızıq alım. Ámiwdáryanıń astına súńgip júrip-ám izertlew islepti.
Otırǵanlardı bul jańalıqlar jáne tolqıtıp, hár kimde soraw beriw ishteyi oyandı.
- Óz elimizdiń ishine ótpesten burın sırttaǵı awhal boyınsha sorawlarǵa juwap qaytar, - dedi Ernazar Genjemuratqa.
- Sayıpnazardıń jańaǵı sorawına juwap - meniń menen sóyleskenlerdiń tastıyıqlawı boyınsha, inglisler házir bárshe elde timiskilenip júr. Biraz ellerdiń orısları jek kóriwine de sebepshi solar. Sóylesken adamlarımnan biri Hindiyadan shıǵıp Kazan hám Máskewge barıp kiyatırǵan sawdager edi. Kóp elattı kórgen. Ol maǵan "basqasın bilmeymen, lekin, inglislerden saq bolagórińler, olardıń bas sırı - musılman eline musılman kiyiminde, musılman tilinde keledi, hátte axun, iyshan bolıp keledi, al orıslar ózimizdey jaydarı japakesh, aq kókirek xalıq" dep maqtadı. Orıslar óziniń orıslıǵın jasırmaydı, doslıq kewlin ashıp, tikke kele beredi, dedi.
- Sayıpnazar, qánáátlendiń be? - dep Ernazar aǵa biy, onıń únsiz bas shayqaw menen maqullaǵanın kórip. - Endi men de kórgenimdi aytayın, - dedi.
Ol áwelinde Xiywada ushırasqan túrkiy axunnan gáp baslamaqshı edi, házir onıń ornı emesligin uqtı. - Meni quwantqan jaǵday, Qaratawdı izertlep atırǵan orıs alımı Grushin biziń ata-babalarımız jóninde ózimizden jaqsı biledi.
Hámmeniń ań-tańı shıǵıp, aǵa biydiń awzına antalastı. Ernazar Grushin menen ushırasıp, neler jóninde áńgimelesken bolsa, iynesinen sabaǵına shekem sóylep berdi.
- Eger orıs adamları siz aytqan Grushindey bolsa, ata-babalardıń jolı menen nege júrmeymiz? - dedi bala Ernazar.
- Sol orısıńdı búgingi zıyapatqa mirát qılǵanıńda, gúl ústine gúl boladı eken-dá... - dep Máwlen sarı masayradı.
- Mirát salǵanman, - dedi Ernazar. - Biraq ol xannıń tapsırmaların bárjay etiw ushın asıǵıslıǵın aytıp, endigi zıyapatımızǵa qatnasıwǵa wáde etti.
- Ol jansız emespeken? - dedi birew.
- Óziniń orıs ekenin jasırmasa, jansız bola ma? - dep jáne birew onı qaytarıp tasladı.
- Tınıshlanıńlar, jigitler! - dedi Ernazar aǵa biy áńgimeniń basın bir tárepte tutpawǵa tırısıp. - Grushindi zıyapatımızǵa shaqırıp sóylesken soń kóp nárseni másláhátlesip sheshemiz. Qáne, Genjemurat, axbaratıńdı dawam qıl.
- Óz elimizdiń ishinde ayta qalǵanday ózgeris az. "Qaratereń" jaqtaǵı awılda sheshek keseli en jayıptı. Óliwshiler kóp. Qusxananıń túbindegi kólden balıq júdá kóp shıǵıp atır, házir qamıs sayın bir adam júripti desem lap emes. Xan salıǵın tek keneges, mańǵıt ruwları tólep boldı. Basqa ruwlar endi jıynawǵa kiristi. Júdá ozbırlıq qılıp tártip buzǵanlardı, neke buzǵanlardı ushıratpadım. Biraq, anaw otırǵan Qasım urı eken. Ótken bazardan eki kún burın bessarı ruwınan bir jesirdiń eki sıyırın urlap, Xojelige aydap baratırǵanında tutılǵannan jalbarınıp qutılıp edi, keshe Xiywadan Ernazardıń atın minip masayrap keldi... Xiywaǵa amanlıq penen barmasa kerek.
Jigitler birese ózleriniń aǵa biyine, birese bir múyeshte pıshıqtay bolıp otırǵan Qasımǵa qaradı. Ernazar hayran bolıp Qasımǵa júdá qatal názerin taslap edi, ol taqat ete almay, ornınan tikeyip, esikke qaray sekire bergeni, aǵa biy shaqqanlıq penen shalǵayınan tutıp qaldı.
- Ho, ant urǵan, Xiywadaǵı ıras boldı ǵoy?
Qasım Fazıldıń tuwısqan dayısı edi, bay ata-anası bir jılı tırıspaydan ólip, Fazıllar menen bir úyde turatuǵın edi, jurt endi Fazılǵa da telmiristi. Onıń júzi burıshtay qızardı.
- Nege sóylemeyseń, shınıńdı aytsesh!
- Endigi zıyapatqa tayarlanıwım kerek edi...
- Jılaymanlanba, otır, - dep Ernazar onı ornına qaray iyterip jiberdi. - Bársheniń qulaǵına altın sırǵa: "Aǵa biy" zıyapatına hesh qanday haram zat qosılmaydı. Burınnan ata-babamız urını, iytti teń jazalaydı.
- Durıs, - dedi shıdamsız Máwlen sarı.
- Qáne, Genjemurat, dawam qıl.
- Endi mınaw Sayıpnazar jóninde, - dedi Genjemurat. - Bunıń eń jaman ádeti menmen! Azanda sálemge kelgen diyqanlarǵa qolın emes, ayaǵın sozadı eken.
Dıqqatlar Sayıpnazarǵa awdı. Ol Genjemuratqa alara bir qaradı da, óz isin maqtanısh bilip ayaqların jıynap qoqırayıńqıradı. Genjemurat irkilmedi:
- Awıldıń balaları jıynalıp "Shárip mollaǵa oqımaymız" dep maǵan arza etti, hayran qalıp nege? desem "molla óziniń aytqanına ózi túsinbeydi, biz bayaǵı túsinbeymiz" desti. Onısı azday, Shárip molla sabaq waqtında báń shegip otırıp, qubladaǵı awıldan ǵárip Shúkirbay ǵarrınıń jalǵız balasınıń tabanın tamashaǵa tilip, mayıp qılıptı. - Genjemurat Quran menen mańlayın úsh sıypalap qazınıń aldına ákelip qoydı. Bul onıń "boldım" degen belgisi edi.
Burınǵı axbaratshılardan hesh biri usınsha kóp hám hár tárepleme jańalıq aytpaǵan edi. Jigitlerde Genjemuratqa ırzalıq keypi tuwıp, jawtańlaǵan kózler onı alǵıslaw menen Aǵa biydiń sońǵı gápin kútti. Ol biraz oydan keyin ún qattı:
- Genjemurattıń ǵáletin tabıwshılar bar ma?
- Joq-joq, - desti kópshilik.
- Olay bolsa, búginge ayıpkerlerge jazanı Fazıl emes, men buyıraman. Qasımnıń qulaǵı kesilsin, onı Mádireyim kessin. Sayıpnazarǵa on segiz durre urılsın. Eki dúrreshi bólip ursın, toqqızın bala Ernazar uradı. Jasawıllar, sizler usı káraǵa Shárip mollanı jetkeresiz, tánha ózim jazalayman. Jasawıllar asıǵıs shıǵıp baratır edi: - Sál toqtańlar, - dep Ernazar aǵa biy bir qolın kóterip bársheniń júzin bir sholıdı.
- Namaz oqıǵanda ne túsinesizler?
- Qudaǵa qarız ekenin túsinemiz, - dedi Fazıl.
- Ha, solay-solay, - dep basqaları maqulladı.
- Jigitler, - dedi, Ernazar aǵa biy biraz ashıwlıraq.
- Namaz oqısam, ne dep atırǵanımdı men de túsinbeymen. Sebep penen Shárip mollaǵa namazdıń basın qaraqalpaqshalawdı buyırmaqshıman. Máselen, jaynamazǵa mingende, eń bolmasa, "qullıǵım qudaǵa, júzim qublaǵa" dep aytatuǵın bolayıq.
- Sóytemiz, jigitler. Qáne, tákirarlańlar, "qullıǵım qudaǵa, júzim qublaǵa..."
Hámme ǵawırlasıp tákirarladı.
- Jasawıllar, endi Shárip mollanı keltiriwińizge ruqsat.
"Aǵa biy"ge qatnaspaytuǵınlardı jazalaw burın bolmaǵan edi. Búgingi jańalıqlar birazlardı tańlandırsa da, unamasa da hesh kim Aǵa biyge qarsı kelmedi. Jazalaw tamashası aldınan bir maydan samallawǵa ruqsat etildi.
Ernazar aǵa biy ózgelerden bólegirek shıǵıp, awıldıń túngi kórinisine kewilsizlik penen qarap oyǵa shúmip tur edi, misli jerden kógergendey, qarsı aldına tayaqtay qaqayıp birew payda boldı. Ol óz ruwınan ortasha halı bar Shońqı degen jigit edi, ele sharshaǵanı basılmaǵan Aǵa biydiń kózleri girewgelenip tanımadı:
- Kimseń?
- Ernazar aǵa, men Shońqıman ǵoy, - dedi ol tilge kelip.
- Hár zıyapat payıtında aytılǵan aqıllı gáplerden, danalıqlardan men de úyreneyin, eń bolmasa ot jaqqıshlıq hamalın ber, dep keldim.
- Ot jaqqıshtı hár zıyapattıń iyesi tabadı, endigi gezek bala Ernazardiki, soǵan jolıǵa ǵoy.
- Ernazar aǵa, ózińiz aytıńız da, men qoldawlıman ǵoy.
- Ha, qoldawlı bolsań, arqalap júriw kerek pe?
- Siziń sharapatıńız benen...
- Bás keyin!
Jasawıllar Shárip mollanı aydap keldi.
Ishkerilewge tártip berildi...