Słownik geograficzny Królestwa Polskiego/Tom I/Czerwińsk

by Filip Sulimierski, Bronisław Chlebowski, Władysław Walewski

[ 836 ]Czerwińsk, 1.) osada, przedtem mko i kol. nad rz. Wisłą, pow. płoński, gm. Sielec, par. Czerwińsk, pod 52°23′48″ szer., a 17°58′19″ dług. W bardzo malowniczem położeniu, na wyniosłym brzegu Wisły, poprzerzynanym głębokiemi wąwozami; odl. od Warszawy 55 w., od Płocka 45 w. Osada Cz. posiada kościól par. katol., klasztor Norbertanek, synagogę, bóżnicę, 2 szkółki elementarne, zarząd gminny, 2 młyny wodne, 2 wiatraki, browar, 3 jatki, 22 różnych sklepów i szynków; 6 razy do roku bywają jarmarki. W 1827 r. było tu 45 dm. i 522 mk., w 1860 r. 68 dm. i 807 mk., obecnie liczy 1,010 mk. (460 męż., 550 kob.); 79 dm., z tych 6 murowanych. Powierzchnia ziemi pod osadą 585 mórg i 532 [ 837 ]mórg gruntu ornego. Kol. Cz. liczy 10 osad, 12 dm., 112 mk., 429 mórg obszaru, w tem 367 ornej ziemi; ma kościół i szkółkę ewangielicką, olejarnię i wiatrak. Początkiem swoim sięga Cz. bardzo odległych wieków. Najdawniejsza o tej osadzie wzmianka jest z r. 1060, w którym Alexander, biskup płocki, sprowadził tu z Francyi Jakolda i Gwidona, dwóch zakonników reguły św. Augustyna, zwanych kanonikami regularnymi lateraneńskimi, ufundowawszy dla nich mały klasztorek. W r. 1117 sławny Piotr Dunin wystawił na tem samem miejscu wspaniały kościół z klasztorem dotąd istniejącym, a następnie fundował opactwo, jedno z najzamożniejszych na całem Mazowszu. Papież Adryan IV potwierdził temu opactwu w r. 1155 nadania wielu dóbr, już wtenczas do niego należących. Wyrażone w owym przywileju dobra składały się z prebendy w Zaszkowie, w Czerwińsku dziewiętnasty targ (forum), to jest opłata targowego, dziewiętnasta grzywna (kara sądowa), dziewiętnasty statek płynący Wisłą, to jest cło od niego, dziewiętnasty nocleg tychże (nox in clausura); nadto wsie: Łomna, Gocław, Skołatowo, Kargoszyn, wszystkie z przyległościami; Nasielsk, oraz warzelnia soli w Zgłowiątce; nareszcie wsie z darowizn: Garwolewo, Chromin, Skriszew z jeziorem Komsin, Świdwa, Parlin (kopia tej bulli z XV w. znajduje się w Kodexie Czerwińskim, s. 101–104, zkąd przedrukowano ją w pierwszym tomie: Codex dipl. Rzyszcz.). Królowie polscy: Bolesław Kędzierzawy w r. 1161 i Kazimierz Sprawiedliwy, hojnie klasztor czerwiński uposażyli, udzieliwszy rozmaite przywileje dla włości jego, któremi były uwolnione od sądownictwa krajowego; co wszystko Konrad I, książę mazowiecki, osobnem nadaniem w r. 1222 potwierdził i nowemi swobodami powiększył. Zakonnicy tutejsi, cudzoziemcy, światli i zręczni, przebywali na dworze księcia Konrada I, który im wiele dobrodziejstw świadczył; toż samo czynili synowie jego Bolesław i Ziemowit I, a zapisy pobożnych ciągle pomnażały się. W roku 1254 Innocenty IV, powtórnie przyjąwszy opiekę nad ich dobrami, przez wysłanego legata swego Opizo polecił arcybiskupowi gnieznieńskiemu i opatowi klasztoru wąchockiego, aby czuwali nad nimi i bronili od napaści włości do zakonników czerwińskich należące, które oni wtenczas już bardzo licznie posiadali, bo przeszło 30, między któremi miasta Nasielsk i Wyszogród się znajdowały. W szczegółowo wymienionych w tej bulli wsiach, widzimy znowu znaczny wzrost majątku klasztoru czerwińskiego; przybyły mu bowiem do r. 1254 oprócz wyżej wymienionych: Sielce, Chmielowo, Bolino, Olszyny, Baboszewo z kaplicą, Domosław, Pomnichowo z kaplicą i przewozem, Tarnowo z jeziorem, Zbicze, Wieliszewo, Łaziska, Dręglin, Zuzola z dochodami i osadami, Brochów z kaplicą, dochodami i wsiami, Borzęcin z kaplicą i dochodami, kaplica w Kochowie ze wszystkiemi dochodami, oraz wszystkich tych wsi i kościołów dziesięciny, jako też następujących: Boguszyna, Pruszczyna, Gawarców, Posarina, Murkowa, Krobic, Kobylnik, Nacpolska, Kucic, Wróblewa, Sokolnik, Głomczyna, Wikowa, Wyszogrodu, Janikowa, Męczenina, Kamienicy, Złotopolic, Żabowa, Żeromina (Kodex Czerw.). W ten sposób zabezpieczony, wzrastał z latami w coraz większą zamożność, zwłaszcza za panowania najprzychylniejszego dlań Konrada II, księcia czerskiego, który nie tylko kościół nowo wystawiony w Błoniu kanonikom czerwińskim nadał, tudzież wsiami pod Warszawą leżącemi: Sewcze, Wola, Wawrzyszewo i Nosarzewo, uposażył (Kodex Czerw., f. 47–49), ale i w Cz. pochować się rozkazał. Za tegoż książęcia, liczne place, ogrody i domy przy ulicy Koziej w Warszawie, wraz z dawną kaplicą św. Jerzego, uposażoną wsiami Wojcieszyno i Koczargi, oddane były tymże kanonikom. Odtąd mieli oni w Warszawie swoją prepozyturę, którą na prośby Bolesława i żony jego Anny, pod zarządem Pawła opata w roku 1450 przebudowano nanowo i zamieniono na kościół pod temże wezwaniem i utworzono osobny klasztor zależny od Cz. (Kodex Czerw., f. 67–73, 185, 186), który to kościół i klasztor istniał na tem miejscu, gdzie dziś fabryka żelazna przy ulicy św. Jerskiej, aż do roku 1819 czyli do supressyi zakonu. W roku 1422 książę Janusz, przywilejem wydanym w Wyszogrodzie, uwolnił wszystkie posiadłości klasztorne i miasto Cz. z pod prawa polskiego i nadał im prawo chełmińskie. Słowem, każdy z książąt mazowieckich aż do ostatniego, przyczyniał się rozmaitemi przywilejami i nadaniami do pomyślności opactwa. Przywileje te, zebrane w roku 1475 za czasów zarządu Rafała opata, przepisane były w dwie osobne księgi, zwane Kodexem czerwińskim, które dotąd się przechowują w bibliotoce ordynacyi Zamojskich w Warszawie. Do wspomnień historycznych Cz. należy, iż król Władysław Jagiełło, idąc na wojnę naprzeciw Krzyżakom 1410 r., błagał w tutejszej świątyni o szczęśliwe powodzenie, poczem przeprawił wojsko po moście na łyżwach. Po odniesionem zwycięztwie, hełm swój zawiesił i srebrne wotum na ołtarzu złożył. Powtórnie udając się król 1419 r. przeciw Krzyżakom, tu połączył swe siły z wielkim księciem Witoldem. Oba ci władcy znowu w r. 1422 stali obozem pod Cz. w miesiącu lipcu, Jagiełło tu odbywał sejm w polu, zatwierdził wszystkie prawa i nadania koronne, a nadto i ze swej strony niektóre przydał. Gdy statut [ 838 ]wiślicki nadwerężany bywał mnożeniem i odmienianiem artykułów, wydał Jagiełło na zjeździe w Cz. 1430 r. przywilej stanowi szlacheckiemu, uroczyście zapewniając całość powyższego statutu. Władyslaw i Bolesław, książęta mazowieccy, zjechawszy tutaj w r. 1452 wraz z wielu znakomitymi panami mazowieckimi, w kościele klasztornym zebrani, starali sę dopełnić nowemi prawami statut księcia Janusza I. Królowie polscy, przywłaszczywszy sobie bezpośrednią opatów nominacyą, sprawili, iż dobra opactwa czerwińskiego, w zarząd duchowieństwu świeckiemu powierzano, jako to biskupom lub innym znakomitym w kościele osobom. Przy przeorach został tylko rząd wewnętrzny klasztoru. Zygmunt III, płynąc Wisłą do Szwecyi 1593 r., wstąpił tu dla oddania opactwa kardynałowi Jędrzejowi Batoremu, biskupowi warmińskiemu. Królewicz Karol Ferdynad, biskup wrocławski, otrzymawszy w r. 1633 toż opactwo, dzierżył je do roku 1641. Jan Kazimierz, starając się o koronę, kilkakrotnie miejsce to nawiedzał 1648 r., oddając losy elekcyi i życia swego opiece cudownej Matki Boskiej. Po koronacyi dwa razy przed jej obrazem dziękczynne modły składał i chorągwie zdobyte 1649 r. na nieprzyjaciołach, zawiesił w kościele. Na mocy konkordatu 1736 r. dobra opactwa między komandatarye klasztorne podzielone zostały. Do ostatnich Rzeczypospolitej czasów, połowa miasta należała do opactwa, druga zaś do biskupstwa płockiego. Za rządu pruskiego odebrano im wszystkie dobra, na to miejsce zaś wyznaczono kompetencyą pieniężną. Teraz jedyną pozostałością po nich i najgłówniejszą ozdobą Cz., jest wspaniały na górze wznoszący się kościół i gmachy klasztorne, których historya ściśle się z nim łączy. Kościół ten, lubo późniejszemi dodatkami dużo zmieniony, dochował przecież wewnątrz ogólne piętno XII wieku; jakoż dwie wyniosłe jego wieże całkowicie, a mury boczne do połowy z ciosanego granitu wystawione, oraz małe zaokrąglone sanctuarium w tyle części kapłańskiej, nadają mu charakter bardzo poważny i przypominają inne świątynie fundacyi Piotra Dunina. W budowli widać ślady trzech epok. Najdawniejsze, a zarazem najzupełniejsze z tych części, są wieże; sięgają one początkiem swoim czasu założenia czerwińskiego opactwa, a wystawione są z granitu dosyć grubo ociosanego. Podłużne i wązkie w tych wieżach otwory przy sobie parami stojące, dziś po większej części zamurowane cegłą, pierwotnie miały nieco odmienną postać łączyły się bowiem z sobą na przodzie, a w głębi tylko rozdzielone były okrągłym kamiennym słupem, tak samo jak w Opatowie i Tumie pod Łęczycą. Atoli jedna tylko para tych otworów taki keztałt dochowała na sobie, wszystkie inne w póżniejszych przerabianiach zmienione. Nawy boczne, oraz dolna część murów półokrągłego sanctuarium, podobnie jak wieże z ciosanego granitu wzniesione, z temi wieżami są współczesne i do początkowej fundacyi należą. Szczyty i górna część sanctuarium, z cegły na czerwono stawiane, pochodzą już z czasów panowania stylu ostrołukowego XIV do końca XV wieku; okna, w tej części murów wycięte, zakończone są ostrołukiem. Nawa środkowa, oraz przybudowany przy głównej ścianie szczytowej korytarz, tworzący zarazem rodzaj kruchty, są dziełem XVII w., a przynajmniej w tym czasie przestawiane być musiały. Jakoż tablica napisowa wewnątrz kościoła umieszczona świadczy, że Mikołaj Szyszkowski, w czasie zarządzania opactwem czerwińskiem, kościół ten starożytną i niezgrabną budową, ale trudną nader i ogromną pracą, z ciosanego kamienia wzniesiony i już z powodu dawności zagrażający ruiną, w r. 1633 przestawił, nadając mu zarazem kształtniejszą powierzchowność. Wnętrze tej świątyni całkiem jest nowsze; ogół onego urządzony był za tejże restauracyi i nader mało pozostało w nim szczegółów dawniejszęgo budownictwa. Ołtarze, stalle i inne przybory wnętrza kościelnego pochodzą cześcią z XVII, częścią nawet z XVIII wieku; wielki ołtarz w stylu odrodzenia, z figurami po bokach świętych Wojciecha i Stanisława, nosi na sobie herb Szyszkowskiego Ostoję, oraz Półkozic. Obraz Matki Najświętszej Pocieszenia, w ołtarzu wielkim umieszczony, malowany jest przez niejakiego Łukasza z Łowicza, malarza żyjącego w XVI wieku. Obraz ten od roku 1647 zasłynął cudami; od tego czasu kościół czerwiński licznie przez pobożnych byl odwiedzany, a skarbiec w kosztowne podarki wzrastał. W starożytne nagrobki nader jest ubogi; leży tu wprawdzie ciało Konrada II, książęcia mazowieckiego, zmarłego w r. 1294, lecz śladu grobu dotąd nie odkryto. Duże kamienne tablice przed ołtarzami, w odpowiednich sobie po obu stronach kościoła kaplicach umieszczone, a groby opatów bezwątpienia nakrywające, z XVI mogą pochodzić wieku. Nagrobki, a raczej pośmiertne napisowe tablice, opatów: Jakóba Kuli a Sobole herbu Roch, zmarłego w r. 1539, który pierwszej reperacyi kościola dokonał i Jana Lewickiego herbu Rogala, zmarłego w roku 1565, znakomitego z pobożności, nauki, sprawił wyżej wspomniany Szyszkowski, przy odnawianiu kościoła. Przed frontem kościola znajduje się plac, murem do koła obwiedziony, do odbywania procesyi. Od strony miasta prowadzi do niego brama, umieszczona w oddzielnej wieży, za dzwonnicę zarazem służącej. Budowa tej wieży spółczesną [ 839 ]jest budowie ściany naczelnej kościoła i z czasów gotyckich pochodzi. W niej pomiędzy innemi zawieszony jest wielki dzwon, imieniem Rafał, przez Rafała opata tutejszego w r. 1497 sprawiony, jak o tem napisy łacińskie na nim umieszczone przekonywają. Zabudowania klasztorne z dwóch składają się części, z części właściwie klasztornej i z części zwanej zamkową, w której książęta mazowieccy przemieszkiwali niekiedy i która w ogólności na przyjmowanie dostojnych przejeżdżających była przeznaczoną. Być nawet może, że tam stał wprzódy zamek, wprzódy jeszcze, nim kanonicy regularni do Czerwińska wprowadzeni zostali; obiedwie te części przestawił zupełnie Mikołaj Szyszkowski i w nich z dawniejszej architektury nic nie pozostało. Nad bramami też wewnętrznemi ukazuje się herb tego prałata, a w innych miejscach gorejące i strzałą przeszyte serce, jakiego zakonnicy reguły św. Augustyna za godło swoje używają. Opat nawet klasztorny nie mieszkał w samym Cz., ale w Sielcu, wiosce do opactwa należącej; dla celebry tylko i święcenia zakonników do klasztoru przyjeżdżał. Zgromadzenie kanoników regularnych posiadało ten klasztor aż do swej supresyi, w r. 1819 zaszłej; poczem oddany został kościół i klasztor pannom norbertankom, z Płocka sprowadzonym, których początkowo było 22; obecnie zamieniony został na etatowy klasztor tego zgromadzenia a kościół jest parafialnym. Obszerniejsze szczegóły o Cz. podaje W. H. Gawarecki, przy opisaniu ziemi wyszogrodzkiej. Cz. dek. płońskiego, dawniej zakroczymskiego, liczy dusz 1300.

2.) Cz., wieś, nad rz. Omulew, pow. przasnyski, gm. i par. Baranowo. Liczy 165 mk., 23 domów, 18 osad, powierzchni 802 morgów, w tem 349 m. gruntu ornego.

3.) Cz., wieś, powiat płocki, gmina Rembowo, parafia Wyszogród. Br. Ch.

Czerwińsk, wieś i dworzec kolei żelaznej, w pow. kwidzyńskim, ma nader korzystne położenie; trakt bity łączy go z jednej strony ze Skurczem i Starogrodem, z drugiej z Gniewem, Kwidzynem i Nowem: nadto przechodzi tu kolej żelazna tczewsko-bydgoska. Stacya tej drogi Cz. leży o 87 kil. od Bydgoszczy. 1.) Cz. wieś, ma szkołę własną, przed okupacyą pruską należała do pp. benedyktynek w Grudziądzu, teraz liczy się do dóbr szlach. w Smarzewie, par. Pieniążkowo, dusz 16. 2.) Cz. dobra szlach., należały r. 1580 do Konopackich, 1700 do pani Denhofowej, wojewodziny malborskiej; obecnie należy do Smarzewa, ma domów mieszk. 5, kat. 86, ew. 9. 3) Cz. dworzec, obejmuje kat. 33, ew. 27. We wsi Cz. istnieje szkoła mleczarska dla kobiet. Kś. F.

Czerwińsk, wieś w pow. słupskim, albo Czerwieńce (ob.).

Czerwińsk, Czerwińskie grody i ziemie, ob. Czerwień, Czerwona Ruś.