Słownik geograficzny Królestwa Polskiego/Tom I/Buczacz

by Filip Sulimierski, Bronisław Chlebowski, Władysław Walewski

[ 433 ]Buczacz miasto główne powiatu tegoż nazwiska, leży nad rzeką Strypą, dopływem [ 434 ]Dniestru, w żyżnej podolskiej okolicy, w wąskiej i skalistej dolinie Strypy, o 67 kil. od Tarnopola. Miasto przecina gościniec krajowy manasterzysko-czortkowski, od którego się oddziela w samym Buczaczu gościniec krajowy buczacko-strusowski na północ, na południe gościniec krajowy buczacko-jazłowiecki. Powierzchni grntu ma to miasto 3055 m.; pos. większa zajmuje: roli ornej 282, łąk i ogrodów 41, pastwisk 161, lasu 1193; posiadłość mniejsza: roli ornej. 932, łąk i ogr. 122, pastwisk 59, lasu 146 m. Mieszkańców ma 8,967, wtem rz. kat. 1816, gr. kat. 1066, akat. 8, izraelitów 6077. Miasto to wybiera do rady państwa 1 posła wspólnie z miastami: Kołomyja i Śniatyn; do sejmu krajowego wybiera Buczacz wspólnie z gminami wiejskiemi powiatów sądowych: Buczacz i Manasterzyska 1 posła. B. jest siedzibą starostwa powiatowego, rady powiatowej, komisyi szacunkowej dla regulacyi podatku gruntowego, należącej do podkomisyi krajowej w Tarnopolu, urzędu podatkowego, ma urząd pocztowy nieerarialny w miejscu, również stacyą telegraficzną; tamże znajduje się sąd powiatowy, należący do sądu obwodowego w Stanisławowie; przy tym sądzie powiat. jest stabilizowaną posadą notariusza. Obiedwie parafie ma w miejscu. Rzym. kat. parafia została pierwotnie erygowaną w 1397 r. przez Michała Habdank dziedzica na Buczaczu. Dotacya powiększoną została w 1401 r. przez Michała i Teodorę dziedziców na Buczaczu; w roku 1761 parafia ta została rozszerzoną. Kościół murowany poświęcony w roku 1763. Do tej parafii należą miejscowości: Dźwinogród, Dżuryn, Janówka, Leszczańce, Medwedowce, Nagórzanka (tu jest kościół filialny), Nowostawce, Pielawa, Podlesie, Podzameczek, Pyszkowce, Rukomyja, Słobódka, Soroki, Trybuchowce, Zielona, Żurawińce, Żyznomierz. Ogólna liczba rz. kat. obrządku w tej parafi 7500; w obrębie tej parafii znajduje się 8 akat. i 7321 izraelitów. W obrębie tej parafii oprócz Buczacza znajduje się 10 szkółek ludowych; zaś w Podzameczku i na cmentarzu buczackim są kaplice, w których nabożeństwo od czasu do czasu odprawiane bywa. Parafia ta należy do dekanatu buczackiego archidyecezyi lwowskiej. Grecko-katol. parafia liczy w samym Buczaczu 1066, w cerkwi filialnej 700, w Nagórzance 1034 czyli razem 2800 dusz gr. kat. obrządku i należy do dekanatu buczackiego archidyecezyi lwowskiej. W Buczaczu jest także klasztor oo. bazylianów, fundowany w 1712 roku przez Szczepana i Joannę Potockich; teraźniejszy murowany klasztor wraz z cerkwią postawił Mikołaj Potocki starosta kaniowski 1760. Bazylianie buczaccy utrzymują gimnazyum niższe, to jest 4-klasowe swoim własnym kosztem; jest to zakład prywatny, jednakowoż przyznano mu charakter zakładów publicznych. Grono profesorów z wyjątkiem katechety rzym. kat. należy do zakonu oo. bazylianów. Bazylianie od 1804 ponoszą dobrowolne koszta utrzymania tego zakładu. Na rok szkolny 1878/79 zapisanych było 182 uczniów. Oprócz gimnazyum znajdują się w Buczaczu 2 szkoły, a to etatowa męzka 4-klasowa o 5 nauczycielach i 2 katachetach i etatowa żeńska 3-klasowa o 3 nauczycielkach. B. jest po Tarnopolu najbardziej handlowem miastem na Podolu galicyjskiem; izraelici buczaccy sławni są w tej stronie kraju z bogactwa, rozległych stosunków, energii i obrotności. Miasto to starożytne było gniazdem dwu rodzin Buczackich h. Abdank i Pilawa, potem przeszło w ręce rodziny Potockich. Nad miastem na skale, pod którą Strypa płynie, wznoszą się ruiny obronnego zamku; w 1672 r. przebył ten zamek oblężenie Turków pod wodzą sułtana Mahomeda IV; broniła się w nim dzielnie Teresa Potocka, żona bracławskiego wojewody; samo miasto zostało zdobyte, złupione i spalone; tegoż roku został tu podpisany haniebny pokój, który oddawał Podole i Ukrainę w ręce Turków. W roku 1675 powtórnie było miasto od turków zdobyte i spustoszone; potrafiło się później częstym najazdom kozaków obronić. W środku miasta wznosił się ratusz pięknej, okazałej starej budowy, statuami z kamienia przyozdobiony, który atoli w roku 1859 wraz z całem miastem i klasztorem stał się pastwą płomieni (Rysunek tego ratusza podał Tyg. Illustr. z r. 1876 Nr. 21). Na Podzameczku znajdują się ruiny późniejszego zamku, w którym jeszcze znać rozkład komnat i malowania ścian al fresco. Miasto oryginalnie zbudowane, leży w głębokim a wąskim parowie, domy stoją jedne nad drugiemi tak, że wjeżdżającemu przy oświetleniu okien zdaje się, jakby jeden dom stał ua drugim. Dochód roczny miasta wynosił w 1878 roku 12,483 złr. W B. jest kasa pozyczkowa z funduszem zakładowym 1200 złr. Od stacyi kolei żelaznej lwowsko-czerniowieckiej w Stanisławowie oddalony jest Buczacz o mil 8; jednakże gościńce murowane idące w różnych kierunkach ułatwiają handel i komunikacye. Pod B. miały być niegdyś płóczkarnie złota (Sarnicki). Właściciel większej, posiadłości Emil i Artur hr. Potoccy. Powiat buczacki graniczy na wschód z powiatami czortkowskim i zaleszczyckim, na południe z powiatami: Horodenka i Tłumacz; na zachód z powiatami: Rohatyn i Podhajce; na północ z pow. Podhajce i Trembowla. Powiat ten przecinają z półn. ku połud. dwie większe rzeczki dopływy Dniestru, mianowicie: Koropiec wypływająca z pod miasteczka Kozowa, gminy pow. brzeżańskiego, która przepłynąwszy powiat brzeżański, [ 435 ]powiat podhajecki i powiat buczacki wpada do Dniestru pod wsią Koropiec, gminą powiatu buczackiego; w tem miejscu stanowi rzeka Dniestr granicę między powiatami: buczackim i stanisławowskim. Dniestr, płynąc z zachodu na wschód, w paru miejscach tylko dotyka południowej kończyny tego powiatu, stanowi granicę między tym powiatem a pow. Horodenka i Stanisławów, płynąc zaś bardzo krętem korytem w tych stronach wcina się to w ten to w ów powiat; śliczne są brzegi Dniestru w tej części jego biegu; strome skaliste góry sterczą po obudwu stronach, czepiające się po ich ścianach krzaki berberysu i inne krzewy ubarwiają rozmaitością zieleni i jagód szary i czerwonawy kolor kamieni; w miejscach, gdzie góry szerzej się rozstąpiły, bieleją wsie i dwory śród zielonych ogrodów i sadów; galary napełnione zbożem płyną poważnie środkiem rzeki, lekkie tratwy zbite z kloców mkną szybko, nie zważając na stan wody; dla nich zawsze tutaj dosyć i głęboko i szeroko, a choć trafią na mieliznę, wartki pęd wody przenosi je po śliskich kamieniach; tylko tratwa trzeszczy i grozi rozerwaniem powrozów skręconych z młodych drzewek, któremi pojedyńcze kloce między sobą przymocowane. Drugim dopływem Dniestru w tym powiecie jest rzeczka Strypa, wypływająca w powiecie złoczowskim powyżej miasteczka Zborowa pod wsią Meteniów, która przepływa powiat złoczowski, tworząc staw w Zborowie, potem powiat brzeżański, gdzie tworzy stawy w Glinnie, Kaplińcach i Płotyczy, przepływa powiat podhajecki, gdzie tworzy staw w Bohatkowcach, przepływa w końcu powiat buczacki, wpada w tym powiecie do Dniestru niedaleko miasteczka Potok Złoty, kolebki rodziny Potockich. Konfiguracya gruntu jest falistą, tylko brzegi rzek wznoszą się do trochę większych wysokości. Przestrzeni zajmuje ten pow. 19,3281 mil austr. czyli 11,2710 miryametrów. Ludności posiada 83,720 dusz. Do rady państwa wybierają większe posiadłości wspólnie z powiatami administracyjnymi Stanisławów, Bohorodczany i Tłumacz jednego posła; gminy wiejskie wspólnie z powiatem administracyjnym Czortków jednego posła; gmina miejska Buczacz wspólnie z miastami Kołomyja i Śniatyn jednego posła. Do sejmu wybierają obszary dworskie wspólnie z administracyjnymi powiatami: Czortków, Husiatyn, Borszczów i Zaleszczyki 3 posłów; gminy wiejskie należące do sądów powiatowych w Buczaczu i Manasterzyskach jednego posła; zaś gminy należące do sądu powiatowego w Jazłowcu wpólnie z powiatami sądowymi: Czortków i Budzanów jednego posła. Sądów powiatowych jest w tym powiecie 3 a to w Buczaczu, Jazłowcu i Manasterzyskach; z tych należą buczacki manasterzyski do sądu obwodowego w Stanisławowie a jazłowiecki do sądu obwodowego w Tarnopolu, wszystkie 3 zaś do sądu wyższego krajowego we Lwowie. Parafij łacińskich jest w tym powiecie 8, z tych należy do dekanatu buczackiego 6 mianowicie: Buczacz, Barysz, Koropiec, Manasterzyska, Potok złoty i Kowalówka. Do dekanatu jazłowieckiego należy w tym powiecie tylko jedna parafia w Jazłowcu i do dekanatu czortkowskiego 1 parafia w Petlikowcach. A wszystkie należą do archidyecezyi lwowskiej. Parafij gr. kat. jest w tym powiecie 33; z tych należą do dekanatu w Uścieczku 4, do dekanatu czortkowskiego 7 a do dekanatu buczackiego 22; wszystkie zaś należą do dyecezyi arcybiskupstwa lwowskiego. Zakłady naukowe w powiecie są: średnie 2: gimnazyum niższe oo. bazylianów w Buczaczu, konwikt panieński stowarzyszenia siostr Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Panny Maryi w Jazłowcu; szkoły ludowe etatowe męskie: 4-klasowa w Buczaczu, w Baryszu i Manasterzyskach; etatowe 1-klasowe w Bobulińcach, Dobropolu, Jazłowcu, Jezierzanach, Koropcu, Kajdanowie, Medwedowcach, Nowostawcach, Osowcach, Podzameczku, Potoku, Przewłoce, Snowidowie, Sokołowie, Trybuchowcach, Weleśniowie, Zadarowie i Zubrzcu; w Hohorowie, Jarkorowie, Kowalowce, Oleszy, Porehowie, Ściance, Skomorochach, Sorokach, Zielonej, Żurawińcach i Żyznomierzu. Szkoły parafialne w Cwitowie i Puźnikach, szkoła etatowa 4-klasowa żeńska w Buczaczu. Powiat ten jest podolski, ma glebę dobrą, zasłonięty od północy wysoczyzną brzeżańsko - tarnopolską, klimat cieply, wszelkie gatunki zboża i kukurydza dobrze się udają. Miasto w tym powiecie jest jedno: Jazłowiec; miasteczek 4: Barysz, Buczacz, Manasterzyska i Potok złoty. Gmin wiejskich obejmuje 74, razem gmin 79, Obszarów dworskich 69, przełożeństw obszarowych 37, ogółem jednostek administracyjnych 116. Gmin katastralnych obejmuje ten powiat 79. Z obszaru 19,3281 mil kw. zajmują gminy wiejskie i miejskie 10,5565 m. czyli 54,7 procent, obszary dworskie 8,7716 m. czyli 45,3 procent; na 1 milę kwadr. przypada 4,1 gmin administracyjnych. Ludność miast wynosi 2564 mk. czyli 3 procent; ludność miasteczek 17446 mk. czyli 21 procent; ludność wsi 60,166 mk. czyli 72 procent, co razem z ludnością na obszarach dworskich wynosi 83720 mk. Kasy pożyczkowe gminne znajdują się w następujących miejscowościach: Bielawińce, Jezierzany, Medwedowce, Nowosiołka Jazłowiecka, Ossowce, Manasterzyska, Dźwinogród, Podzameczek. W powiecie znajdują się następujące zakłady przemysłowe: cegielni 5 wyrabiających rocznie 275,000 cegieł razem wartości 2750 złr., garncarzy 19 [ 436 ]wyrabiających rocznie 25,000 naczyń wartości 1476 złr. Wapna wypalają w 7 miejscowościach rocznie 30,000 mec (jedna meca równa się połowie korca czyli 16 garncy wied.) gipsu wypalają w 2 miejscowościach 5,200 mec rocznie; mydlarzy wyrabiających świece łojowe i mydło jest w tym powiecie 6, którzy zużywają rocznie 500 centnarów łoju, 40 cent. sody i popiołu, i produkują rocznie 380 cent. świec łojowych wartości 13,000 złr. i 120 centn. mydła wartości 3,000 złr.; świece łojowe zużywają głównie izraelici dla oświetlania swych pomieszkań w dnie szabasowe i świąteczne. Młynów wodnych jest w tym powiecie 42 o 158 kamieniach, które spotrzebowują rocznie 109,500 mec zboża i dostarczają 71,250 centnarów mąki wartości przeciętnej 380,360 złr. Browarów piwnych jest w tym powiecie 3, mianowicie: w Manasterzyskach, w Nagorzance i w Trybuchowcach. Gorzelni jest w tym powiecie 22 mianowicie: w Bobulińcach Buczaczu, Dubienku, Kościelnikach, Dulibach, Kowalówce, Koropcu, Leszczańcach, Manasterzyskach, Nagórzance, Petlikowcach, Porchowej, Petryłowie, Przewłoce, Potoku, Rzepińcach, Sorokach, Skomorochach, Trybuchowcach, Wyczułkach, Zadarowie, Zaleszczykach małych. Plantacya tytuniu nie co rok jest jednakową; ilość uprawiających zmienia się co rok; w ostatnich latach dziesięciu największa ilość uprawiających była 7686; najmniejsza 3975; największa przestrzeń użyta rocznie w tym czasie pod uprawę tytuniu wynosiła 1042 m., najmniejsza roczna przestrzeń wynosiła 510 m. Największa ilość zebranego tytuniu rocznie wynosiła w tym okresie czasu 13,888,74 centnara, najmniejsza 3895,03 centn. Największa wartość tytuniu zebranego wynosiła rocznie 115,914 złr. 21 ct., najmniejsza 34,519 złr. 57 i pół ct. Obiedwie fabryki tytuniu i cygar (w Manasterzyskach pow. Buczacz i Winniki pow. Lwów) razem. spotrzebowują rocznie między 203 a 437 sześciennych sążni drzewa opałowego; liści tytuniowych spotrzebowują te obiedwie fabryki razem krajowych 5,242,484 funtów wiedeń., zagranicznych 324,886 funtów wied. Roczna produkcya tytuniu i cygar w tych fabrykach obudwu wynosi rocznie: zwitków prostego tytoniu 87,690,100 sztuk wartości 2186711 złr. 10 ct., tytuniu w paczkach 449,400 wied. fun. wartości 190,026 cygar sztuk 35,444,000 wartości 766,382 złr. 50 ct. Tabaki do zażywania produkują te obydwie fabryki razem 230,307 wied. funtów, wartości 217,671 złr. 78 i pół ct. Fabryka tytuniu i cygar w Manasterzyskach posiada maszynę parową o sile 4 koni, 3 maszyny do krajania, z których każda kraje po 50 centnarów dziennie; robotników jest w tej fabyce za dziennem wynagrodze- 38 mężczyzn, 32 kobiet, za wynagrodzeniem od sztuki 369 kobiet i 35 dzieci: razem 38 męzczyzn, 401 kob., 35 dzieci; płaca dzienna wynosi między 36 a 44 ct. Wełny ordynaryjnej produkuje ten powiat rocznie 500 centnarów wartości 15,500 złr., sukna wyrabiają w tym pow. ordynaryjnego 2000 łokci, haliny 6000 łokci, razem wartości 9000 złr. Fabryka sukna istnieje w tym powiecie jedna w Trybuchowcach pod samym Buczaczem, która zatrudnia przez cały rok 4 mężczyzn i 2 kobiety. Lnu produkuje ten powiat rocznie 200 centn., konopi 2430 centnarów; wartość roczna tych obydwóch produktów wynosi 40,450 złr. Warsztatów tkackich jest w tym powiecie rocznie w ruchu 145, które zużywają rocznie 1115 centnarów lnu i konopi, wyrabiają 111,500 łokci płutna wartości 11,150 złr. Kuśnierzy znajduje się w tym powiecie 75, którzy spotrzebowują rocznie skór owczych, jagnięcych i króliczych razem sztuk 17,560 i sporządzają ordynaryjnych kożuchów rocznie 3512 sztuk, razem wartości 35,120 złr. Lasy tego powiatu dostarczają rocznie drzewa budulcowego sztuk, 10,000 wartości 12960 złr.; drzewa opałowego twardego 15415 sążni, miękkiego 4000 sążni: razem wartości 73,660 złr. Powiat ten produkuje: pszenicy 325,000 niższo austr. mec; żyta 280,000 m., jęczmienia 104,000 m., owsa 182,000 mec, kururydzy 54,000 mec, prosa 40,000 m., hreczki 75960 m., bobu 9,000 m., grochu 36,000 m., soczewicy 7200 mec., wyki 4800 m., ziemniaków 350,000 m., buraków cukrowych 10,000 centnarów, buraków pastewnych 34,000 mec, kapusty 41667 kóp główek, przędziwa lnianego 820 cent., przędziwa konopnego 3,800 cent., nasienia lnianego 35, nasienia konopnego 145 m., nasienia rzepaku 36, nasienia koniczyny 1000 centnarów, tytuniu 540 centnarów, słomy 780,000 centn., siana 120,000 centn., potrawu 50,000 centn., koniczyny, mieszanki innych traw pastewnych 51,000 centn., innych owoców 1200 m., miodu 13 centn., wosku 3 ctry, mleka 40000 wiader, masła 3000 ctrów, sera 6000 ctrów, wełny owczej 200 ctrów, drzewa opałowego twardego 25,000 sągów, drzewa opałowego miękkiego 15000 sągów, drzewa budulcowego i wyrobowego 900,755 stóp sześc. Przemysł domowy rozległy jest pod względem tkactwa i sukiennictwa, lecz ogranicza się na grube włościańskie płótno i takież sukno, z którego wyrabiane siermięgi wzorzysto na wszystkich szwach i na przodzie kolorową włóczką wyszywane bywają, Kobiety haftują kolorowym jedwabiem koszule na ramionach i brzegi fartuszków. Handel zbożem i surowemi płodami jest w tym powiecie bardzo ożywiony, kupcy buczaccy uchodzą po tarnopolskich za najbogatszych na całem galicyjskiem Podolu. [ 437 ]Kolej żelazna nie dotyka tego powiatu; za to trzy gościńce murowane przerzynają powiat, mianowicie gościniec rządowy brzeżańsko-stanisławowski przechodzi z północy na południe, w Manasterzyskach łączy się z nim gościniec krajowy idący z Manasterzysk na Buczacz do Czortkowa; zaś w Buczaczu łączy się z tymże gościniec krajowy idący z Buczacza na Strusów do Tarnopola. Z historycznych względów zasługują na wzmiankę następujące miejscowości: Buczacz; Jazłowiec gniazdo rodziny Jazłowieckich; na ruinach warownego zamku znajdują się ormiańskie napisy; miasto to było niegdyś rezydencyą biskupów ormiańskich, jest w dziejach pamiętne klęską zadaną tatarom roku 1684; wkrótce potem zburzenie twierdzy nastąpiło; teraz liczy 2,500 mk. Złoty Potok z klasztorem ks. dominikanów i starożytnem zamczyskiem, był niegdyś gniazdem rodziny Potockich. Manasterzyska, pamiętne klęską zadaną turkom; ma jeszcze zamek niegdyś obronny, w którym mieszka właściciel tych dóbr Józef Mołodecki. B. R.