Słownik geograficzny Królestwa Polskiego/Tom I/Brzesko

by Filip Sulimierski, Bronisław Chlebowski, Władysław Walewski

[ 405 ]Brzesko, 1.) B. nowe, dawniej miasteczko dziś osada, pow. miechowski, gm. Gruszów, par. t. n., przy trakcie zwyczajnym nadwiślańskim zwanym, do Nowego miasta Korczyna prowadzącym, położone; o pól wiorsty od. Wisły, od której oddzielone obszernem pastwiskiem, nazywanem Błonie; od Miechowa 37 w. Osada ta nosi nazwę Brzesko słomiane, i dawniej nawet w dokumentach urzędowych pod tem nazwiskiem wymieniana. Nazwa ta, jak wnosić można, nadaną została od dachów slomą krytych, tembardziej że dotąd utrzymał się zwyczaj, iż mieszkańcy, budując domy kryte gontem lub innym materyałem, chociaż jeden snopek słomy na dachu umieszczają. Autorowie „Starożytnej Polski“ (Tom II, 166) utrzymują, jakoby Iwo Odrowąż, biskup krakowski, ufundował tu około r. 1223 kanoników regularnych św. Norberta (ordo Praemonstratensium), i że dopiero około r. 1507 opactwo to przeniesione zostało do Hebdowa, wsi przyległej Brzeska, opierając domysł takowy na tem, iż w ponawianych przywilejach w XVI wieku wzmiankowane jest Brzesko nowe, jako należące do opactwa hebdowskiego. Domysł ten jednak jest mylnym, gdyż Antoni Kraszewski, opat. witowski, w historyi tego zgromadzenia w r. 1752 drukiem ogłoszonej, udowodnił z dokumentów, że Iwo był dobrodziejem klasztoru, lecz nie fundatorem. Podówczas znajdowała się w archiwum miejscowem bulla papieża Eugeniusza IV z r. 1442, która porządek fundacyjny zaczynała od Bolesława Kędzierzawego. Według takowej, niejacy Strzeżysław i Wrocisław wystawili rzeczony kościół i klasztor i pierwsze wsie oraz folwarki mu nadali; zakonników zaś sprowadzili z Pragi ze strachowskiego klasztoru. Nie ulega przeto wątpliwości, jak powiada F. M. Sobieszczański, wyjaśniający tę okoliczność (Tyg. Illustr. t. I, 179), że początek założenia kościoła i klasztoru sięga czasów Bolesława Kędzierzawego (1127 do 1173 r.). Długosz (Kronika T. II, 218), utrzymuje, że klasztor założony był w wiosce Brzesku, dzisiejszem B. starem. Przywilej lokacyjny m. B. z r. 1279, którego kopia, niedokładnie przecie zrobiona, znajduje się w aktach kościoła brzeskiego, założyciela miasta nazywa opatem brzeskim. Cokolwiekbądż, to tylko jest pewnem, że Brzesko nowe, należące przedtem do biskupów krakowskich, w r. 1223 nadał klasztorowi norbertanów w Hebdowie Floryan, opat brzeski, i że przywilejem wydanym r. 1279 dozwolił Gotfrydowi synowi Arnolda de Glesin założyć miasto B. na prawie magdeburskiem; dalej przyrzeka wystawić kościół, wydziela jeden łan ziemi dla Gotfryda, którego wójtem postanowił, z uwolnieniem od wszelkich podatków, a ze wszystkich łanów, które tylko w obrębie tegoż B. i w Opli (nazwa miejscowości dotąd istniejąca) wymierzone zostały, dla klasztoru pięć łanów zostawia; reszta zaś ma być mieszczanom oddana, za opłatą czynszu. Nadaje miastu jeziora Liwców, Kochłów i Piskorów, inne zaś jeziora pozostawia klasztorowi. Rybołówstwa w Wiśle dozwala wójtowi bez ograniczenia, mieszczanom zaś pozwala łowić tylko wędami i sakami. Dochód z mostu na Wiśle zachowuje dla klasztoru, uwalniając wójta i mieszczan od opłaty mostowego. Historya miasteczka tego nie zawiera wypadków ogólniejszego znaczenia, i ściśle się łączy z losami klasztoru, którego własność stanowiło. Za czasów Długosza (Liber Beneficiorum, Cracoviae 1864 r. t. III, 76) miasteczko to posiadało 40 łanów miejskich, z których opłacany klasztorowi czynsz wynosił po 9 skojców od każdego; nadto dawali po 30 jaj, 2 kapłony i 2 sery, robocizny żadnej nie odrabiali i osepu nie dawali, dziesięcina szła do klasztoru z łanu po 4 miarki pszenicy, tyleż owsa i żyta. Do kościoła w B. należało trzy ćwierci łana, z których także na równi z [ 406 ]mieszczanami oddawano dziesięcinę do klasztoru. Wójtostwo posiadało pięć łanów; wójtem pod ten czas był Rafał Riterski dziedzic Błogocic (ob.). Młyny były dwa na Wiśle, jeden należący do klasztoru, drugi do wójta, z jakowych dawali klasztorowi pewną część zboża, zwaną metreta a wójtowi słód. Kazimierz IV 1449 roku potwierdził prawo niemieckie miastu i wsiom: Gunów, Mniszów, Gruszów, Nenkanowice, Hebdów, Szpitary, Szarbia i Dewyenya. Wynikły spór między wójtem a mieszczanami rozstrzyga Zygmunt I 1507 r., postanawiając: 1) że mieszczanie stosownie do dobrowolnego swego zobowiązania się powinni odrabiać trzy dni w roku, a wójt za to po beczce piwa przez te trzy dni ma im dawać. Stefan Batory r. 1578 między innymi postanawia, iż mieszczanie powini mierzyć zboże na miarę proszowską. Jan Kazimierz r. 1653 zaleca konwentowi, aby mieszczan nie znaglał do żadnych innych powinności nad te, jakie przywilejami panujących ustanowione zostały; i tegoż roku potwierdza przywileje jeszcze przez poprzedników nadano. Jakowe przywileje również potwierdzone zostały przez króla Jana III w Krakowie 17 kwietnia 1674 r. i przez Stanisława Augusta w Warszawie 4 października 1767 r. Z przywileju lokacyjnego wiemy, iż miasteczko B. założone było na prawie niemieckiem, jako więc takie posiadało ratusz, który następnie przez opata Witkowskiego rozebrany i z niego folwark w Mniszowie wystawiony został; dekretem zaś powyższym nakazano klasztorowi na wybudowanie ratusza złp. 2000 zapłacić; jakoż stanął ratusz w rynku nowym i takowy przetrwał do naszych czasów, wybudowany był z modrzewia i dopiero przed niedawnym czasem sprzedany, a z materyału tego wystawiony został dom, dotąd przy wjeżdzie od Hebdowa, z prawej strony, istniejący. Po supresyi zgromadzenia ks. norbertanów w Hebdowie w r. 1818 B. nowe stało się własnością skarbu, i jako takie przetrwało do 1 stycznia 1870 r., w którym na osadę zamienionem zostało. Dotąd istnieją tu cechy rzemieślnicze, posiadające przywileje królów polskich, a mianowicie: krawców, mający przywileje Michała Korybuta z 4 grudnia 1669 r. i Augusta II z r. 1697; i szewców, posiada przywileje: Władysława IV: 1 marca 1633 r., Michała 12 listopada 1669 r. i Augusta II 2 grudnia 1698 roku. Z przywileju lokacyjnego wyżej przytoczonego z r. 1279 widzieliśmy, ze opat brzeski zakonu norbertanów przyrzeka kościół w tem mieście założyć i postawić; około wiec tego czasu musiał być wybudowany pierwotny kościół, po którym jednak najmniejszego śladu niepozostało. Obecnie zaś istniejący, wymurowany częścią z cegły, a częścią z kamienia przez ks. norbertanów hebdowskich w r. 1640, poświęcony zaś został pod wezwaniem Wszystkich ŚŚ. 30 maja 1678 przez Mikołaja Oborskiego sufragana krakowskiego. W pobliżu B. n. w r. 1836 były robione poszukiwania soli przez Augusta Rosta otwór tu świdrowany jest jeden z najgłębszych, doszedł bowiem do głębokości 1573 stóp; w otworze tym w głębokości 1223 stóp spotkano wodę słoną od 3% do 4%, która następnie znikła (Jan Hempel, Uwagi co do poszukiwań soli kamiennej w granicach Król. Pol. Bibliot. Warsz. lipiec 1877 T. III, 89). B. nowe, zbudowane na wielkiej wyniosłości po nad doliną Wisły, ma dwa rynki i cztery ulice. W r. 1827 było tu domów 151, mieszkańców 904; obecnie jest domów murowanych 6, drewnianych 134; ludności męzkiej 460, żeńskiej 519: razem 979 głów; w tej liczbie żydów mężczyzn 8, kobiet 9, reszta chrześcianie katolicy, trudniący się wyłącznie rolnictwem; przestrzeni w ogóle zajmuje 978 m., 77 prętów. Dawniej istniał tu magazyn solny; budynki po nim pozostałe obrócono na użytek straży granicznej. B. nowe posiada szkołę elementarną, dom schronienia dla 9 starców i kalek i stacyą pocztową (w pobliżu Stopnicy i Michałowic). W wykazach pocztowych zwane dziś Brzesk.

2.) B. stare, wś nad Wisłą, pow. miechowski, gm. Gruszów, par. Hebdów. Leży o milę od Brzeska Nowego, na drodze ku Koszycom. W 1827 r. było tu 18 dm. i 127 mk. R. 1860 było tu 15 dm. i 116 mk., obecnie zaś 13 dm. i 137 mk. Dziwnym zaiste faktem to ciągłe zmniejszanie się ludności. B. stanowiło dawniej królewszczyznę, należącą do starostwa niepołomickiego. Lustracya z 1564 r. powiada: „Jest kmieci 4, którzy płacą czynszu po groszy 12, nic nie robią tylko psy za królem wodzą, lecz za staraniem starosty król rozkazał obrócić ją na leśnictwo i zwolnił od opłaty czynszu, aby służbę konno odbywali“ (Staroż. Pol. T. II, 168). Był tu od dawnych czasów drewniany parafialny kościół pod wezwaniem św. Apostołów Piotra i Pawła. Po jego upadku ks. Stanisław Szczepański, pleban miejscowy, r. 1713 wystawił nowy kościół, który w r. 1721 został poświęcony. Kościół ten, lubo nie tak dawny, uległ zniszczeniu i w r. 1832 musiał być zamknięty, a nabożeństwo parafialne przeniesiono do kościoła pozostałego po norbertanach w Hebdowie; nareszcie w r. 1854 rozebrany został. Pod wsią B. stare, w brzegach nadwiślańskich, w formacyi gliny potopowej, mianowicie w spodnich warstwach, składających się z piasku i zwiru, znajdywane bywają kości wielkich zwierząt jaskiniowych. Mar.

Brzesko, m. pow. w Galicyi, pod 38°4′ dług. wsch. a 50° szerokości półn., 205 m. rozl., 274 dm., 1374 męż., 1493 kob.: razem [ 407 ]2867 mk.; z tej liczby 893 rz. kat., a 1974 izr. Siedziba c. k. starostwa, sądu pow., urzędu podatkowego, notaryatu, oddziału straży skarbowej, urzędu pocztowego i telegraficznego, wydziału rady powiatowej, posterunku żandarmeryi, dziekanatu i urzędu paraf. rz. katolickiego. Dek. brzeski dyec. tarnowskiej liczy 13 parafij, 24803 dusz katol.; parafia zaś katol. brzeska 1426 wiernych. Kościół parafialny pod wezwaniem św. Jakuba apostoła wymurowany w r. 1487, był poprzednio aryańskiem oratoryum. Po trzykroć się spalił, ostatni raz 16 lipca 1863 r., obecnie jednak zupełnie odrestaurowany. Oprócz kościoła znajdują się trzy kaplice: pierwsza pod wezwaniem św. Ducha, drewniana, naj dawniejsza; druga pod wezwa- św. Krzyża, murowana, na cmentarzu; trzecia pod wezwaniem N. M. P., murowana, w lesie słotwińskim. Szkoła ludowa dwuklasowa z 2 nauczycielami, lekarz i apteka, towarzystwo zaliczkowe mające 369 członków, a którego ogólny obrót kasowy wynosił w roku 1877 553112 złr. B. leży w równinie nad rz. Uszwica i przerznięte jest dwu gościńcami: rządowym wiedeńskim i drogą krajową słotwińsko-nidzicką; tylko o 4 kilometry jest odległą stacya kolei żelaznej Karola Ludwika w Słotwinie. Domy z wyjątkiem kilku murowanych drewniane; bruku brak. Miasto niema prawie żadnego majątku, dochód miejski w r. 1877 wynosił 2814 złr. Ludność chrześciańska trudni się najwięcej rolnictwem, po części także przemysłem, koszykarstwem i garncarstwem; ludność izraelska przeważnie handlem. Jest w B. kilku zamożnych kupców, którzy zakupują płody surowe w całej okolicy. Targi tygodniowe i 17 jarmarków. Powiat brzeski leży pomiędzy 38°4′ a 38°8′ dł. wschod. od Ferro a 49°9′ a 50°4′ szerokości półn. Graniczy zaś: na północ z Królestwem Polskiem, na wschód z powiatem dąbrowskim i tarnowskim, na południe z pow. grybowskim, nowo-sądeckim i limanowskim a na zachód z pow. bocheńskim. Północna część pow. od linii kolei Karola Ludwika jest jednostajną równiną, południowa zaś część na połud. od kolei żelaznej Karola Ludwika jest pagórkowata i górzysta. Wzgórza te stanowiące podgórze zachod. Beskidu dzielą się na trzy grupy: 1) grupa po lewym brzegu rz. Uszwicy w gminach: Gosprzydowa, Gnojnik, Uszew i Jasień jest przedłużeniem gór powiatu bocheńskiego, 2) grupa rozciąga się pomiędzy rzekami Uszwicą i Dunajcem, jest dalszym ciągiem gór pow. limanowskiego, dosięga najwyższej wysokości w Iwkowy, obniża się ku północy i ginie w równinach około Okocima i Wielkiej wsi; 3) grupa po lewej stronie Dunajca, poczyna się w pow. brzeskim i ciągnie się dalej w pow. grybowski. Pomiędzy drugą a trzecią grupą znajduje się dolina Dunajca, w jednych miejscach węższa a w drugich szersza z malowniczemi krajobrazami. Najpiękniejszy widok przedstawia się jednak ze wzgórz Jurkowa. U stóp Dunajec toczy swoje czyste fale, za Dunajcem strome góry lasami szpilkowemi okryte, a na południe i północ jakby na straży zamykającego się widnokręgu sterczą na pagórkach nad Dunajcem ruiny baszty czchowskiej i zamku mielsztyńskiego, u podnóża których są miasteczka Czchów i Zakluczyn. Nie tak malowniczy ale o wiele rozleglejszy widok dostrzedz można z góry okocimskiej, gdyż w dnie pogodne ukazują się ztąd w dali odległe tatrzańskie szczyty. W powiecie znajdują się następujące rzeki: 1) Wisła, stanowiąca granicę od Królestwa Polskiego, tylko prawym brzegiem należy do pow. 2) Uszwica wkracza w granicę pow. w gminie Gosprzydowy a wpada do Wisły powyżej Szczurowy, 3) Dunajec wchodzi w powiat w Będzieszynie, wychodzi za Wojniczem a od Żabna do Siedluszowic stanowi granicę od powiatu dąbrowskiego. Stawów większych nie ma w powiecie. Rozległość 825,79 kil. kw. (14,25 mil kw.) Ludność w 1869 r. 40138 męż., 42663 kob.: razem 82801 mk.; na kilometr kwadr. przypada 100 mk.; pod względem gęstości zaludnienia w Galicyi stoi zatem powiat brzeski na 7 miejscu. Gmin miejskich ma 4, wiejskich 105: razem 109 gmin politycznych, 114 gmin katastralnych a 125 osad i 103 obszar. dworskich; 14542 dm. mieszkalnych. Wypada zatem jedna gmina na kil. kw. 7,5, jedna gm. miejska na kil. kwadr. 2,06, jedna gmina wiejska na kil. kw. 7,8. Miasta pow. są: 1) Brzesko mk. 2867, 2) Czchów 1595 mk. 3) Wojnicz 2221 mk., 4) Zakluczyn 1415 m.: razem miały miasta 8098 mk. Zaś wsie 74703 mk. Pomiędzy wsiami najludniejsze są: Borzęcin 4942 mk., Jadowniki 2684 mk., Mokrzyska 2311 mk., Szczurowa 2075 mk., Iwkowa 2025 mk. Wypada na kilom. kw. przestrzeni 8,8 mk. miejskich a 91,2 mk. wiejskich. Cała ludność pow. z wyjątkiem izraelitów jest narodowości polskiej i należy do szczepu mazurskiego. Pod względem religii znajduje się rzym. katol. 78029, katolików innych wyznań 26, zydów wyznania mojżeszowego 4746. W powiecie politycznym brzeskim znajdują się okręgi trzech sądów powiatowych, mających swe siedziby w Brzesku, Wojniczu i Radłowie i 4 posterunki c. k. żandarmeryi w Brzesku Wojniczu, Radłowie i Zakluczynie; pod względem kościelnym dzieli się powiat na 3 dekanaty: brzeski, wojnicki i czchowski, którym podlega 26 urzędów paraf. Wyższych szkół niema w powiecie; szkół ludowych 4-kłasowych jest 2 w Zakluczynie i Wojniczu, 3-klasowych 2 w Borzęcinie i Szczurowy; dwuklasowych 5, jednoklasowych i filialnych 24: [ 408 ]razem szkół ludowych 33, do których uczęszcza 3507 dzieci. Wypada zatem 107 uczniów na jednę szkołę, jedna szkoła na 2515 mk., jeden uczeń na 24 mk.; jedna szkoła na 33 gmin i na 25 kilom. kw. przestrzeni. Znajduje się w powiecie 9 urzędów pocztowych, 4 stacye telegraficzne, 4 doktorów medycyny i 3 chirurgów tudzież 5 aptek. Każda gmina polityczna a jest ich 109, ma swój samoistny co trzy lata wybieralny urząd gminny. Gminy powiatu brzeskiego są zamożne, posiadając majątku w ziemi 5282 m., 102062 złr. w kapitałach. Wszystkie te kapitały lokowane są w kasach pożyczkowych gminnych, których jest 99; oprócz tego znajduje się w B. kasa zaliczkowa powiatowa. Pod względem środków komunikacyjnych powiat jest bardzo obficie uposażony. Środek pow. przerzyna kolej żelazna Karola Ludwika z dwiema stacyami w Słotwinie i Bogumiłowicach i z przystankiem w Biadolinach. Równolegle z koleją żelazną idzie gościniec rządowy wiedeński mający w powiecie długości 48 kil. Oprócz tego drogi krajowe: slotwińsko-niedzicka ze Słotwiny do granicy pow. nowo-sądeckiego, i zakluczyńsko-sądecka z Zakluczyna do granicy pow. nowosądeckiego mają w pow. dlugości 43 kil.; drogi powiatowe z Jurkowa do granicy nowo-sądeckiej w Wiłowicach i ze Szczurowy do Strzelec wielkich mają długości 50 kil. Nakoniec dróg gminnych 726 kil., wszystkich dróg ogółem 869 kil. Na 100 kil. kwadr. przestrzeni przypada zatem dróg rządowych 5,847 kil., dróg krajowych 5,300 kil., dróg powiat. 6,163, dróg gminnych 88,005 kil.: razem wszystkich dróg 105,315 kil. Oprócz tego rzeka Wisła i Dunajec w okręgu pow. brzeskiego są spławne. Powiat ma obszaru 147289 m., z czego odpada na drogi, place, pod budynki i nieużytki 11283 morg a reszta rozdziela się pomiędzy różne rodzaje kultury: roli ornej większej własności 26601 m., mniejszej własności 51771 m., łąk i ogrodów większej własności 4424 m., mniejszej 10106 m., pastwisk większ. włas. 5193 m., mniej. własn. 9658 m.; lasów więk. własn. 21537 m., mniej. własn. 6716 m. Razem włas. większa 57755; mniej. 78251. Stan chowu bydła wynosi w okrągłych cyfrach: koni 8 tysięcy, bydła rogatego 28 tyś., owiec 8 tyś., nierogacizny 11 tyś.: razem 56000. Wypada zatem na kilom. kw. przestrzeni sztuk: koni 10, bydła 34, owiec 10, nierogacizny 14: razem całego inwentarza 67 sztuk. Zaś 1 sztuka konia na 10 mieszk., jedna sztuka bydła na 3 mk. 1 sztuka owiec na 10 mk., jedna sztuka nierogacizny na 7,6 mk., jedna sztuka całego inwentarza na 1,5 mieszk. Pod względem gleby pow. brzeski należy do więcej urodzajnych w Galicyi zachodniej. Glebę pszeniczną spotykamy w dolinie Dunajca, począwszy od Czchowa aż do Wojnicza, zajmuje ona na 3–4 kilom. szeroki pas kraju aż do ujścia Dunajca do Wisły. Druga mniej szeroka strefa gleby pszennej znajduje się nad Wisłą. W górzystych gminach pow. jak w Iwkowy, Porębce, Paleśnicy przeważa gleba owsiana, powyżej Radłowa gleba piaszczysta. Trzy czwarte części powiatu stanowią jednak zwięzłe glinki, przydatne do uprawy żyta i kartofli, rolnictwo stoi w powiecie na wysokim stopniu. Na obszarach dworskich zaprowadzony został od dawnego czasu system gospodarstwa płodozmiennego z silnem gnojeniem. Na szczególną wzmiankę zasługują wzorowe gospodarstwa w Radłowie hr. Hölzla, w Wojniczu spadkobierców Dęmbskich, w Gnojniku, Homolaczu i w Szczurowy Kempińskiego. Wszystkie te dobra produkują wiele pszenicy i rzepaku zimowego. Także i włościanie starannie uprawiają i nawożą swoje grunta; sieją jednak najwięcej żyta i sadzą wiele kartofli. Przemysł po największej części połączony jest z rolnictwem i wyjątkowo tylko występuje samoistnie. Na obszarach dworskich znajduje się browarów piwnych 5, gorzelni 9, młynów amerykańskich 7, cegielni 7 i tartaków wodnych 4; browar piwny w Okocimie Jana Götza należy do najpierwszych w Galicyi i eksportuje swoje produkta za granicę, zwłaszcza do Rumunii. Włościanie mało zajmują się przemysłem nawet mieszkańcy miasteczek żyją przeważnie z roli. Pod względem przemysłu domowego na wzmiankę zasługują tylko wyroby garbarskie w Zakluczynie i garncarskie w Czchowie. Na rok 1878 było przypisanych w powiecie brzeskim: podatku gruntowego 89117 złr., domowo-klasowego 25471 złr., dochodowego 8352: razem podatków stałych 130733 złr. Wypada więc podatków stałych na. kilometr kwadratowy powierzchni 158 złr., na głowę jednego mieszkańca 1 złr. 69 kr. Z całego przedstawienia okazuje się, że pow. brzeski należy do najludniejszych, najbogatszych i najdalej w kulturze posuniętych powiatów Galicyi. Nie jest on także obojętny dla historyka i archeologa. Ruiny zameczku we Wytrzysce, baszty grodowego niegdyś miasta Czchowa i zamku mielsztyńskiego są jeszcze teraz żywymi świadkami dawnej chwały; a miasteczka Zakluczyn i Wojnicz zachowały dotąd wiele zabytków przeszłości. Nakoniec jeżeli wspomnimy o malowniczych okolicach nad Dunajcem, to śmiało policzyć możemy pow. brzeski do tych, które dla turysty najwięcej przedstawiają interesu. M. M.

Brzesko-Grajewska droga żelazna ob. Brześć litewski.