Słownik geograficzny Królestwa Polskiego/Tom I/Archangielsk

by Filip Sulimierski, Bronisław Chlebowski, Władysław Walewski

[ 46 ]Archangielsk, 1.) miasto gubernialne i portowe, na prawym brzegu Dżwiny północnej, o 7½ mil od jej ujścia pod 64°34' szer. półn. i 56°33' dł. wsch. Odległe od Petersburga na 1100 w. Gdzie teraz A. się wznosi, był dawniej monaster Michała-Archanioła. W roku 1583 z rozkazu Iwana Groźnego zbudowano niedaleko monasteru ostrog Nowe-Chołmogory, znany u cudzoziemców pod nazwaniem portu św. Michała, albo św. Mikołaja. W 1637 r. Nowe-Chołmogory pożar zniszczył, a na ich zgliszczu wybudowany dzisiejszy A. Z początku zostawał pod zarządem wojewodów dźwińskich, mieszkających zimą w Chołmogorach, a latem, podczas trwania żeglugi, w A.; ale w r. 1702 Piotr W. przeniósł do tego ostatniego urząd wojewodziński, a w 1710 r. A. nazwano miastem gubernialnem. Piotr W. trzy razy gościł w A., i w początkach panowania czynnie zajmował się ożywieniem jego handlu. W r. 1701 dla obrony miasta od strony morza założył o 2½ mil od niego, przy głównej przystani Dźwiny, twierdzę Nowodzwińską. W skład A. wchodzi Sołombolska wieś, w której znajduje się admiralicya i warsztaty okrętowe, założone przez Piotra W., oraz przystań kupiecka. W A. zasługują na uwagę: kościół katedralny, w którym przechowuje się krzyż, wystawiony przez Piotra I nad odnogą Unską, po powrocie jego z monasteru sołowieckiego, na pamiątkę cudownego ocalenia od burzy; zamek komory celnej, pomnik poety Łomonosowa, wzniesiony w r. 1832, cukrownia Brandta i t. d. Cerkwi znajduje się w nim 16; monaster 1, Michajłowski; jest też paraf. kościół katol. ŚŚ. Piotra i Pawła. Parafia katol. archidyecezyi mohilowskiej liczy dusz 137. Mieszkańców przeszło 31,000, z których do 15,000 we wsi Sołombolskiej; dm. 2500. Z fabryk i zakładów znaczniejsze są: cukrowe, lnu i przędzy, pędzenia smoły, oraz terpentyny, wędzarnie ryb i mięsa.

A. gub. zajmuje północną krawędź Rossyi europejskiej, granicząc z morzem Lodowatem, z górami Uralskiemi i z Finlandyą. W dawniejszych czasach zamieszkana była przez naród fińskiego pochodzenia i wchodziła w skład Bijarmi, czyli Wielkiej Permii. Według świadectwa Nestora znali ją Słowianie jeszcze przed przybyciem Ruryka. Później nowogrodzianie zwiedzali tę krainę, zajmując się myśliwstwem i rybołówstwem, oraz handlem: płynęli z Wołchowa do Wodły wodą, potem szli do Onegi lądem, a z Onegi do łańcucha gór Kamiennych znowu wodą. Od sposobu podróżowania, ziemię za lądową drogą (za wołokom) nowogrodzianie nazwali Zawołoczjem, a mieszkające w niej narody Zawołocką Czudią. Między temi narodami nowogrodzianie odróżniali jednakże oddzielne plemię Jugrów, mieszkających między teraźniejszym Pustozierskiem a gubernią wiacką. W późniejszym czasie Zawołoczje opanowali nowogrodzcy ochotnicy (Uszkujniki, od wyrazu uszkuj, statek wodny); w XI wieku wiele obszernych ziem tej krainy należało już do posadników (naczelników rzeczypospolitej), bojarów i funduszów duchownych. Potworzyły się miasteczka i przystanie na brzegu morskim; zawiązały się stosunki handlowe z duńskiemi i normandzkiemi żeglarzami; w stronach tych rozszerzyła się powoli wiara chrześciańska; pobożny Stefan Karp (1375) był jednym z najgorliwszych apostołów krainy naddźwińskiej; pozakładane zostały monastery, cerkwie. Po zniszczeniu niepodległości Nowogrodu w 1475 r., Iwan III przyłączył do księztwa moskiewskiego większą część zawołockiej Czudii, a wkrótce potem w 1496 r. opanował i ziemię jugorską. W 1553 r. angielski marynarz Richard Chancellor przybył do zachodniego ujścia rzeki Dźwiny, i zawarł z Iwanem IV traktat handlowy. W roku 1587 założony został Nowo-Chołmogorsk, późniejszy A. Nowy handel był przez czas długi wyłącznym monopolem angielskiej białomorskiej kompanii, dopóki car Aleksy Michajłowicz nie otworzył w 1648 r. portu archangielskiego dla wszystkich narodów. Od tego czasu strona ta, prawie bezludna dotąd, stawszy się punktem zetknięcia Rossyi z Europą, nabyła wielkiej wagi. W r. 1702 urząd wojewodziński przeniesiony został z Chołmogor do A. W r. 1710 kraina naddźwińska otrzymała nazwanie gubernii. Podczas otwarcia namiestnictwa wołogodzkiego w 1780 r., gubernia ta przyłączoną do niego była jako okrąg, nakoniec w 1784 r. policzoną została w poczet gubernij wielkorosyjskich i otrzymała teraźniejsze swe urządzenie i granice. Gubernia ta zamyka w sobie, prócz lądu stałego, wyspy: Nową-Ziemię, Wajgacz, Kałgujew i inne na oceanie Północnym; wyspy Sołowiecką, Morżowiec i inne na Morzu Białem. Większa część gubernii leży po tamtej stronie koła biegunowego. Gubernia A. zajmuje przestrzeni 754,433 w kw.; ornej ziemi tylko około 250000 dzies. Gubernia dzieli się na 7 powiatów: archangielski, chołmogorski, szenkurski, pinegski, mezeński, onegski i kemski. Obszerne lasy rządowe, składające się z jodły, sosny, świerku, modrzewiu i innych, zajmują około [ 47 ]28,866,960 dzies. kw.; szczególniej sosna i modrzew używają się w A. do budowy okrętów. Znaczniejsze góry w tej gubernii są: na wsch. Uralskie, oddzielające Europę od Azyi, których południowa gałąż, wchodząca w powiat mezeński, znaną jest pod nazwaniem Sabli; na zachodzie: Finlandzkie, Czajcyn-Kamień, Bolszeziemielskie pasmo, góry Szechochodzkie, góry Czarnogorskie, góry Zimne. Prócz tego, równolegle do brzegu morskiego ciągną się w wielu miejscach góry, z których znaczniejsze są Murmańskie. Z pomiędzy wód skrapiających gubernię znaczniejsze są: morza; ocean Północny i morze Białe; rzeki: a) Dźwina północna, połączona kanałem księcia Aleksandra Wirtemberskiego z rzeką Wołgą, przez co tworzy się komunikacya między morzami: Białem, Baltyckiem i Kaspijskiem; b) Pieczora, c) Mezeń, d) Onega; jeziora, których liczba w tej gubernii dochodzi do 1,145; większe z nich są: Imanora, Piawoziero, Topoziero, Wyższe, Średnie i Niższe Kunto, Pustoziero. Klimat w południowej części gubernii zimny, ostry, ale pomimo to żyto i jęczmień dobrze się udają; w północnej części niezmiernie silne i prawie bezustanne mrozy; jednakże Samojedy, rozsiani za rzeką Pieczorą po trzęsawiskach, pomiędzy 64° a 69° półn. szer., prowadzą życie koczownicze. Podczas krótkiego lata upały bywają nieznośne, ale najmniejszy północno-wchodni wiatr sprawia chłód dojmujący. Najkrótszy dzień w Archangielsku trwa 3 godziny 11 minut; najdłuższy 21 godzin 14 minut; w Kole zaś słońce nie znika z widnokręgu przez trzy tygodnie, i prawie tyleż czasu zimą trwa bez przerwy noc, oświetlona zorzą północną. Ludność była 1860 r. w całej gub. 282,180. Oprócz Rossyan i niewielkiej liczby cudzoziemców, mieszkających w mieście gubernialnem, ludność składają: Lapończycy, prawie połowa ludności powiatu kolskiego; Samojedy, którzy koczują w powiecie mezeńskim; Korele zajmują północno-zachodnią część powiatu kemskiego; i Zyranie. Przemysł w guberni i równie różnorodny jak i miejscowość. W ogólności mieszkańców gubernii można rozdzielić na nadmorskich, zajmujących się więcej rybolóstwem i myśliwstwem niżeli gospodarką, i na lądowych, których głównem źródłem utrzymania jest rolnictwo, hodowla bydła i t. p. Główniejszym przemysłem w gubernii jest rybołówstwo i łowienie morskich zwierząt. Poławiają: stokfisz, płaszczki, śledzie, flądry, wyże, łososie, minogi, ostrygi (znane pod nazwiskiem muszel); łowią, się tam konie morskie, cielęta morskie, wieloryby i niedźwiedzie. Znajdują się także źródła słone. Powiat A. ma rozl. 28094 w. kw. Opisy najnowsze: miasta A. w „Sborniku archangielskim“ 1865 a gubernii A. przez Kozłowa w r. 1865. (Enc. Org.)

2.) Archangielska st. poczt., pow. kargopolski, gub. ołonecka, między Kargopolem a stacyą Sijską.

3.) Archangielsko-Golicyińska st. poczt., pow. sarański gub. penzeńskiej, między Sarańskiem a Mokszanami.