Słownik geograficzny Królestwa Polskiego/Gąbin

by Filip Sulimierski, Bronisław Chlebowski, Władysław Walewski

[ 505 ]Gąbin, ob. Gombin.

Gąbin, wś pryw. nad rz. Gulidówką, pow. dzisieński, o 64 w. od Dzisny, 2 okr. adm., 4 dm., 29 mk. katol. (1866).

Gąbin al. Głąbin, niem. Gumbinnen, miasto naczelne powiatu i regencyi gąbińskiej w Prusach, nad rz. Pisą, stanowiącą południowo-wschodnią odnogę późniejszej rz. Pregla, nieco poniżej ujścia do niej rz. Rominty, pięknie i regularnie zabudowane, przeszło 10000 miesz., leży w tej części, która się zowie pruską Litwą, około 4 mile od granicy polskiej, ze stacyą kol. żel. królewiecko-ejtkuńskiej, o 39 kil. od Wierzbołowa. W G. schodzą się trakty bite z Wystrucia, Darkiejmów, Gołdapi, Tylży i z Stołupian. Jarmarki liczne się tu odbywają, mianowicie na źrebce (30 sierpnia 2 dni), na bydło, konie 4 razy, na wełnę 2 razy (od 31 maja 6 dni i od 18 października 6 dni), nadto kramne. Ludność niemiecka i protestancka. Grunta w okolicy bardzo żyzne, tylko miejscami bagniskami torfowemi i lasami przerywane; 7 kil. na zachód od miaata wzgórze lesiste, 118 metrów nad poziomem Baltyku z dalekimi widokami. Miasto ma szerokie prostokątnie przerzynające się ulice, gęstemi lipami osadzone. Nad rzekami groble, na których urządzone są piękne promenady. Czasami jednak rzeki zalewają niższe części miasta. Mieszkańcy, przeważnie ewangelicy, trudnią się obok rolnictwa oddawna piwowarstwem, tkactwem, przędzeniem i farbowaniem materyj, szczególniej płóciennych. Drożdże ztąd rozchodzą się po Litwie i Mazurach. Jest tu gisernia i fabryka maszyn rolniczych, parowa przędzalnia i farbiarnia, 2 browary, 2 cegielnie, 4 gorzelnie, 2 mydlarnie, młyn i drukarnia. Na głównym jarmarku zakupują handlarze z Alzacyi i Lotaryngii wiele koni litewskich.— G. powstał z [ 506 ]wsi zwanej Pisserheim; nazwę miasta wywodzą od starego dębu, Gumbas zwanego, pod którym Litwini bogom swoim ofiary składali: W roku 1709 i 1710 wyludniła miasto dżuma, grasująca wówczas po całej Litwie. Król pruski Fryderyk Wilhelm I nadał miastu 1722 sądownictwo, budował tu domy i osiedlił 1732 r. wypędzonych z biskupstwa salzburskiego protestantów. W r. 1724 przeniesiono dotąd oddzielone od regencyi w Królewcu kolegium deputacyjne dla Litwy, które uczyniono 22 sierpnia 1736 niezależnem od głównego rządu w Królewcu, a 20 grudnia 1808 nadano mu nazwę regencyi. W 1835 r. wystawiono przed gmachem regencyjnym na rynku pomnik z bronzu Fryderykowi Wilh. I; w nowszych czasach obelisk na pamiątkę poległych w wojnie francusko-niemieckiej 1870/71 roku. Jest tu gimnazyum, wyższa szkoła dla dziewcząt, szkoła rolnicza; r. 1810 kosztem rządu założona biblioteka publiczna; 18 stycznia r. 1815 powstało stowarzyszenie dla kształcenia utalentowanych ubogich młodzieńców, zwane „Friedensgesellschaft“ t. j. towarzystwo pokoju; jest także szkoła dla akuszerek; filia banku państwowego, niem. spółka pożyczkowa i gazownia. Garnizon 2-go batalionu 2-go wsch. prusk. pułku grenadyerów N. 2 i 2-go batalionu 2-go wschodnio-pruskiego pułku landwery N.3.; prowincyonalna komisya do stęplowania miar i wag, sąd admininistracyjny obwodowy, regencya obwodu gąbińskiego, główny urząd celny, landratura, powiatowa kasa podatkowa, kasa leśna, sąd ziemiański i okręgowy, prokuratorya. Stacya pocztowa I klasy, poczta osobowa do Ragnety, Gołdapy, Ełku i Węgoborka. Powiat gąbiński zajmuje obszaru mil kw. 13,09, kształt ma niemal okrągły, styka się z powiatami: pilkalskim, stołupiańskim, gołdapskim, darkiejmskim i wystruckim. Miasto powiatowe w samym środku położone, do którego ze wszystkich stron powiatu łatwe dojście; 5 bitych traktów równemi prawie odstępami ciągnie się do niego. Nadto ułatwia komunikacyą żel. kolej wystrucko-ejtkuńska. Rzeki w części przynajniej spławne płyną 3 ważniejsze w powiecie: 1) rz. Pisa z pow. stołupiańskiego przychodząca; 2) Rominta z gołdapskiego powiatu i 3) rz. Węgorap (Angerapp Fl.) z darkiejmskiego. Ludność przeważnie niemiecka i protest., pomięszana z litewską (48000). Obwód regencyjny gąbiński stanowi ostatnie wschodnie kończyny królestwa pruskiego ku dzisiejszemu cesarstwu Rossyi, i razem z obwodem regencyjnym królewieckim składa prowincyą wschodnio-pruską (dawniejsze księstwo Prusy). Kształt ma przywąskiego pasa podłużnego, ciągnącego się z północy na południe. Na północ styka się z powiatem do reg. królewieckiej przyłączonym kłajpedzkim, na wschód ze starą Żmudzią i Litwą, na południe Polską, z zachodu z obwodem reg. królewieckim czyii powiatami: szczycieńskim, reszelskim, rastemborskim, gierdawskim, welawskim (Wehlau) i labiewskim. W skład obwodu reg. gąbińskiego wchodzi powiatów 16, jako to: szyłokarczemski (Heydekrug), nizinny (Kreis Niederung), tylżycki, ragnecki, pilkalski, stołupiański, gąbiński, wystrucki, darkiejmski, węgoborski, gołdapski, margrabowski, łecki (Lyck), lecki (Lötzen), ządzborski i jańsborski. Obszaru ziemi obejmują wszystkie te powiaty kw. mil 298,21; 750000 mk. Co się tyczy powierzchni ziemi, ⅓ jest borami i wodami pokryta, ⅔ uprawnej. Najwydajniejsza gleba znajduje się w nizinach tylżyckich i przy obszernem ujściu rzeki Niemna: ostatnia przed niedawnemi czasy dopiero użyzniona, aż do końca prawie zeszłego stulecia stanowiła mało użyteczne bagniska i torfowiska. Pod względem wyznania największa część ludności jest protestancka, pomiędzy którą tu i owdzie rzadko zamieszkają katolicy. Była tu kiedyś osobna dyecezya sambijska. Obecnie przyłączeni są tutejsi katolicy do dyecezyi warmińskiej. Nowszymi czasy założono i dla tych rozproszonych wiernych niektóre kościoły misyjne, przez towarz. św. Wojciecha i Bonifacego utrzymywane: 3 znajdują się w południowej części na polskich Mazurach, i to 1) w Jańsborku, gdzie r. 1873 było komunikujących 141, 2) w Ełku kom. 518 i 3) w Margrabowy kom. 500. W północnej części, głównie dla katolickich Litwinów, jest 7 kościołów: 1) w Tylży kom. 690, 2) w Robkojach kom. 400, 3) w Schillgallen kom. 652, 4) w Bilderweitschen kom. 568, 5) w Riedelsberg kom. 383, 6) w Schibben kom. 538, 7) Wystruci kom. 208; kościoły te (z wyjątkiem wystruckiego) stanowią osobny dekanat litewski w dyecezyi warmińskiej. Pod względem języka i narodowości ludność ma obwód gąbiński bardzo mięszaną. W południowej części na pruskich Mazurach mówią przeważnie jeszcze po polsku, choć są religii luterskiej; należą tu powiaty: węgoborski, jańsborski, ządzborski, lecki, łecki, margrabowski i w części gołdapski. W północnej zaś części pomiędzy niemcami licznie natrafiają się Litwini. Znaczniejsze miasta są następujące: Gąbin, Tylża (Tilsit), Ragneta (Ragnit), Wystruć (Insterburg), Pilkały (Pilkallen), Stołupiany (Stallupöhnen), Darkiejmy (Darkehmen), Gołdap (Golldapp), Węgobork (Angerburg), Margrabowa (Oletzko), Ełk (Lyck), Lec (Lötzen), Biała, Jańsbork, Ządzbork, Mikołajki, Orzysz (Arys), Ryn (Rhein), Wydminy itd. Rzeki wpływają po największej części do zatoki Świeżej i kurońskiej; ważniejsze są: 1) Minga przychodzi z pow. kłajpedzkiego, wpływa do zatoki kurońskiej [ 507 ]blisko ujścia rz. Rusy, prawej odnogi Niemna, 2) Niemen, największa rzeka, płynie tu począwszy od wsi Smolniki (Schmoleniken), przyjmuje po lewej stronie Rzeżupę, po prawej Wirzwil, Jurę, Wilkę i Kamień, mija 2 miasta Ragnetę i Tylżę; przy wsi Jurgiszkach dzieli się na 2 odnogi: większą Rusą płynie ku północy, Gilią, na południe. 3) Pregel, znaczna rzeka, nazywa się tak począwszy od m. Wystruci, tworzy się z Wystruci, która przychodzi z północy, z Pisy ze wschodu i z Wągorapi z południa, płynie koło Iławy i Królewca do zatoki Świeżej; 4) Rominta płynie do Pisy, 5) Gołdap do Węgorapi. 6) Pisek z pod Jańsborka i 7) Ełk z pod m. Ełka płyną na południe do Polski. Jeziora znajdują się prawie tylko w południowej części na Mazurach, ważniejsze są: Mamry (Mauersee), Niewocin (Löwentin See), Śniardowe (Spirding See), Selment, Gołdap, Laśmiady, Szóstak, Skoment, Kruklanki, Gołdopiwa, Hasny, Gawlik, jeziora ryńskie, ządzborskie, jańsborskie, darkiejmskie itd. Bite trakty dosyć gęsto się natrafiają, osobliwie w północnej części obwodu, nieco rzadziej na polskich Mazurach. Koleje żelazne przerzynają obwód w 5 kierunkach: 1) królewiecko-ejtkuńska, najstarsza i najgłówniejsza, wiedzie na Petersburg i Berlin; przechodzi przez m. Wystruć, Gąbin i Stołupiany; 2) toruńsko-wystrucka kolej, przechodzi tylko przez pow. wystrucki do Wystruci; 3) kolej mazurska na Rastembork, Lec, Ełk do Polski, odnoga kolei wystruckiej; 4) łecko-wystrucka, najnowsza (od r. 1879), łączy Mazury z Ełka przez Gołdapię z Wystrucią; 5) wystrucko-tylżycka kolej. Kś. F. i J. B.

Gąbin, ob. Gubin.