Słownik geograficzny Królestwa Polskiego/Ewikszta

by Filip Sulimierski, Bronisław Chlebowski, Władysław Walewski

[ 363 ]Ewikszta, po łotewsku Ajwikste, po niem. Ewst-fluss, ross. Jewst, rzeka, północny dopływ Dźwiny tworząca, ma szczególne znaczenie dla Inflant polskich, chociaż właściwie początek tylko i ujście tej rzeki do nich należą, cała zaś przebiega gubernią inflancką (ryską) czyli tak zwane Inflanty szwedzkie, które polsko-inflanccy włościanie dotad nazywają „Szwecyą.“ Ważna ta, ale częściowo bardzo skalista rzeka wypływa okazałym strumieniem w powiecie rzeżyckim z jeziora łubańskiego (porównaj art. Łuban), mającego powierzchni dwie mile kwadratowe, i po 15-tu milowym przebiegu ujście ma do Dźwiny, w pow. dyneburskim, przy starym szwedzkim szańcu, który przed laty usypanym został na granicy Polski i Szwecyi, obecnie zaś oddziela Inflanty polskie od szwedzkich; znaczenie więc jego spadło do prostego granicznego słupa między witebską i inflancką gubernią (Manteuffel „Inflanty“). Przy wypływie swoim z północnej części jeziora łubańskiego Ewikszta tworzy łuk wielki, nachylając się ku południowi, poczem zwraca się na południo-zachód i dalej już niemal w prostym kierunku zdąża ku Dźwinie. Przepłynąwszy mil dwie od miejsca, w którem wypływa z jeziora, przyjmuje z prawej strony rz. Pedeść, która na wiosnę do ośmiu mil w górę jest spławną. Ewikszta, jako strumień szeroki i głęboki, od najdawniejszych czasów służyła do żeglugi; wszelako zawsze nie bez przeszkód i po większej części tylko w porze wiosennej była żeglowną. Lustracya dóbr do zamku rzeżyckiego należących, a odbywana w końcu XVI stulecia (w r. 1599) opisuje Ewiksztę jako „rzekę bezimienną, z jeziora Łubanu wychodzącą, którą potrzeby wszelakie czółnami i płotami do Dżwiny spuszczano, póki zawaloną nie była“. Obecnie corocznie wiosną i w pierwszych letnich miesiącach, a w latach dżdżystych od wiosny aż do późnej nawet jesieni, czółna i tratwy bezustannie chodzą po Ewikszcie, a z nich pierwsze dosyć dużych bywają rozmiarów, gdyż do 700 pudów towaru dźwigają. Okolice przez które przepływa Ewikszta nader są żyzne i dostarczają mnóstwa produktów spławnych. To też nawet przy dzisiejszym tak niepewnym i kosztownym transporcie za pomocą zwykłych czółen, w ciągu miesięcy kwietnia i maja w pobliżu samego już dworu łubańskiego (własność Wolffów) naładowywane bywają do Rygi produkta miejscowe (zboże, len, drzewo), których wartość dochodzi corocznie do 300,000 rubli. Koszta przewozu są znaczne; wynoszą one od każdego centnaru i wiorsty około 1​2⁄10 kop. Przy pewniejszej i regularniejszej komunikacyi wodnej parafie: kryżborska w pow. dyneburskim, laudońska, łubańska, szwaneburska i inne w pow. wendeńskim, birżańska w lucyńskim, warklańska, bykowska itd. w rzeżyckim, z pewnościąby przekładały transport wodny produktów po Ewikszcie nad uciążliwy i kosztowniejszy ich przewóz na osi do najmniej oddalonych stacyj miejscowych kolei żelaznych, tak petersbursko warszawskiej jako i rysko-dyneburskiej. Znaczny dzisiaj ruch handlowy w Stockmanshofie (stacya kolei żel. rysko-dyneb.) byłby wkrótce najzupełniej przeszedł na rzekę Ewiksztę, skoroby się tylko na dobre zajęto oczyszczeniem jej koryta, głównie na 2-ch milach przestrzeni przed ujściem do Dźwiny. Mimo to spław drzewa po Ewikszcie i wpadającej do niej rzece Pedeść i tak bardzo jest znaczącym, [ 364 ]z powodu iż okolice, przez które one przepływają, obfitują w lasy. Spław ten atoli, z powodu wyżej wspomnianych przeszkód, wielkie częstokroć napotyka trudności zbliżając się ku Dżwinie. Ze znaczniejszych dopływów Ewikszty, oprócz wzmiankowanej już rzeki Pedeść, tworzącej naturalną granicę pomiędzy pow. lucyńskim gub. witebskiej i powiatem wendeńskim gub. ryskiej, wymienić tu jeszcze musimy błotnistą Bołt-upie czyli rzekę Białą i Ikę albo Wiskułę, jak ją po polsku ogólnie nazywają. Ta ostatnia także błotnista, ale szeroka i spławna. Most na niej w r. 1878 został zbudowanym; dotąd posługiwano się jedynie promami. Jak Bołt-upie tak Wiskuła zraszają tylko powiat lucyński i w tymże powiecie uchodzą do Ewikszty. Pierwsza z nich przed ujściem rozdziela się na dwa ramiona, z których prawe zasila rzekę Pedeść. Powiat zaś wendeński dostarcza Ewikszcie dwa znaczne dopływy w potokach Kui (Kuje-fluss), mającym swe źródła na wyżynach Grothuzenhofu, 800' nad zwierciadłem morskiem, i Wesseci (Wessat-Fluss), z ktorych ostatni wytryska w pobliżu znacznego wzgórza Gajsing-Kalns i wpada z łoskotem do Ewikszty wkrótce przed jej ujściem do głównej arteryi kraju — Dźwiny, a tem się glównie odznacza, że na nim od czasu do czasu poławiane bywają perły. (Źródla: Manteuffel „Inflanty“, gdzie podaną jest czytelnikowi osobna mapa przebiegu Ewikszty i całego jej dorzecza; dalej „Rigaer Handels-Archiv, Jahrgang 1876 Heft III, die Düna-Congresse im November 1875 und Mai 1876“ a mianowicie „Journal der 1-ten Sitzung des Rigaschen Congresses der Repraesentanten der Dampfschiffsunternehmungen und des Schiffsgewerbes auf der Düna und dem Beresina — System, Beilage I, pag. 209 et sequ.“ tudzież broszura pułkownika inżenieryi Stuckenberga „Die Nothwendigkeit der Ewst-Regulirung“). Gustaw Manteuffel.

Zobacz też

• Ejkszta