Słownik geograficzny Królestwa Polskiego/Ewersmujża

by Filip Sulimierski, Bronisław Chlebowski, Władysław Walewski

[ 362 ]Ewersmujża, wieś i dobra nad rzeką Iłżą na Łotwie katolickiej, w Inflantach polskich, powiecie lucyńskim, o wiorst 12 w kierunku zachodnim od powiatowego miasta Lucyna (przy trakcie handlowym wiodącym z Lucyna do Opoczki) położona, obecnie własność rodziny Paulinów. Stanowiły one przez przeszło dwa stulecia główną dziedziczną posiadłość polsko-inflanckiej gałęzi Karnickich, których przodkowi Kasprowi Karnickiemu za zasługi wojenne znaczne dobra w tej okolicy kresowej przez Zygmunta III nadane zostały. (Patrz G. Manteuffel „Inflanty polskie“ str. 97) W skład tych dóbr, pierwotnie Bryckowszczyzną zwanych, wchodziły: 1-mo dzisiejsza Lucmujża, po łotewsku Łudzmujża, niegdyś główne fundum Bryckowszczyzny stanowiąca i wyłącznie jej nazwę nosząca, w par. lucyńskiej, zaledwie pół mili od miasta Lucyna i ruin krzyżackiego zamku Ludsen oddalona, obecnie własność Maryi Karnickiej (Patrz niżej art. Lucmujża), 2-do dzisiejszy Różanów (ob.) w tejże parafii lucyńskiej, o 1 i pół mili od Lucyna oddalony, własność młodszej linii Karnickich; 3-tio dzisiejszy Franopol (ob.), nad jeziorem tejże nazwy, również w parafii lucyńskiej, położony przy trakcie handlowym wiodącym z Lucyna do Opoczki, stanowił do roku 1873 dziedziczną posiadłość młodszej linii Karnickich, obecnie zaś jest własnością Grothusa; i nakoniec 4-to dzisiejsza Ewersmujża z folwarkami znacznemi Zabłociem i Linieją, których obszar ogólny wraz z ziemią włościańską wynosił niegdyś około 7,000 dziesięcin. Ewersmujża do r. 1828 była główną siedzibą starszej linii inflanckich Karnickich, w którym to czasie trzej synowie Mikołaja i Doroty ze Szczyttów Karnickich: Justynian, wieloletni dyrektor warszawskiego Towarzystwa zachęty sztuk pięknych (umarł w Warszawie w styczniu 1876, w 73-cim roku życia), Józef (zakończył swój nie długi żywot w Krasławiu roku 1835) i Jan, późniejszy dziedzic Landskorony w Inflantach polskich, tajny radzca, sekretarz stanu i senator ces. rossyjsk. (urodzony w Ewersmujży r. 1813 a umarł w Warszawie 22 lutego r. 1879) sprzedali tę swoją odwieczną dziedziczną majętność wraz z jej znacznemi attynencyami: Zabłociem i Linieją p. Mikołajowi Paulinowi, w którego rodzie te dobra dotąd pozostają. W spisie posiadaczy dóbr dziedzicznych ewersmujskich znajdujemy pomiędzy innymi: 1-mo dobrze zasłużonego Inflantom Andrzeja Dyonizego Karnickiego, wojskiego inflanckiego (umarł w r. 1733), dziedzica nietylko Ewersmujży, ale i nadanej przez Zygmunta III przodkowi jego Kasprowi Karnickiemu, wraz z opisaną powyżej Bryckowszczyzną, majętności Runtort (po łotewsku Runtołds) w tymże powiecie położonej a stanowiącej obecnie własność senatora Arcimowicza (ob. Runtort); 2-do, Ignacego Karnickiego, cześnika inflanckiego, i wdowę po nim Rozalią z Mohlów podstolankę czernihowską Karnicką, niegdyś dożywotniczkę Ewersmujży i Zabłocia; 3-tio, Jana Karnickiego, uwiecznionego na wszystkich dyplomach królewskich, wydawanych do dawnego księstwa inflanckiego w latach 1760–1770, gdzie podpisowi króla zawsze towarzyszy podpis: „Joannes Karnicki, Praefectus arcium Livoniae S. R. M. et Minoris Sigilli Regni Secretarius,“ i nakoniec 4-to marszałka lucyńskiego szambelana Mikołaja Karnickiego, ojca wymienionych wyżej braci Justyniana, Józefa i Jana Karnickich tudzież trojga sióstr: Anieli z Karnickich hr. Wielhorskiej, Adeli z Karn. księżnej Radziwiłłowej i Antonii z Karn. Sulistrowskiej. Ewersmujża wraz z Zabłociem i Linieją stanowią osobną parafią rzymsko-katolicką 5,102 wiernych liczącą a wchodzącą w skład dekanatu przed-lucyńskiege. Od r. 1698 istniała tu już kapliczka filialna czyli tak zwana stacya O. O. dominikanów posińskich. O zbawiennym wpływie, jaki niegdyś pod względem rozkrzewienia chwały Bożej na samym krańcu Inflant wywierali dominikanie posińscy na przyległe a nawet i dalsze okolice porównaj niżej artykuł Posiń. O działalności misyonarskiej pierwszych założycieli domu Bożego w Ewersmujży patrz G. Manteuffel „Inflanty polskie,“ Poznań 1879, str. 130 i inne. W roku 1771 wspomniany wyżej Mikołaj Karnicki erygował tu pod wezwaniem św. Andrzeja Apostoła osobny kościół parafialny drewniany, dotąd istniejący i w r. 1876 kosztem parafin powiększony. Charakterystycznym w parafii ewersmujskiej jest stosunek liczby płci męzkiej do zeńskiej. Kiedy bowiem w innych parafiach płeć żeńska pod względem liczebnym ma przewagę nad męzką, w parafii ewersmujskiej w r. 1881 ilość mężczyzn wynosiła 2,604, kobiet zaś [ 363 ]w tymże czasie liczono tu tylko 2,498. O wiorstę odległości od dworu, pod lasem, istnieje od r. 1820 kaplica z cmentarzem i grobem Mikołaja Karnickiego, fundatora tak kaplicy cmentarnej jako i opisanego powyżej kościoła parafialnego, długoletniego dziedzica dóbr ewersmujskich, zmarłego tamże w r. 1826. Dzisiejszy obszar dworski Ewersmujży, będącej własnością sukcesorów Eugeniusza Paulina, wynosi 1,740 dziesięcin ziemi; obszar zaś folwarków Zabłocia i Liniei, stanowiących schedę przypadłą na Konstantęgo Paulina, obejmuje 1867 dziesięcin. Charakter całej miejscowości około Ewersmujży jest przeważnie falisty. Strumyki tę stronę zraszające zasilają swemi wodami rzekę Iłźę i jak ona należą już do dorzecza rzeki Wielkiej, wpadającej do jeziora Czudzkiego czyli Pejpusu. Gleba w tej okolicy dobra, dostatek lasu, łąki obfite lecz w części błotniste, szczególniej ku stronie Zabłocia, gospodarstwo od lat kilkunastu niedbałe. Uprawia się tu źyto, pszenica, jęczmień, owies, kartofle, koniczyna, groch (także konopie, mianonowicie u włościan okolicznych). Ewersmujżę zdobi dom mieszkalny piętrowy, z muru jeszcze przez Karnickich z wielkiem staraniem wzniesiony, wszelako obecnie równie zaniedbany jak i przyległy doń ogród z parkiem, który zrasza bystra Iłża. Na niej widnieje młyn wodny. Tak Ewersmujża jako i Zabłocie mają znaczne gorzelnie. Zarząd gminny w miejscu. Gmina tutejsza w cyfrze ogólnej liczy 359 dm., 5,285 mieszkańców płci obojga. W tej liczbie akatolików 183, inni zaś rzymsko-katolickiego wyznania. Przy zarządzie gminnym w Ewersmujży szkoła ludowa, w niej język rossyjski obowiązujący; to też bardzo mało uczęszczaną bywa przez lud miejscowy, wyłącznie z Łotyszów-katolików złożony. W obrębie gminy tak zwanych zapaśnych magazynów zbożowych 7, młynów wodnych 3, gorzelni 3, cegielnia 1, wapielnia 1, karczem 3. Zarząd policyjny w miejscu. Tamże mieszkanie komisarza policyjnego 1-go okręgu. G. M.