Słownik geograficzny Królestwa Polskiego/Ekonomie

by Filip Sulimierski, Bronisław Chlebowski, Władysław Walewski

[ 324 ]Ekonomie, były to w dawnej Polsce dobra i dochody przeznaczone na stół i na inne potrzeby dworu królewskiego. W początkach panowania Zygmunta III ustanowiono prawem zkąd król dochody ma pobierać. Najpierw Litwa na ten cel w 1589 r. dobra grodzieńskie, szawelskie, brzeskie, kobryńskie, mohilewskie, olickie z dawnemi cłami przeznaczyła. Dobrami temi zarządzał podskarbi nadworny litewski (w Koronie koronny). Największą była ekonomia szawelska, której dokładną lustracyą z r. 1619 znajdujemy w księgach metryki litewskiej w archiwum głównem w Warszawie. Następnego roku oddała Korona żupy solne krakowskie i ruskie, miny olkuskie, cła ruskie i płockie, ekonomią [ 325 ]sandomierską, samborską, ekonomią malborską, wielkorządy krakowskie, ekonomią rogozińską i czczewską; cła gdańskie, elbląskie, ryskie; dochody z mennicy i z opłat podwodnych. Miano do tego w Inflantach przydać derpskie starostwo i niektóre inne włości, zaraz po śmierci ówczesnych dzierżawców, lecz dla wojen inflanckich i później dla odpadnięcia tej prowincyi, nigdy do tego nie przyszło. Z ekonomij litewskich, szawelska na rzecz Rzeczypospolitej za Jana Kazimierza zastawioną była, i od dawna też królowie nie pobierali z niej dochodów. Między polskiemi ekonomiami, zaliczają się najpierw żupy solne krakowskie, kopalnie olkuskie, chociaż w konstytucyi sejmowej z r. 1590 p. 18, tyt. „Rationes stołu,“ żupami również są nazwane; innej przecież były natury od tamtych, gdyż zamiast soli, ołów i srebro wydawały. Co do ceł, które były częścią królewskich dochodów, te z dawna już wybierane były, tak iż o ciągnionych z nich użytkach w roku 1237 jeszcze znajdujemy wzmianki. Wszakże zaprowadzone w czasach póżniejszych do skarbu Rzeczypospolitej wpływały. Starostwo samborskie było na Rusi Czerwonej, sandomierskie zaś w województwie tegoż imienia i od miasta Sandomierza wzięło swoją nazwę. Ekonomia malborska w Prusach, pod miastem Malborgiem położona, żyznością gruntu i mnogością wsi odznaczała się tak, iż zadne inne dobra stołowe królewskie w dochodach jej nie wyrównywały. Zachował sobie ziemię tę Kazimierz Jagiellończyk, zaraz jak się tylko po wojnie krzyżackiej w jego moc dostała. Ekonomie Czczew i Rogoźno w konstytucyi z r. 1590 wspomniane, były także w Prusach, a mianowicie, tamta w pomorskiem, ta zaś w chełmińskiem województwie. Czczewska często do malborskiej przyłączaną bywała, tak że obiedwie czasem jednego rządcę miały, a niekiedy z osobna bywały puszczane. Wielkorządy krakowskie stanowiły część dochodów królewskich, które też w całości zachować Władysław Warneńczyk w r. 1440 przyrzekł. Była to zapewne wielka ekonomia, kiedy Władysław Jagiellończyk w niej dobra, dzierżawy, miasta, zamki, miasteczka, wsie, młyny, stawy i jeziora wylicza, tak iż słusznie na nazwę wielkorządów zasługiwała. Lengnich (Prawo posp. król. pols., Kraków 1836, str. 124) nadmienia, że za jego czasów dochody już tylko z kramów, młynów, akcyz w bramach miasta pobieranych i z dziesięciny drzewa Wisłą spławianego, składane bywały i corocznie w ilości około 20,000 złotych tak zwanej dobrej monety, przez dzierżawcę opłacane bywały do skarbu królewskiego. Należało też jeszcze do tych wielkorządów i starostwo niepołomskie, z którego równa niemal suma wpływała. Wspomnionych dóbr i dochodów w żaden sposób umniejszać, albo taniej jak ich wartość wydzierżawiać nie pozwalały prawa. Król Michał przez pacta conventa, za nieważne ogłosił przywileje Jana Kazimierza, ze szkodą dobr stołu królewskiego, a bez zezwolenia Rzeczypospolitej udzielone, i przyrzekł, że takich przywilejów sam dawać nie będzie, i takiego infamią i więzieniem półrocznem w wieży ukarze, któryby śmiał o taki przywilej prosić. Toż samo i następcy jego paktami zawarowali; przyrzekł też i August III, iż nie ścierpi, aby ekonomie przez nieprawne oderwania uszczuplane były. W takowym celu August II jeszcze w r. 1717 komisarzy wyznaczył, którzy wszystko to co od dóbr stołu królewskiego wbrew prawu i paktom elekcyjnym odjęto, nie naruszając przywilejów prawnie danych, do ekonomii przywrócili. Za zezwoloniem stanów tylko, dobra stołowe królewskie mogły być prywatnym dane i wtedy przywileje na to za prawne były uważane, jak to jeszcze w Statucie Aleksandra jest zawarowane. Tym to sposobem saliny wielickie cesarzowi, a berwaldzka i nowodworska ekonomie, dawne malborskiej ekonomii części i cała ekonomia szawelska w Litwie, prywatnym w zastaw oddane były. Niektóre włości z ekonomii brzeskiej, hetmanowi kozackiemu Pawłowi Teterze, inne zaś z mohilewskiej innym kozakom w dożywocie dano. Jan III z ekonomii brzeskiej wioski Krynki i Nowosiołki, dwóm z Podola z dóbr swych przez nieprzyjaciela wypędzonym szlachcicom udzielił, których w spokojnem posiadaniu przez pacta conventa August III zapewnił, dopókąd im się dobra na Podolu nie wrócą. Ażeby zaś zezwolenie stanów żadnej nie ulegało wątpliwości, przeto wszystko co się z dóbr ekonomicznych ujęło, w konstytucyach miało być wyrażone; królowi zaś ponoszony przez to uszczerbek ze skarbu Rzeczypospolitej zwracany bywał. Kiedy ekonomią nowodworską zastawiono, polecono podskarbiemu koronnemu, aby corocznie królowi 20,000 złotych wypłacał; za szawelską zaś z dochodów Litwy 14000 złotych przeznaczono. Pozwolono też królowi, najpierwszą jakaby zawakowała krolewszczyznę, wyrównywającą w dochodach nowodworskiej, byleby nie była starostwem grodowem, do dóbr stołowych przyłączyć, dopóki rzeczona ekonomia ze skarbu Rzeczypospolitej wykupioną nie będzie. Wtedy też i płaca od podskarbiego wyliczana ustać już miała. Na mocy prawa tego August II starostwo kozienickie do ekonomii przyłączył, a skarb oznaczoną sumę płacić też przestał. Ci więc, którzy za zezwoleniem stanów dobra stołowe królewskie posiadali, wyzutymi z nich być nie mogli, lecz za prawych posiadaczy byli uznani. Jak w umniejszaniu, tak też i powiększaniu dóbr stołowych, prawa władzę królewską określały. [ 326 ]Zygmunt III przyrzekł z liczby ekonomij oddzielić te posiadłości, które własną swą powagą przyłączył. Po nim począwszy od Władysława IV, przez pacta conventa zobowiązywali się królowie, że dóbr stołowych swych bez zezwolenia stanów nie powiększą. Dobra i przychódy do stołu królewskiego należące, prywatnym wydzierżawiane bywały, lecz szlachcie tylko, i szlachcie posesyonatom; ustawa z roku 1638 do szlachty Polskiej w ogólności się stosuje. Czynsz dzierżawny miał być jak najwyższy, a o ugody na lat kilka układała się magistratura nad dochodami królewskiemi przełożona, która się Kamerą nazywała. Są też przykłady dawniejsze, iż ugody te prawem zatwierdzane były. Magistratura ta od Augusta II zaprowadzoną i urządzoną była w Warszawie na zamku królewskim, której prezesem był senator, wice-prezesem podskarbi nadworny, a reszta asesorowie, którzy wszyscy od króla z dochodów jego byli płatni. Kamera ta czuwała nad dobrami i dochodami stołu królewskiego i ustanawiała to wszystko, co do zarządu tych dóbr należało. Władza jednak kamery wraz z życiem króla ustawała, gdyż wtedy ekonomie pod zarząd koronnego i litewskiego podskarbich przechodziły, którzy się z dochodów, każdy w swej części, stanom rachowali; wyjąwszy tylko cła gdańskie i elbląskie, które to miasta same dla przyszłego króla je zachowywały. Bywali też w czasach bezkrólewia wybierani komisarze, którzy nad stanem ekonomij dozór mieli i o tem stanom sprawę zdawali; lecz i w tem wyjęte są Gdańsk i Elbląg, z których cła po śmierci króla nie pod opieką stanów, lecz miast tychże samych zostawały. Ten wreszcie miały przywilej dobra ekonomiczne, iż były wolne od wszelkich podatków, leżów i innych ciężarów, jako też od opłat; które pojedyńcze województwa i ziemie na siebie, na potrzeby własne nakładały, tak, iż tylko uchwałom sejmawym podlegały. Z tego powodu wiele było ustaw wydanych, czego dowodzą konstytucye z roku 1673, 1703 i 1717. Po upadku Rzeczypospolitej dobra rządowe w królestwie polskiem dzieliły się na ekonomie, takowe zaś na klucze ekonomiczne; klucz obejmował w sobie jeden i więcej folwarków, tudzież wsie zarobne lub czynszowe i różne inne pomniejsze realności. Według rachunku kasy głównej r. 1818, z dóbr Korony utworzone, istniały ekonomie następujące: w wojewodztwie mazowieckiem, 1) ekonomia Brwilno, 2) Brzysk, 3) Chełmno, 4) Gostynin, 5) Kampinos, 6) Kłodawa, 7) Łomna, 8) Lubochnia, 9) Mazew, 10) Potycz, 11) Sanniki, 12) Tkaczew, 13) Warszawa. W Wojowództwie płockiem, 1) ekonomia Boryszewo, 2) Ciechocin, 3) Gumino, 4) Jasienica, 5) Mąkolin, 6) Ostrołęka, 7) Sielce, 8) Zakroczym. W wójewództwie kaliskiem, 1) ekonomia Bolesławiec, 2) Ciążeń, 3) Częstochowa, 4) Koło, 5) Krzepice, 6) Piotrków, 7) Sokolniki, 8) Wieluń, 9) Wolbórz. W wojewódz. augustowskiem, 1) ekonomia Królowe Krzesło, 2) Oniszki, 3) Wiłkowyszki, 4) Wisztyniec, 5) Wizna. Ekonomie z dóbr skarbowi powróconych powstałe, były: w wojew. mazowieckiem, 1) Bońków, 2) Głuchów, 3) Goszczyn, 4) Jeziorko, 5) Kompin, 6) Korabiewice, 7) Lubotyń, 8) Łowicz, 9) Łyszkowice, 10) Przedecz, 11) Raciążek, 12) Skierniewice. W wojew. płockiem, 1) Lenie wielkie, 2) Mława, 3) Rożan, 4) Sieluń, 5) Trombin. W województwie kaliskiem, 1) Iwanowice, 2) Klonowa, 3) Łęczno. W wojewódz. krakowskiem, 1) Bendzin, 2) Koziegłowy, 3) Lelów, 4) Olsztyn, 5) Rokitno, 6) Szyce, 7) Wola Libertowska, 8) Wojkowice Kościelne, 9) Żarnowiec. Późniejsze ekonomie rządowe utworzone zostały z dawnych dóbr narodowych, suprymowanych poduchownych, zasekwestrowanych i skonfiskowanych, oraz w emfiteutycznem posiadaniu zostających, lub wyszłych z pod tego prawa.