Słownik geograficzny Królestwa Polskiego/Dzisna

by Filip Sulimierski, Bronisław Chlebowski, Władysław Walewski

[ 296 ]Dzisna, 1.) ross. Disna, m. pow. gub. wileńskiej, na lewym brzegu zachodniej Dźwiny, przy ujściu do niej Dzisny; leży pod 55°34′ szerok. geogr. i 45°53' dług. wsch., o 300 w. na płn.-wsch. od Wilna, z którem się komunikuje przez st. kol. żel. lipaw.-romeńskiej-Mołodeczno, odległą o 187 ½ w,; o 10 w. na płd. od Borkowicz, st. kol. żel. dynebursko-witebskiej, dokąd z D. kolej budują. D. posiada zarząd miasta z sądem sierot, powiatowy zarząd policyjny i kassowy, zarząd akcyzy 7 okręgu, kantor pocztowy, zjazd pojednawczych pośredników, zjazd sędziów pokoju 3 (dziśnieńskiego) okręgu, 1-y sąd pokoju dla D. i 4 przyległych gmin powiatu, rezydencyą powiatowego marszałka szlachty i 1-go sędziego śledczego, powiatową 2-klasową szkółkę. Cerkwi prawosł. w D. sześć, z tych 2 parafialne; kość. katol. jeden. Ludność D. wynosi 6646, z liczby tej prawosławnych 883, wyznawców starego obrządku 6, katolików 2773, luteran. 16, izrael. 2962 i mahometan 6. Domów 500, z tych 8 murow. Ziemi miejskiej jest 599 dz., oprócz 40 pod zabudowaniami w obrębie miasta. Obie parafie prawosł. liczą razem 2928 parafian; katolicka 4736 i posiada 6 kaplic: Prosiłkowicze, Czerepy, Zaucie, Kotowicze, Użmiony i Rużmonty. Dawniej były jeszcze filie w Ponizowie, Peresławiu tudzież kapl. w Dorożkowicach i Jaznie. Dziśnieński dek. praw. liczy 11 parafij: dwie w D., Jazno, Łużki, Staro-Szarkowszczyzna, Nowo-Szarkowszczyzna, Cwietyńki, Błaszniki, Czerniewice, Ihumeń i Porzecze (66 cerkwi); katolicki 12: D., Głębokie, Ikaźń, Zadoroże, Mossarz, Pohost, Miory, [ 297 ]Prozoroki, Łużki, Hermanowicze, Druja i Udział. Wiernych liczy 53313. Z przystani w D. wychodzi corok towarów (głównie zboże i konopie) na przeszło 70000 rs. Przed miastem ciągną się na 2½ w. rafy Dźwiny. D. została wyniesiona do rzędu miast przez Zygmunta Augusta po utracie Połocka w 1563 r., zostawszy w parę lat później ufortyfikowaną. W czasie wyprawy Batorego na Moskwę, D. była ważnem stanowiskiem wojennem. Odwiedzał ją kilka razy król Stefan, czyniąc przegląd skoncentrowanego tu wojska koronnego, urządzając zakład artyleryi do przyszłej wyprawy, wreszcie (4 sierpnia 1579) nadając potwierdzenie lenności (inwestyturę) na Kurlandyą ks. Gotardowi Kettlerowi, który tu wykonał uroczystą przysięgę w obec króla, senatorów i całego wojska. Parafią katol. fundował w D. tenże król Stefan w r. 1583, powierzając ją jezuitom połockim, którzy w 1605 otrzymali od Zygmunta III przywilej na pomnożenie funduszów. W 1630 ziemianin wojew. połockiego Krzysztof Malchiewicz-Chełchowski osadził tu franciszkanów; oni to w 1773 w miejsce poprzedniego drewnianego, wznieśli istniejący do dzisiejszego dnia murowany kościół, pod tytułem Niepokalanego Poczęcia M. P.

Powiat dziśnieński obejmuje północno-wschodnią część gubernii i granicy: na półn. i wsch. z gub. witebską, od zach. z Kurlandyą, gub kowieńską i pow. swięciańskim, od połud. z pow. wilejskim i gub. mińską. Rozległość ogólna wynosi 5353 i pół w. kw. (wedł. Strielbickiego 5184 w. kw.), czyli 531718 dz., których 16206 zajmują siedziby, 138205 ziemia uprawna, 58852 łąki, 30738 pastwiska, 30219 drogi i nieużytki i 257496 lasy. Powierzchnia ziemi przedstawia wyniosłą równinę, dochodzącą przy wsi Kowale niedaleko folwarku Ambroszkiewicze do 753,3 stóp n. p. m. Z rzek najważniejsze są: zachodnia Dźwina, opływająca na przestrzeni 70 w. północno-wsch. granicę i dopływ jej Dzisna, zabierająca wszystkie prawie rzeki powiatu, z których główniejsze dopływy prawego brzegu: Miadziołka z Rżawką, Tużbinka, Hołbica z Łosicą, Bereżbica, Piszkunka, Mniuta. Błotniste miejscowości grupują się przeważnie w południowo-zachodniej części powiatu, pomiędzy dopływami Dzisny. Jeziora rozsypane są po całej powierzchni: jest ich 27; znaczniejsze: Akla i Perebrodzie w północnej części, Plisa i Siso w południowo-wschodniej i Bohińskie w zachodniej. Grunta w ogóle urodzajne, łąki wyborne; pomimo to hodowla bydła i koni nie przedstawia nic godniejszego uwagi. Zboża jest pod dostatkiem, uprawa lnu znaczna. Przemysł fabryczny ogranicza się na gorzelniach, rękodzielnictwo na zaspakajaniu miejscowych potrzeb. Komunikacyjne środki stanowi przedewszystkiem zachodnia Dźwina, na której koncentruje się handel, i poczt. gościniec, przerzynający wschodnią część powiatu od st. Soroki do D. na 71 wiorst. Powiat dzieli się na 4 zarządy policyjne (stany), 22 gm. wlośc., rozdzielone pomiędzy 3 sądy pokoju 3 dziśnieńskiego okręgu. Stacyj drogi żel. powiat nie ma wcale; ma tylko 4 stacye pocztowe D., Głębokie, Zaborze, Łużki. Cerkwi i kaplic prawosł. w powiecie 57, z tych 36 paraf., rozdzielonych na 3 dekanaty (błahoczynija): dziśnieński, głębocki i drujski; i katolicki dek. dyecezyi wileńsk. jeden, posiada, oprócz powyżej wymienionych kośc. parafialnych, 2 filie: Boryskowicze i Konstantynowo i 26 kaplic. Ogólna ludność w pow. wynosi 133489, w liczbie tej: szlachty 3220, duchowieństwa wszystkich wyznań 324, mieszczan 11427, włościan 114193, wojskowych 3523, cudzoziemców 281, ludzi wolnych 521, a co do wyznań: prawosławnych 69944, wyznawców starego obrządku 4408, katolików 52227, luteran 126, izraelitów 6658 i mahometan 126. Powiat D. został utworzony w 1795 z wsch. części powiatu brasławskiego wojew. wileńskiego i z południowo-zachodniej części wojew. połockiego, które, jak wiadomo, nie było podzielone na powiaty.

2.) D., dobra, pow. nowoaleksandrowski, własność niegdyś Paców. Feliks Pac podkom. lit. zapisał dobra D. benedyktynkom wileńskim. Konstytucya 1775 zapis zatwierdziła. Dziś własność rządu.

3.) D., fol. rządowy nad rzecz. t. n., pow. święciański, 3 okr. adm., mk. starowierców 47, dm. 8 (1866), od Święcian 48 i pół w. Okrąg wiejski D. w gm. Tweranach liczy w swym obrębie wsie: Wilaki, Smilginiszki, Kopcypol, Saple, Siekany, Kuksy, Wielkie-Kukucie, Nowiki, Piwowary, Rudziszki, Łozynki, Pastuszki, Wasiewice, Korolica, Lachowszczyzna, Dzisna; zaśc.: Kurtyszki, Kaubryszki, Kaukiszki, Pojedupie, Czarny-ruczaj, Pupienia, Morgi. J. W.

Dzisna, rz., Disna, Desna, Dziesna, Dzisienka, lewy dopływ Dźwiny. Wypływa (pisze Pol) z jeziora Dzisno w byłem województwie wileńskiem, płynie mil 21, szerokość 7 do 70 sążni, brzegi pokryte lasami, miejscami zamieszkałe, gdzie niegdzie bagniste. Głębokości ma 8–12 stóp a nawet do 15; do żeglugi stoją na przeszkodzie mielizny, kamienie i zawaly; spadek Dzisny ma trzy mosty, które w czasie wezbrania zastępują promami. Przed 70 laty znaczną ilość drzewa masztowego spławiano do Dźwiny; teraz gdy najlepsze lasy wyrąbano, spław stał się mało znacznym; poczyna się zwykle przy ujściu do Dźwiny rz. Kozyjanki, spławnej na przestrzeni 3 i pół mili; łodzie z ładunkiem albo statki rzeczne pojawiają się na Dziśnie nadzwyczaj rzadko. Po krótkim [ 298 ] biegu w kierunku połud. przepływa przez Jezioro Dziśniszcze, ztąd zmienia kierunek na połud. wsch., obok mka Koczergiszki skręca się ku małemu wschodowi, w tym kierunku pozostaje aż do wsi Werwica; ztąd zwraca się ku wscho.-półn. nagłem kolanem aż do wsi Krymki, zkąd płynie ku wielkiemu wschodowi, a przy wsi Wielkie-Sioło zmienia kierunek i płynie ku półn.-wsch.; ujście ma powyżej mka Dzisny. Z prawego brzegu przy mku Koczergiszki przyjmuje strugę Miadziołka, która wypływa z jez., przy którem osady Borowa, Worońce, Derewiatki, Lipniki i Szabanowo, płynie w kierunku wschod.: powyżej mka: Maczkowice skręca się ku zach. półn., płynie obok mka Postawy, zwraca się przy wsi Kurty na półn. i wpada do Dzisny przy wsi Werwica, powyżej mka Koziany. Z prawego brzegu wpada do niej Łuczajka, wypływająca z jeziora Łuczaj; płynie na wielki zach. przy wsi Dubniki, odtąd płynie równo z Miadziołką, od wsi Borówki skręca się ku zach. a we wsi Dewotnie wpada do Miadziołki. Z lewego brzegu Miadziołka przyjmuje strugę przepływającą jezioro, mające ujście przy wsi Kurty. Dalej wpadają 3 rzeki w połączeniu, które płyną prawie równolegle obok siebie: jedna ma źródło przy wsi Jaczyny i Kuryszki, przepływa kilka jeziór i łączy się przy wsi Piczurgi z drugą, która ma swe źródło powyżej wsi Daukszyszki i płynie przez wieś Giełuty. Obie w krótkim połączonym biegu łączą się przy wsi Kiaszty z trzecią, która wypływa przy wsi Polesie, przepływa dwa jeziorka, płynie przez mko: Hoduciszki, odlewa przed połączeniem się jeszcze jedno jezioro. W takiem połączeniu mają kierunek wschod., płyną przez Rymadziszki i niedaleko ujścia Miadziołki wpadają do niej. Z prawego brzegu jeszcze wpada do Dzisny Łuczajka albo Tużbina; źródło ma niedaleko wsi Greblewy, płynie na zachód a przy Nowosiołkach zwraca się na północ; przepływa dalej jeziora, obok wsi Czarty zmienia kierunek na półn.-wsch., ma ujście we wsi Rymki. Z obu stron przybiera po jednej strudze z jeziorek wypływających. Dalej przyjmuje Dzisna rzekę, mającą swe źródła przy wsi Majkowo: płynie na półn., w pobliżu mka Dnniłowicze zmienia kierunek na północny-zachód, którym płynie aż do wsi Zamosze, gdzie się zwraca na półn.-wschód wydanym łukiem ku zachodowi. Od wsi Bernatowszczyzna płynie na północ, gdzie też przyjmuje rzekę z dwóch stróg powstającą, których źródła, jednej przy wsi Gigały, a drugiej przy wsi Lachowszczyzna. Obie płyną równolegle na półn. i łączą się poniżej wsi Górne-Dziadyki. Odlewają dwa jeziora w okolicy wsi Łaszuki, płynąc w kierunku półn.-zachod. Dalej z prawego brzegu wpada do Dzisny rzeka, źródła ma przy wsi Maczysy i Kowale, płynie przez mko Głębokie w kierunku zachud. półn., we wsi Byczkowo skręca się ku półn. a przy wsi Małanki zwraca się w kierunku półn. wschod. Na górnym biegu odlewa kilka jeziór. Taż rzeka przyjmuje z prawego brzegu rzeczkę z jeziorka przy osadzie Górowicze w kierunku półn.-zachod.; stanowiąc kilka zakrętów, odlewa jezioro i ma ujście przy wsi Byczkowo. Z lewego brzegu wpada do niej rzeka z jeziorka w okolicy wsi Kuchtyńskie, płynie przez jezioro, dalej płynie równo z główną rzeką i ma ujście przy wsi Udział. Następnie z lewego brzegu przyjmuje rzeczkę, mającą źródła przy wsi Gołubów; płynie równolegle do głównej a obok wsi Byczkowo ma ujście. W końcu przyjmuje z lewej strony strugę. Dzisna przyjmuje jeszcze z prawego brzegu rzekę: Połowicę, wypływającą z jeziorka przy osadzie Buszaki, płynie w kierunku półn. przez Karpiki, Połowiec i ma ujście przy wsi Ihumeń. Z boków przybiera 3 strugi. Następnie wpada rzeka, wypływająca z bagien niedaleko wsi Oponosinka; kierunek jej biegu jest północny; przy osadzie Ruszanowa odlewa jezioro, przepływa jezioro Plisa, później płynie przez mko: Plisa, odlewa 2 jeziorka przy wsi Walec, a poniżej wsi Rudaki dzieli się na dwa ramiona: lewe ramię płynie w kierunku półn. aż do mka Łużki, ztąd zwraca się na półn.-zach.; przy wsi Bolbeczyno przyjmuje z lewego brzegu rzeczkę płynącą w kierunku półn., mającą źródła przy wsi Kopaczewo i przy mstku Giermanowicze wpada do Dzisny; drugie ramię płynie w kierunku wsch. półn., a od wsi Ułan płynie równolegle z pierwszem i uchodzi niedaleko wsi Halice do Dzisny. Ramię to przyjmuje z prawego brzegu dwie strugi. Następnie wpada rz. wypływająca z jeziora Iłowo, mająca ujście niedaleko wsi Iłówka. Nakoniec wpada do Dzisny z prawego brzegu rz. wypływająca z jeziorka przy wsi Oodanta; płynie w kierunku północ., zabierając strugę z jeziorka niedaleko wsi Szelkuny. Przy wsi Soiczyno wlewa się do niej jezioro Kuryłowicze z prawego brzegu. Przy wsi Kuchtyce zmienia się jej kierunek na wschod.-północ., skręca się przy wsi Słuchajna ku półn. zachod. i wpada do Dzisny poniżej wsi Gołomyśl. Niedaleko swego ujścia Dzisna przyjmuje z lewego brzegu trzy strugi płynące z okolicy mka: Wisze, dalej rzekę wypływającą z jeziora, na którem leży osada Anagimowicze, niedaleko mka Jakubowo; dalej przepływa jezioro, nad którem leży osada Mińkiewicze, następnie duże jezioro nad którem leży mko Dryświaty; przy wsi Stianiance przyjmuje z prawego brzegu wody jeziora Opiwardy i zmienia kierunek na połud.-wschód; płynąc w wielkich zakrętach, przyjmuje z lewego [ 299 ]brzegu w okolicy wsi Komarowszczyzna wody jeziora Obole; w okolicy wsi Kupiszki przyjmuje ujście jeziora, przy którem leży osada Chosta. Płynąc w tym kierunku wpada poniżej wsi Lachowszczyzna do Dzisny. Następnie przyjmuje Dzisna rz. Jankę, mającą źródła przy wsi Albinówka. Kierunek jej biegu jest z początku połud.-wschod, aż do wsi Michaliszcze. Przy wsi Bogdanów odlewa jezioro jedno a przy Kużardyszki drugie. W okolicy Michaliszcz odlewa trzy jeziorka, poniżej których przyjmuje strugę płynącą z bagnisk. Ztąd zwraca się na wschód i płynie równolegle przez wsie: Sliwy, Łojsk, Ziablińce, Maski, Nieprenniki a w pobliżu wsi Bogi wpada do Dzisny. Prócz wymienionych jeziór przyjmuje Janka jeszcze z brzegu lewego rzekę, która wypływa z jeziorka przy osadzie Ustat. Z początku płynie w kierunku połud.-zachod.; zaś od wsi Jody płynie równolegle z Janką, przyjmuje z prawego brzegu poniżej wsi Wytryska strugę płynącą równolegle do Janki, mającą źródło przy wsi Gorele. Poniżej wsi Wołożanki przyjmuje z lewego brzegu rzeczkę mającą źródła w okolicy Teżbitka. Zrazu płynie ta ostatnia ku zachod., w okolicy wsi Paulinowa zwraca sie na wschód. Do rzeki mającej źródło w jeziorze przy Ustacie, wpada jeszcze z lewego brzegu przy wsi Bójki struga płynąca z jeziorka, w okolicy mka: Pohost. Dzisna przyjmuje dalej z lewego brzegu wody jeziora Matyszcze. Nakoniec powyżej mka: Germanowicze wody jeziora Bereza. Następnie wody dwóch jeziorek, potem przy wsi Elnie wody jeziorka tegoż nazwiska. W. Pol.

Dzisna, Dzisno, jez. w pow. nowoaleksandrowskim gub. kow., na półn.-zachód od Rymszan, dł. 9 w., szer. do 1 i pół w. Z południowo-wschodniego cypla D. wypływa rzeka D., która łączy jez. D. z jez. Dziśniszczem. Przyjmuje jez. D. rzekę Dudę z dopływem Święcicą. Według Strielbickiego ma 20 w. kw. rozl. F. S.