Słownik geograficzny Królestwa Polskiego/Dźwierzno

by Filip Sulimierski, Bronisław Chlebowski, Władysław Walewski

[ 305 ]Dźwierzno 1.) wieś i folw., major., pow. płocki, gm. Rogozino, paraf. Ciachcin, 148 mk., 20 osad wlość., 12 domów, powierzchni m. 608 (528 m. gruntu ornego), 326 m. gruntu włośc., przy wsi wiatrak. R. 1827 było tu 13 dm., 112 mk. Z pośród błot bierze [ 306 ]początek Brzeźnica.

2.) D., wś, pow. sierpecki, gm. Stawiszyn, par. Chomsk.

Dźwierzno, niem. od r. 1874 Schwirsen, wś ryc. fol. proboszczowski, pow. toruńs.; leży przy małem jeziorze po nad strugą Bielicą, uchodzącą po za Kowalewem do rz. Drwęcy, poczta w Chełmży o 1 milę, dworzec kolei żel. w Kowalewie także około 1 milę odległy, do Wąbrzeźna 1 i pół mili. We wsi jest szkoła katol. i kościół paraf., obecnie patronatu rządowego, tytułu Zwiastowania N. M. Panny. Budowany jest z cegły od niepamiętnych czasów. Według biskupiej wizyty z r. 1874 obraz Przemienienia Zbawiciela uchodził tu jako cudowny. W presbyteryum przed wielkim ołtarzem jest pomnik grobowy kamienny, na którym czytano w. r. 1670 napis: Generoso Raphaeli a Conopat Magnifici Georgii a Conopat castellani Culmensis et capitanei Suecensis, filio Moesti fratres posuerunt. A. D. 1589. Należy kościół dźwierznieńslki do dekanatu chełmżyńskiego: dawniej posiadał filią w pobliskiem Zajączkowie, ale ta w najnowszym czasie z winy luterskiego dziedzica zaginęła. Dusz liczy 1070; wsie paraf. są: Bocień, Dźwierzno, Lisnowo, Janusz, Świętosław, Szerokopas, Zajączkowo i Żeglno. Szkoła tutejsza liczy 130 przeszło dzieci kat., które także ze wsi Żeglna, Świętosławia, Zajączkowa i Janusza dochodzą. Panny benedyktynki z Torunia, do których wieś ta przed sekularyzacyą pruską należała, podają nam następujące nieznane szczegóły o tej posiadłości w kronice swojej klasztornej. Dźwierzno było pierwotnie królewszczyzną. Od początku XVI wieku a zapewne i dawniej mieli je w dzierżawie Rokusowie. Jakób Rokus, ostatni tenuta, r. 1526 otrzymał Dź. jako i poblizkie Zajączkowo, Ostrów, Ocień i połowę Żeglna od króla Zygmunta na własność dziedziczną i to dla wielkich zasług, jakie on i jego brat Jan położył około ojczyzny (brat jego w wojnie przeciwko Albertowi margrabiemu brandeburskiemu poległ mężnie walcząc). Po Jakubie Rokusie przejął te dobra Jerzy R., który miał za żonę Aleksę z Bazina: w r. 1580 oboje nie żyli, a pozostałe dzieci dzielą się majątkiem. Dźwierzno przypadało po połowie dwom siostrom Barbarze i Esterze Rokusównom. R. 1590 Barbara Rokusówna ma za męża Rafała Konopackiego, który owę drugą połowę od Estery wtedy Plemięckiej nabył za 4500 zł. Po śmierci pierwszego męża Barbara Rokusówna wzięła po drugi raz Wilkosławskiego, zostawując połowę Dź. synowi swojemu Jerzemu Konopackiemu. Niebawem także i drugą połowę skupił od niej za 10000 zł. Jan Konopacki kanonik chełmiński r. 1593, którą zapisał do pierwszej połowy onemuż Jerzemu, bratankowi swojemu, w. r. 1596. Tenże Jerzy potem ustąpił znowu całe Dż. wujowi swojemu Maciejowi Konopackiemu wojewodzie i późniejszemu biskupowi chełmińskiemu r. 1612 za 25000 zł. Po śmierci biskupa Konopackiego, r. 1613 odziedziczył Dź. jako i Gziki syn jego Gabryel, wtedy jeszcze niepełnoletni, którego opiekunem był brat starszy Jan. Tenże nowy dziedzic Gabryel Konopacki w r. 1617, doszedłszy lat pełnoletnich, życzył sobie podjąć daleką podróż ku ukończeniu studyów. Nie mając zaś dostatecznych pieniędzy, pożyczył 12000 zł. na wyderkaf od ksieni Dulskiej z Torunia, ciotki swojej rodzonej (siostra ksieni Zofii Elżbieta Dulska była za Maciejem Konopackim, wojewodą i późniejszym biskupem chełmińskim). Ale wtem też zaraz umarł jeszcze tego roku 1617 d. 19 maja. Pozostali jego bracia spadkobiercy, najstarszy Jan dworzanin królewski, Władysław i Jakób (Andrzej, który obrał stan duchowny, był wtedy na nauce w obcych krajach) odprzedali teraz te dobra na własność pannie ksieni toruńskiej za 28000 zł. tegoż r. 1617; przez co przeszły w posiadanie pp. benedyktynek w Toruniu. Nieco później kiedy już bracia byli ustąpili swojej części klasztorowi, wrócił z cudzych krajów ks. Andrzej Konopacki, późniejszy kanonik chełmiński, i koniecznie braci podburzał, ażeby Dź. napowrót wykupić, części swojej nie chcąc ustąpić. Brak pieniędzy jednak zmusił i jego do zgody i tak nowe zapisy uczynili wszyscy bracia r. 1621. Panny zakonnice toruńskie wydawały Dź. na czynsz w dzierżawę; szkoda tylko, że nam kontraktu żadnego i tej dzierżaw, jak u innych wiosek, nie zostawiły. W roku 1652 w dzień św. Placyda. wybuchło morowe powietrze w Toruniu. Panny benedyktanki opuściły w tedy klasztor i przeniosły się na mieszkanie do Dź. Gdy powietrze ustąpiło, wróciły do Torunia śród zimy. Około roku 1720 panowie Tomiccy zaczęli proces o Dź. i Gziki z klasztorem toruńskim; nie mając atoli za sobą prawa ani widoków wygranej, wkrótce go zaprzestali. Także i Mikołaj Czapski kasztelan gdański proces rozpoczął o te dobra w r. 1753; ustąpił atoli, nie mając prawa. Po okupacyi rząd pruski wydał Dź. na własność prywatną; obecnie posiada je niemiec. Obszaru ziemi liczy ta wieś 4204 mórg, budynków 35, domów mieszkalnych 18, kat. 227, ewang. 34. Kś. F.